فیلسوفان ما برای شناخت، مراحل قائل هستند.آنها شناختهای تجربی را سه مرحله ای می دانند ولی چون همه شناختها را منحصر به شناخت تجربی نمی دانند، قائل به شناختهای دو مرحله ای هم هستند، یعنی شناخت تعقلی غیر تجربی.این نوع شناخت از احساس آغاز می شود و با تعقل پایان می یابد بدون اینکه نیازی به مرحله پراتیک و عمل داشته باشد.
اینجاست که یک سؤال مطرح می شود که اگر پای پراتیک و پای عمل در میان نباشد پس معیار شناخت چیست؟ بحث مهمی که مارکسیستها مطرح می کنند این است که اگر آنطوری که شما می گویید شناخت دو مرحله ای هم داشته باشیم و مرحله سوم نداشته باشیم، این شناخت ناقص است، چرا؟ چون فاقد مرحله سوم که مرحله پراتیک و مرحله معیار است می باشد، و تنها با پراتیک می شود یک شناخت را محک زد که آیا درست است یا نادرست.
ما نه تنها این اصل را قبول نداریم که تنها معیار برای درستی شناخت، عمل و پراتیک است، حتی نمی گوییم که در بعضی موارد، معیار شناخت، شناخت است و در بعضی دیگر، عمل، بلکه بالاترش را می گوییم: در همان جا هم که معیار شناخت عمل است، برای شما ثابت می کنیم که آنجا هم معیار شناخت، شناخت است.بسیار مسأله حساسی است که ما بعدا به این مسأله می رسیم .پس پاسخ این اشکال را که از طرف مارکسیستها عنوان می شود که یگانه معیار شناخت عمل و پراتیک است و شما که شناخت را دو مرحله ای می دانید شناختتان بی معیار است پس درست نیست در مبحث «معیار شناخت» خواهیم داد.
شناخت حسی و ویژگیهای آن
حال برای اینکه مرحله تعقل را که آنها قبول دارند و ما هم قبول داریم یک مقدار تشریح کنیم که برای مسائل بعدی ما نافع است ناچاریم یک سلسله بحثها را در اینجا مطرح کنیم .عجالتا از آن مکتبهایی که پیرو ندارند می گذریم و راجع به مکتبهایی صحبت می کنیم که پیرو دارند.
در این مکتبها احساس، یک مرحله از شناخت است که آن را «شناخت ظاهری» ، «شناخت سطحی» یا «شناخت غیر عمقی» می گویند، تعقل را مرحله دوم شناخت می دانند.
شناخت سطحی یعنی دیدن این فضا، شنیدن آواز، استشمام بو و مانند آن، که همان شناخت مشترک انسان و حیوان است.البته اختلافاتی هست که این جهت را توجه دارم: بعضی حیوانها چیزهایی را می بینند که انسان نمی بیند، صداهایی را که می شنوند که انسان نمی شنود، یا رنگهایی را انسان می بیند که حیوان نمی بیند.اینطور که می گویند سگ تمام رنگها را خاکستری می بیند، بنا بر این تجزیه نور که برای انسان حاصل می شود برای سگ حاصل نمی شود.بسیاری از بوها برای حیوان بوی خوش و برای انسان بوی ناخوش است، مثل بوی مردار که برای انسان بوی نامطبوع و برای سگ و بعضی حشرات بوی مطبوع است (سگ در بوها فوق العاده حساس است، حساسیتی که هیچ وقت انسان نمی تواند به اندازه سگ در شامه دقیق باشد) .سگ را می بینید که لاشه متعفن را با لذت می خورد.چشم عقاب تیز بین تر از چشم انسان است.شامه مورچه و شامه سگ قوی تر از شامه انسان است.بعضی از حیوانات را می گویند از حس رادار برخوردارند.ظاهرا شب پره با اینکه چشم ندارد وقتی به طرف دیوار می رود با یک حسی از نوع حس رادار احساس می کند که در مقابلش مانعی است و بر می گردد.اینها را توجه دارم ولی به طور کلی عرض می کنم که در شناخت سطحی، انسان و حیوان مشترکند، اختلافاتی اگر دارند در این است که در بعضی از حواس، انسان حساس تر است و در بعضی حیوان، ولی به هر حال عالم شناخت احساس میان انسان و حیوان مشترک است.
در مرحله شناخت احساسی که انسان و حیوان در آن مشترک هستند، همه شناختها جزئی است، یعنی به صورت تک تک و فرد فرد است، مثل یک کودک که فرد فرد را می شناسد، پدر، مادر، خواهر، برادر و خاله اش را می شناسد، خانه اش را می شناسد، از همه اینها به صورت جزئی تصور دارد اما برای او خانه یا انسان به مفهوم کلی وجود ندارد، رنگ به معنای کلی وجود ندارد، چنانکه حیوان هم همین طور است.بنا بر این یکی از خصوصیات شناخت حسی، جزئیت و فردیت است، یعنی باید گفت شناخت حسی به اصطلاح اندیویدیو آلیست (1) است، فردی است، به فرد تعلق می گیرد.
ویژگی دوم شناخت حسی این است که شناخت حسی، ظاهری است، عمقی نیست، ظواهر را می بیند : چشم رنگها و حجمها را می بیند، گوش آوازها را می شنود، ...ولی عمقی نیست که به ماهیت اشیاء بتواند پی ببرد و روابط درونی اشیاء را درک کند.شناخت حسی نمی تواند به رابطه علیت و معلولیت، ضرورت حاکم میان علت و معلول که وقتی علت هست به حکم ضرورت معلول باید وجود داشته باشد پی ببرد، یعنی در شناخت حسی، انسان ظواهر را می شناسد بدون اینکه بتواند با حواس خود به روابط و عمق پدیده ها و به ذاتها و جوهرها و باطنها پی ببرد.ولی انسان به بواطن هم می رسد که مثالهایش را عرض خواهم کرد.
مشخص دیگر شناخت حسی این است که شناخت حسی، حالی است، یعنی به زمان حال تعلق دارد، نه به گذشته و نه به آینده، چون انسان با حواس خودش فقط اشیاء زمان حاضر را احساس می کند .انسان با چشم خودش حوادثی را که قبل از تولد او وجود داشته است نمی بیند (2) ، و آینده را نیز نمی تواند با حواس ظاهری خود احساس کند، با چشم بالفعل ببیند، با گوش بشنود یا با شامه خود استشمام کند.شناخت حسی، حالی است، پس به گذشته و آینده تعلق نمی گیرد .
خصوصیت چهارم شناخت حسی این است که این نوع شناخت، منطقه ای است، یعنی محدود به منطقه خاصی است.انسان یا حیوان، در هر منطقه و جوی که هست اشیاء همان منطقه و جو را احساس می کند، اگر در تهران است تهران را احساس می کند، اگر در لندن است لندن را احساس می کند، اگر در تهران بزرگ شده و لندن نرفته باشد محال است آنجا را ببیند، اگر توکیو نرفته است توکیو را نمی بیند، توکیو را می داند ولی نمی بیند (3).این چهار خصوصیت برای مرحله شناخت حسی است.
شناخت عقلی و گستردگی آن
حال می خواهیم مسأله تعقل را بررسی کنیم که شناخت تعقلی یعنی چه؟
بدون شک همه این را قبول داریم که شناخت تعقلی انسان، از ظواهر به بواطن نفوذ می کند و روابط نامحسوس را درک می کند.توالی اشیاء، محسوس است [ولی ] علیت و معلولیت محسوس نیست و لهذا امپیریستها قائل به علیت و معلولیت نیستند.
انسان حقایق را به صورت عام و کلی و قاعده و قانون می شناسد.چنانکه عرض کردم برای حیوان یا کودک که هنوز در مرحله احساس است هیچ چیز به صورت قانون کلی و عام وجود ندارد .
انسان به گذشته علم پیدا می کند، گذشته را می داند بدون اینکه آن را ببیند و یا بشنود (نگویید خبرش را می شنویم، خبر که مربوط به زمان حاضر است.خود گذشته از نوع شنیدن نیست) .راسل (4) در این زمینه مثلی می آورد: ناپلئون را می دانیم، [این دانستن ما به وسیله حواس مثلا گوش نیست زیرا] وجود ناپلئون صوت نیست که شنیدنی باشد.قسمتهایی از آینده را هم می دانیم .یکی از مسائل بسیار ساده ای که قابل طرح است و راسل در جهان بینی علمی خوب به این مطلب توجه کرده است (5) این است: ناپلئون برای ما یک وجود استنباطی است، یک وجودی است که ما با تعقل آن را می شناسیم نه با احساس.راست هم می گوید.اگر از ما که امروز ناپلئون را می شناسیم و تاریخش را می خوانیم و زندگی اش را می دانیم بپرسند که شناخت شما از ناپلئون چه شناختی است؟ ممکن است کسی بگوید: اینکه واضح است، شناخت من از ناپلئون حسی است، یک آدمی بوده، روی زمین راه می رفته و [کارهایی انجام داده ]، من اینها را در کتاب خوانده ام، بنابر این من ناپلئون را از راه حس می شناسم. [ولی اینطور نیست ]، ناپلئون برای خودش یک حقیقت محسوس و برای تو یک امر معقول است، یعنی تو با یک استدلال ذهنی، با یک قیاس عقلی به وجود ناپلئون علم داری و خودت نمی دانی.نظیر آن چیزی است که علمای «اصول» در باب «تواتر» دارند.در باب «تواتر» می گویند خبر متواتر برای انسان ایجاد یقین می کند.ممکن است هیچکدام به توکیو نرفته باشیم ولی همه ما یقین داریم که توکیو در عالم وجود دارد، چرا؟ چون خبرش متواتر است .احدی امروز در دنیا شک ندارد که مثلا شخصی به نام ابوسفیان در حدود هزار و چهار صد سال پیش وجود داشته است، چون خبرش متواتر (6) است.می گوییم آیا در خبر یک نفر احتمال دروغ داده می شود یا نه؟ می گویند بله.در خبر دو نفر هم احتمال دروغ داده می شود؟ بله.سومی و پنجمی چطور؟ آن هم بله.پس اگر صد هزار نفر هم خبری را نقل کنند ما هرگز به [یقین ] نخواهیم رسید زیرا از ضم صفر به صفر عدد پیدا نمی شود و ما باید احتمال دهیم که آن خبر دروغ است، حال آنکه محال است، می دانیم خبر متواتر از هر راستی راست تر است.
بنا بر این، مسأله، مسأله کسر شدن احتمالات نیست، به قول بوعلی سینا مسأله یک برهان عقلی ضمنی مخفی است که ذهن انسان در درون خودش تشکیل می دهد.همان طور که انسان در یک مسأله ریاضی نمی تواند در میان میلیاردها احتمال حتی یک احتمال خلاف بدهد، در اینجا هم در میان میلیاردها احتمال نمی تواند احتمال خلاف بدهد.یک فیلسوف واقعا در این مسأله گیر می کند، راسل در اینجا درمانده است، می گوید: همان طوری که به وجود چمبرلن (7) در زمان خودم یقین دارم چون او را دیده ام در وجود ناپلئون هم شک ندارم که چنین آدمی بوده است.
اینجاست که مسأله قرائن و نشانه ها پیش می آید که ما می خواهیم بگوییم بزرگ ترین عمل شناختی ذهن بشر، همین است که قرآن اسمش را «آیه و ذی الآیه» گذاشته است.مسأله «آیه و ذی الآیه» اختصاص به شناخت خدا ندارد.شناخت شناسی از هر مسأله ای مهم تر است.اگر کسی شناخت شناس باشد، می بیند که اکثر معلومات بشر داخل در آن مقوله از شناخت شناسی است که قرآن آن را «شناخت از آیه به ذی الآیه» نامیده است.مسأله پی بردن به خدا، از نظر ماهیت شناختی قطع نظر از جنبه های دیگر با شناخت ناپلئون هیچ فرقی نمی کند، اگر چه ناپلئون یک وجود محسوس است.
آینده هم همین طور است، آینده را شما از کجا می دانید؟ مخصوصا از کسی که در فلسفه تاریخ قائل به جبر تاریخ است باید پرسید: آینده جامعه بشریت بر اساس فلسفه و علم تو چیست؟ می گوید: بدون شک آینده بشریت سوسیالیسم (8) است، مراحل تاریخ پیش می آید تا به کاپیتالیسم (9) می رسد و کاپیتالیسم جبرا منتهی به سوسیالیسم می شود.به او می گوییم مگر آن آینده برای تو محسوس است که تو به طور قطعی آن را پیش بینی می کنی؟ می گوید نه.پس، از کجا فهمیدی؟ می گوید روی تعمیم یک قاعده علمی.
مثالی که قبلا عرض کردم، از این واضح تر و روشن تر است.ممکن است شما بپرسید که این استنباطی که ما از وجود ناپلئون داریم چگونه است؟ استنباطی که از وجودها و آثار تاریخی داریم به چه شکلی است؟ وقتی علما می گویند سابقه ایران به پنج هزار سال پیش می رسد، از کجا می گویند؟ اینها از روی آثار و نشانه ها و از روی علائم و آیه ها می گویند.مسأله شخصیتهای تاریخی مستند به نقل است، مستند به کتاب و قرائن است.
این قاعده و ضابطه ای که بوعلی و امثال او می گویند این است: انسان برای طبیعت یک جریان قائل است، می داند که طبیعت در آن واحد جریانهای متضاد ندارد یعنی در شرایط واحد و متساوی، یکسان عمل می کند.طبیعت از خودش یک جریان درست دارد و یک جریانهای انحرافی.جریانهای انحرافی در طبیعت رخ می دهد ولی به صورت اقلیت نه به صورت اکثریت و دائم.اگر چه برهان این مطلب برهان فلسفی است ولی اذهان با فطرت ساده خودشان این را قبول می کنند، چطور؟
راست گفتن و دروغ گفتن انسان را در نظر بگیرید.آیا طبیعت و فطرت اولی بشر، راست گفتن است و دروغ گفتن به علت یک عامل انحرافی است؟ یا نه، طبیعت اولی بشر، دروغ گفتن است و راست گفتن در اثر یک عامل بیرونی انحرافی است که طبیعت را از مسیر خودش منحرف می کند؟
اگر طبیعت بشر به قول طلبه ها لو خلی و طبعه باشد عوامل بیرونی اثری نبخشد انسان آنچه را که دیده و شنیده به همان شکل باز گو می کند.مانعی ندارد که فردی در جایی دروغ بگوید، نه یک نفر بلکه صد نفر بیایند و بر سر قضیه ای شهادت دروغ بدهند، ولی امکان ندارد که طبیعت بشر از هزار سال پیش پیوسته دروغ بگوید، و یا در یک نسل بدون آنکه عامل خاصی در کار باشد یکدفعه مردم تواطؤ کنند که وقتی از خانه خارج می شوند شروع به دروغ گفتن کنند.نه، اینطور نمی شود.شناخت فطری ای که ذهن انسان از طبیعت بی جان و طبیعت جاندار و خصوصا انسان دارد، به او اجازه نمی دهد [که بپذیرد] تمام انسانهای آسیایی و اروپایی شب بخوابند، صبح بلند شوند، تصمیم بگیرند دروغی جعل کنند و بگویند مردی به نام ناپلئون در فرانسه بود، قیام کرد، اینچنین لشکرکشی کرد، کجا را فتح کرد، در کجا شکست خورد، به کجا تبعید شد و در چه سالی مرد.
در هر چه شما تردید کنید، در اینکه وجود ناپلئون یک وجود استنباطی و استدلالی برای شماست، شکی نیست.ممکن است شما در این استدلال خدشه کنید، ولی در استنباطی بودن وجود او برای بشر شکی نیست.
راسل یک درجه بالاتر می رود و با دقت می گوید و حرفش درست است خورشید برای تو وجود استنباطی دارد، خیال می کنی وجود آن محسوس است، چرا؟ زیرا تو آن صورتی را احساس می کنی که در شبکیه چشم توست.برای اینکه چنین صورتی در شبکیه چشم تو تشکیل شود کافی است گلوله مذابی را در فضا قرار دهند که شبیه خورشید نور می دهد، باز عین همان صورت در چشم تو پیدا می شود.برای حس تو فرق نمی کند که خورشید یا چیزی شبیه آن باشد.تو خورشید را مستقیما احساس نمی کنی که بگویی اگر گلوله مذابی آنجا باشد چیزی دیگری می شود.
شما می گویید پدرم را احساس می کنم.راست است، احساس می کنید و همیشه دارید او را می بینید .حال اگر قیافه آدمی را صد در صد شبیه پدر شما بسازند، اندام او، رنگ او، نگاه کردن او و صدای او، هیچ فرقی با پدرتان نداشته باشد، برای احساس شما هم هیچ فرقی نمی کند.لذا بوعلی می گوید: «از احساسها بوی کلیت می آید» .حواس در این حد است.دوستت را می بینی، ولی این مسأله که او قطعا همان رفیق توست و نه شبیه او، یک مسأله معقول است که [غیر او بودن را] با دلیل عقلی رد می کنیم و الا با حس نمی شود رد کرد، حس نمی گوید غیر او نیست.حس، صورتی را که در ذهن می آید منعکس می کند اما در مورد اینکه آیا این همان رفیق من است، همان پدر من است یا شبیه آن را صد در صد ساخته اند، نمی تواند قضاوت کند.
از اینجا انسان می تواند بفهمد که این انسان، این موجود شناسا، این موجود عارف، این موجودی که با حیوان فرق می کند، این موجودی که می تواند اشیاء را بشناسد، علاوه بر حواسی که دارد، ذهنی دارد و این ذهن یک سلسله عملیات دارد که با آن عملیات، شناخت انسان تمام می شود.
این [عملیات و] استدلالها آنقدر ظریف و دقیق و سریع صورت می گیرد که انسان حس نمی کند .فرق است میان چیزی که وجود نداشته باشد و چیزی که وجود داشته باشد و انسان وجودش را حس نکند.مثلا وقتی من صحبت می کنم آیا اراده می کنم که این کلمات از دهانم بیرون بیاید یا اراده نمی کنم؟ اگر بخواهم به زبان دیگری مانند عربی که کمتر به آن آشنا هستم صحبت کنم، چون هنوز عادت نکرده ام، هر کلمه اش را که می خواهم حاضر کنم باید تأمل کنم (این کلمه را از اینجا می آورم و آن کلمه را از جای دیگر، این اعراب را از یک جای ذهنم می آورم و آن اعراب را از جای دیگر ذهنم)، در خود می روم و وجود اراده خودم و وجود اندیشه های خودم را احساس می کنم، می فهمم که اینها را با اراده و احساس و اندیشه می گویم.ولی وقتی با زبان مادری صحبت می کنم، یک ساعت هم طول بکشد، اصلا فکر نمی کنم که من با اراده این کلمات را بیرون می آورم.آیا این کلمات بدون اراده بیرون می آید؟ نه، با اراده تام و تمام بیرون می آید ولی آنقدر این اراده ها سریع اعمال می شود و آنقدر این تصورات و تفکرات و تصدیقهای قبلی برای گفتن، سریع در ذهن من انجام می گیرد که خودم خیال می کنم فکر نمی کنم و حرف می زنم، اراده نمی کنم و حرف می زنم، مثل یک ماشین خودکار صحبت می کنم.البته اینطور نیست، اشتباه است (بعضی روان شناسها چنین گفته اند و اشتباه کرده اند) .انسان در تفکرات و شناختهای خودش آنقدر عناصر معقول داخل می کند که تا حد زیادی عناصر محسوس در میان عناصر معقول گم هستند.مسائل دیگری هست که در جلسات بعد عرض می کنم.
پی نوشتها:
«~ . 1.individualist ~»
2.نگویید فیلمش را می بیند.فیلم مربوط به این زمان است، فیلم را می بیند، خود او را که نمی بیند.
3.نگویید که در تلویزیون می بیند، تلویزیون که عکس را به شما نشان می دهد، خود توکیو را عرض می کنم.
«~ . 4.Russel ~»
5.نه اینکه دیگران توجه نکرده اند، ولی اینکه او توجه کرده است خیلی قابل ستایش است و حق یک فرد و لو مادی هم باشد باید ادا شود.
6.خبر متواتر خبری است که در هر طبقه [افراد زیادی ] آن را نقل کرده اند.
7.«~ Chamberlain ~» [سیاستمدار انگلیسی ] .
«~ . 8.socialism ~»
«~ . 9.capitalism ~»