نقد و تحلیل ترجمه های فارسی هشتاد خطبه اول نهج البلاغه

نهج البلاغه گزیده ای از سخنان، خطبه ها و نامه های امیرالمؤمنین علی(ع) است که مرحوم سید رضی (م 406ه.ق) براساس ذوق ادبی خویش فراهم آورده است; اما با وجود این، در کنار درخشش ادبی، این کتاب در برگیرنده مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی است به طوری که می توان آن را «کتاب زندگی » نام نهاد.

از جمله شاخصه های این کتاب، ترجمه های متعدد آن است به گونه ای که می توان گفت در حوزه تمدن اسلامی، بعد از قرآن کریم، هیچ کتابی به اندازه نهج البلاغه، ترجمه های متنوع نداشته است. هر چند که برای دست یابی به ترجمه ای مطلوب راهی بس دراز در پیش داریم.

اوج ادبی نهج البلاغه و گذشت اعصار و دگرگونی های زبانی، آن را برای نسل امروز عرب زبان دیر فهم ساخته است و دیگر مردمان نیز، برای آشنایی مستقیم با اندیشه های متعالی علی(ع) راهی جز ترجمه ها و شرح های این کتاب ندارند. «ترجمه » از سابقه ای طولانی بر خوردار است و آغاز آن به پیدایش تنوع زبان ها و نیازهای بشر به ایجاد ارتباط زبانی بر می گردد. ترجمه نهج البلاغه به زبان فارسی با صدر اسلام و ترجمه قرآن پیوند خورده است. ولی مباحث مربوط به «فن ترجمه » چندان جدی گرفته نشده است.

در سال های اخیر با گسترش دانش زبان شناسی و ارائه نظریه های جدید و متنوع زبان شناختی، ترجمه به مثابه علم، مطرح، و مبانی، مراحل و موانع آن شناسایی شده است.

محدودیت های موجود در امر ترجمه، همچون حفظ محتوا در قالب زبانی دیگر، آن را به امری فنی و هنری تبدیل نموده است که شاید پیچیده تر از فرایند تالیف باشد.

«نقد» نیز سابقه ای طولانی دارد ولی تدوین «مبانی و روش های نقد» به سال های اخیر بر می گردد. در خصوص کتابی همچون نهج البلاغه، کمترین انتظاری که می توان داشت این است که در مقابل هر ترجمه نهج البلاغه، حداقل نقدهای علمی و همه جانبه از سوی محققین داشته باشیم. ولی تا به حال به غیراز چند نقد معرفی گونه، هیچ نقد جدی بر ترجمه های نهج البلاغه ارائه نشده است.

اهداف این تحقیق عبارت است از:

1. بیان ضرورت دقت در ترجمه متون حدیثی خصوصا نهج البلاغه; 2. مروری بر «مبانی ترجمه » و «مبانی نقد ترجمه » و تبیین ویژگی های بایسته «ترجمه نهج البلاغه »; 3. بررسی سیر تاریخی ترجمه های فارسی نهج البلاغه و معرفی ترجمه های چاپی نهج البلاغه به زبان فارسی; 4. شناسایی لغزشگاه های مترجمین نهج البلاغه (در 80 خطبه اول).

روش تحقیق

تحقیق حاضر به روش کتابخانه ای و در مواردی برای تهیه زندگی نامه مترجمین معاصر، به صورت مصاحبه ای انجام پذیرفته است. ابتدا با تهیه کتاب شناسی مفصلی با کارهای پیشینیان آشنا و در دو زمینه «مبانی ترجمه و نقد» و «نهج البلاغه » مطالعات مقدماتی انجام شده است.

سپس با بررسی تطبیقی ترجمه های نهج البلاغه موارد اختلاف در ترجمه ها شناسایی و ضمن مراجعه به شروح نهج البلاغه و کتب لغت، به تعدیل و ترجیح آرا پرداخته شد و در صورت امکان ترجمه ای مطلوب پیشنهاد شد.

چکیده مباحث

این پایان نامه در سه فصل تنظیم گشته است: فصل اول: «مبانی ترجمه و نقد». در این فصل به مرور یافته های زبان شناختی و مباحث «فن ترجمه » می پردازد و در خصوص جواز شرعی ترجمه و ویژگی های ترجمه متون مقدس، نقش کتب لغت در ترجمه، ترجمه ضرب المثل ها و اشعار بحث و بررسی شده است. در مجموع، موانع ارائه ترجمه ایده آل از نهج البلاغه چنین بیان شده است:

1. تفاوت زمان تالیف و ترجمه: همزمانی کامل در نگارش اثر و ترجمه آن خیلی نادر است. معمولا متن اصلی در زمان معینی نوشته شده و زمان ترجمه اثر، اغلب بعد از به عمل آمدن متن مبدا است. ترجمه متن با بعد زمانی بیش از هزار سال، کاری بس پیچیده و دشوار است.

2. تفاوت ساختار فکری و روحی نویسنده و مترجم: مترجم و نویسنده، انسان هایی متفاوتند که با مختصات روانی، اجتماعی و فرهنگی خاص تعریف می شوند. این مشکل در مورد ترجمه متون مقدس، نمود بیشتری دارد. مترجم تا در فضای روحی و معنوی نهج البلاغه استشمام ننماید نمی تواند ترجمه خوبی اراءه دهد.

3. تفاوت محیط اجتماعی و فرهنگی: متن مبدا در محیطی اجتماعی و فرهنگی پدید آمده که در برگیرنده قالب ها و کدهای مشخصی است. محیط مقصد همان محیط مبدا نیست، به خصوص اگر فاصله جغرافیایی و فاصله زمانی زیاد باشد.

4. تفاوت مخاطب: متن مبدا به وسیله مخاطبی دریافت شده که به طور مشخصی محدود و معین شده است. مخاطبان علی(ع) در نهج البلاغه متعدد و از لحاظ فکری گونه گونند و مخاطب امروزین نهج البلاغه، فضای فکری مخاطب آن روز را ندارد.

5. تفاوت زبان گفتاری با زبان نوشتاری: بخش بزرگی از نهج البلاغه، خطبه ها و حکمت های علی(ع) می باشد که زبان گفتاری است; در حالی که مترجمین در تلاشند آن را به صورت نوشتاری ترجمه کنند و در این میان تفاوت ساختاری زبان گفتاری با زبان نوشتاری موجب نارسایی ترجمه می شود.

6. تفاوت ساختار زبان عربی و فارسی: ساختار صوری و معنایی زبان ها با یکدیگر متفاوت است. خصوصا تنگناهای ترجمه و دشواری های آن میان عربی و فارسی بیش از زبان های دیگر می باشد. سه دلیل عمده برای این ادعا وجود دارد:

الف) میان این دو زبان تداخل، آمیزش، همانندی و وام دهی وجود دارد;

ب) دو زبان عربی و فارسی از خانواده زبان واحدی نیستند; زبان عربی از خانواده زبان های «سامی » و زبان فارسی از خانواده زبان های «هند و اروپایی » است;

ج) اختلاف ساختارهای نحوی و ظرف های زبانی عربی و فارسی

7. تنوع سبک و موضوعات مطرح شده در نهج البلاغه: این موضوعات شامل خطبه، نامه، جملات قصار و مطالب متنوعی همچون نیایش، حماسه، مدح، اندرز و... می شود. امام علی(ع) در به کار بردن واژه ها، تعبیرات و استعارات رعایت اقتضای کلام را نموده اند و باید در ترجمه منعکس شوند.

فصل دوم: در این فصل جهت آشنایی با گستره ترجمه های نهج البلاغه ابتدا به ذکر فهرست وار شرح های فارسی نهج البلاغه (چاپی و غیر چاپی) پرداخته شده و ترجمه های نهج البلاغه به زبان های اردو، انگلیسی و سایر زبان های اروپایی فهرست شده است. سپس به معرفی ترجمه های فارسی چاپی نهج البلاغه به ترتیب تاریخی پرداخته شده. که در مورد هر ترجمه مطالب زیر بیان شده است:

الف) معرفی ترجمه و مشخصات چاپی آن;

ب) آشنایی با مترجم و زندگی نامه وی;

ج) شیوه کار مترجم و سبک وی و بیان نمونه ترجمه.

ترجمه های معرفی شده عبارتند از:

1. ترجمه نهج البلاغه، مترجم نامعلوم (قرن پنجم و ششم)، تصحیح دکتر عزیز الله جوینی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تابستان 1377.

2. ترجمه نهج البلاغه، حسین بن شرف الدین اردبیلی (م 950ه.ق)، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت(ع).

3. ترجمه نهج البلاغه، ملا فتح الله کاشانی «تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین » (متوفای 988ه.ق)، تصحیح و ویرایش سید محمد جواد ذهنی تهرانی، 2ج، چاپ اول، انتشارات پیام حق، تابستان 1378.

4.سخنان علی(ع) از نهج البلاغه، جواد فاضل لاریجانی (م 1380ه.ق)، به اهتمام حسن سادات ناصری، چاپ 21، مؤسسه انتشارات سوره وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران 1375.

این ترجمه در فاصله 1321 تا 1330 هجری شمسی انجام پذیرفته است.

5. ترجمه و شرح نهج البلاغه، حاج سید علینفی فیض الاسلام، به خط طاهر خوشنویس، چاپ دوم، انتشارات فقیه، 1377.

این ترجمه بارها توسط ناشران مختلف نشر یافته و نوبت چاپ و تیراژ آن دقیقا معلوم نیست. ترجمه آن بین سال های 1365و 1370هجری قمری انجام یافته است.

6. ترجمه منظوم نهج البلاغه، محمد علی انصاری قمی، خط حسن هریسی، 10 جلد در 5 مجلد، ناشر: خود مؤلف.

در مجموعه دو جلدی که گزینشی از ترجمه ده جلدی است ترجمه های منظوم حذف شده و تنها ترجمه منثور آورده شده است. این چاپ دو جلدی، بار دیگر به قطع جیبی با جلدی زیبا چاپ شده ولی متن اصلی همان افست چاپ قبلی است. این کتاب را انتشارات نوین و نشر جمعه انتشار داده اند و تاریخ چاپ ندارد.

7. نهج البلاغه میراث درخشان امام علی(ع)، محمد مقیمی، چاپ دوم، کتابفروشی سعیدی، تهران.

مقدمه این ترجمه 1/4/1354هجری شمسی/ 13/7/1395هجری قمری نگارش یافته است.

8. نهج البلاغه در سخنان علی(ع)، محسن فارسی، چاپ هشتم، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران 1363.

این ترجمه در روز عید فطر سال 1397 هجری قمری/ 24 شهریور 1356 به پایان رسیده و چاپ اول در سال 1357 منتشر شده است.

9. ترجمه نهج البلاغه، دکتر محمد جواد شریعت، چاپ اول، اتتشارات اساطیر، 1357.

10. ترجمه نهج البلاغه، احمد سپهر خراسانی، چاپ اول، مؤسسه نشر اشرفی، بهار 1358.

11. ترجمه نهج البلاغه، داریوش شاهین، چاپ اول، سازمان انتشارات جاویدان، 1359هجری شمسی.

12. ترجمه نهج البلاغه، سید عبدالمطلب شیرازی، با تشویق و همیاری مدرسه عالی شهید مطهری، چاپخانه مروی، 1401 هجری قمری.

13. ترجمه گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه، زیر نظر استاد محقق آیت الله مکارم شیرازی به قلم دانشمندان محترم: محمد رضا آشتیانی و محمد جعفر امامی، 3ج، چاپ اول، ناشر مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، 1359هجری شمسی/ 1401 هجری قمری.

14. ترجمه نهج البلاغه، دکتر اسدالله مبشری، چاپ هفتم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.

تاریخ چاپ اول این ترجمه به دست نیامد، ولی قابل ذکر است که این ترجمه را شهید دکتر محمد جواد باهنر و دکتر سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی مقابله و بررسی نموده اند.

15. ترجمه نهج البلاغه، مصطفی زمانی، چاپ اول، مؤسسه انتشارات نبوی بهار 1362.

چاپ های دیگری از این ترجمه توسط انتشارات پیام اسلام منتشر شده است.

16. ترجمه نهج البلاغه، آیة الله شیخ محمد علی شرقی، چاپ اول، دارالکتب الاسلامیة، شهریور 1369.

17. ترجمه نهج البلاغه، سید نبی الدین اولیایی، انتشارات فردین.

18. ترجمه نهج البلاغه (همراه با شرح شیخ محمد عبده)، علی اصغر فقیهی، چاپ دوم، انتشارات صبا، پاییز 1376.

این ترجمه در روز اول، ماه مبارک رمضان 1402/2/4/1361 آغاز و در 28 شعبان المعظم 1409/16/1/1368 پایان یافته است.

19. ترجمه نهج البلاغه، دکتر سید جعفر شهیدی، چاپ دهم، شرکت انتشارت علمی و فرهنگی، 1376.

این ترجمه در سال 1379 کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شده است.

20. پرتوی از نهج البلاغه، دکتر سید محمد مهدی جعفری، چاپ اول، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پاییز 1372.

این ترجمه ویرایش توام با تحقیقات مفصلی است از ترجمه آیة الله طالقانی از 81 خطبه اول نهج البلاغه، که در سال 1325هجری شمسی انتشار یافته بود.

21 . خورشید بی غروب نهج البلاغه، عبدالمجید معادیخواه با همکاری بنیاد فرهنگی دکتر غلامحسین مروی، چاپ اول، نشر ذره، 1373.

22. سخنان علی(ع) از نهج البلاغه، ترجمه آیة الله عرب باغی و جواد فاضل، چاپ اول ناشر: دنیای کتاب، 1376.

بخش اول این کتاب توسط مرحوم عرب باغی نگارش یافته و بخش دوم در برگیرنده قسمت هایی از نهج البلاغه به ترجمه جواد فاضل است که با ترجمه جمله هایی از خطبه 213 آغاز می شود.

چاپ دیگری از این کتاب با عنوان: نهج البلاغه، ترجمه کامل متن کلیه خطبه ها از امیرمؤمنان علی(ع) در خطبه های جمعه، تالیف مرحوم عرب باغی و بدون نام ناشر و تاریخ نشر در 412ص منتشر شده است و از قراین به نظر می رسد در سال 1372 هجری شمسی چاپ شده باشد. در این چاپ تنها بخش اول آمده و ترجمه جواد فاضل را به همراه ندارد.

23. ترجمه نهج البلاغه، ناصر احمد زاده، چاپ اول، انتشارات اشرفی، تهران 1377.

24. ترجمه روان نهج البلاغه، سید کاظم ارفع، چاپ اول، انتشارت فیض کاشانی، شهریور 1378.

25. سروش خدا در سرود علی(ع)، ذبیح الله منصوری، ویرایش، تصحیح و تنظیم فهرست ها پژمان خوانساری، چاپ اول، نقش اندیشه 1378.

26. ترجمه نهج البلاغه، حجة الاسلام و المسلمین عمران علیزاده، چاپ اول، ناشر مؤلف.

چاپ دیگری از این اثر در 3 مجلد با قطع جیبی با همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی در تابستان 1379 به مناسبت سال امیرالمؤمنین علی(ع) انتشار یافته است.

27. ترجمه نهج البلاغه، حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ حسین انصاریان، ویراستار حسین استاد ولی، چاپ اول، انتشارات پیام آزادی، تهران 1378.

28. ترجمه نهج البلاغه، محمد بهشتی، چاپ سوم، انتشارات شهریور با همکاری انتشارات تابان، 1379.

29. ترجمه نهج البلاغه، علامه محمد تقی جعفری، به اهتمام علی جعفری و زیر نظر داریوش شاهین، چاپ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

30. ترجمه نهج البلاغه، کاظم عابدینی مطلق، چاپ اول، مؤسسه انتشاراتی آفرینه، 1378.

31. ترجمه نهج البلاغه، حجة السلام والمسلمین محمد دشتی، چاپ اول، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، نشر لقمان، بهار1379.

32. ترجمه نهج البلاغه، ناهیدآقا میرزایی، چاپ اول، بی نا، خرداد1379.

تمام ترجمه های فوق به استثنای آخرین ترجمه که بعد از تنظیم پایان نامه منتشر شده است در این پایان نامه به تفصیل معرفی شده اند. در نگاهی کلی می توان گفت که سابقه ترجمه نهج البلاغه به قرن پنجم برمی گردد خصوصا خراسانیان از نخستین شارحان و پژوهندگان نهج البلاغه بوده اند. اوج ترجمه نهج البلاغه در دوره صفویه است که مترجمانی چون حسین بن شرف الدین اردبیلی و ملا فتح الله کاشانی، و... به ترجمه نهج البلاغه همت گماشتند.

در سال های پس از 1320 هجری شمسی با گسترش نهضت احیای تفکر دینی در ایران، شاهد ترجمه هایی همچون ترجمه جواد فاضل، آیة الله طالقانی و فیض الاسلام و... می باشیم.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران زرین ترین برگ های تاریخ ترجمه نهج البلاغه را به خود اختصاص داده به طوری که در حدود 22 سال پس از انقلاب بیش از 22 ترجمه از نهج البلاغه ارائه شده است. نام گذاری سال 1379 به نام «سال امیرالمؤمنین » از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیة الله خامنه ای، اندیشمندان و شیفگان امیرالمؤمنین(ع) را به تلاشی مضاعف برانگیخته است و در شش ماه اول سال، شاهد دو ترجمه جدید از نهج البلاغه بوده ایم.

فصل سوم: در این فصل به بررسی و تحلیل ترجمه عباراتی برگزیده از 80 خطبه اول نهج البلاغه پرداخته شده است. ضمن نقد ترجمه های نهج البلاغه و بررسی تطبیقی آنها آشکار شد که تعدادی از عبارات خاص از عمده ترین لغزشگاه های مترجمین است و حداقل چندتن از مترجمین این عبارات را نادرست ترجمه کرده اند.

در این فصل جهت پرهیز از اطناب، تنها 38 جمله بررسی شد و ضمن مراجعه به شروح نهج البلاغه و بررسی تطبیقی ترجمه ها و استفاده از کتب لغت معتبر، ترجمه ای برای عبارت مورد بحث پیشنهاد شده است که گاهی نیز نادر وشاذ می باشد.

کلام آخر این که، ترجمه های نهج البلاغه در مسیر زمان فرایند تکاملی داشته اند ولی رسیدن به ترجمه ای مطلوب، تلاشی مضاعف و فعالیتی علمی و گروهی را می طلبد.