مقدمه
در میان همه مقدسات بشر دانش یگانه چیزی است که همه افراد از هر نژادی و تابع هر طریقه و مسلکی آنرا مقدس می شمارند و برفعت و عظمت و تقدس آن اعتراف دارند و حتی نادانترین نادانها نیز دانش را از آن جهت که دانش است کوچک نمی شمارد و شایسته تحقیر نمی داند .
محبوبیت و احترام دانش نه تنها از آن جهت است که بهترین ابزار زندگی است و در مبارزه حیاتی بانسان نیرو می دهد و توانائی می بخشد و تسلط او را بر طبیعت مستقر میسازد زیرا اگر چنین بود می بایست انسان با آن چشم به دانش نگاه کند که هر ابزار و وسیله کار دیگری را می بیند .
تاریخ علم مقرون برنجها و محرومیتها و مصائب و متاعبی است که دانشمندان در راه کسب علم تحمل کرده اند و زندگی مادی را بر خویش تلخ ساخته اند و اگر علاقه مندی انسان به دانش تنها بمنظور رفع حوائج مادی زندگی بود پس این همه از خودگذشتگیها و صرفنظر کردن از عیش و لذتها و خوشیها زندگی در راه علم چرا پیوند علم با روح بشر بالاتر از این پیوندهای پست و حقیری است که ابتدا تصور میرود .
دانش بهر اندازه که یقینی تر و شکننده تر شک و ریب و جهالت باشد و بهر اندازه که کلی تر و عمومی تر و پرده بزرگتری را بالا بزند اهمیت و مطلوبیت بیشتری دارد .
در میان همه مجهولاتی که انسان آرزوی دست یافتن بانها را دارد یک رشته از مسائل است که از این لحاظ در درجه اول اهمیت قرار دارد و آنها همان مسائل مربوط به نظام کلی عالم و جریان عمومی امور جهان و رمز هستی و راز دهر می باشد .
انسان خواه از عهده برآید و خواه برنیاید نمی تواند از کاوش و فعالیت فکری در باره آغاز و انجام جهان مبدا و غایت هستی حدوث و قدم وحدت و کثرت متناهی و نامتناهی علت و معلول واجب و ممکن و آنچه از این قبیل است خودداری کند و همین خواهش فطری است که فلسفه را برای بشر بوجود آورده است .
فلسفه سراپای هستی را جولانگاه فکر بشر قرار می دهد و عقل و فکر انسان را بر روی بال و پر خود می نشاند و بسوی عوالمی که منتهای آرزو و غایت اشتیاق انسان سیر در آن عوالم است پرواز می دهد .
تاریخ فلسفه
تاریخ فلسفه با تاریخ فکر بشر توام است لهذا نمی توان یک قرن و زمان معین و یا یک منطقه و مکان معین را بعنوان مبدا و منشا اصلی پیدایش فلسفه در روی زمین معرفی کرد بشر بحکم خواهش فطری خویش هر وقت و در هر جا که مجال و فرصتی برای تفکر پیدا کرده است از اظهار نظر در باره نظام کلی عالم خودداری نکرده است و تا آنجا که تاریخ میتواند نشان بدهد در بسیاری از نقاط جهان مانند مصر و ایران و هند و چین و یونان فلاسفه و متفکرین بزرگ ظهور کرده اند و مکاتب فلسفی مهمی بوجود آورده اند و از دوره هایی که فاصله تاریخی زیادی با ما ندارد و دست تطاول ایام نتوانسته است تمام آثار آن دوره ها را محو کند کم و بیش آثار فلسفی باقی مانده است .
از آثار دوره های بالنسبه قدیم از همه بیشتر و بهتر آثار نهضت عظیم علمی و فلسفی یونان که تقریبا از دو هزار و ششصد سال قبل آغاز می شود باقی مانده است زیرا از آن وقت تا کنون فترتی که موجب محو و نابودی کلی آن آثار بشود حاصل نشده است .
آن نهضت فکری که در کرانه های آسیای صغیر و یونان پدید آمده در اسکندریه تعقیب شد و هنگامی که حوزه اسکندریه و آتن رو به نابودی و اضمحلال کلی می رفت و ژوستی نین امپراطور روم شرقی در سال 529 میلادی دستور تعطیل دانشگاهها و بستن درهای مدارس آتن و اسکندریه را داد و دانشمندان از بیم متواری شدند و حوزه های تدریس و تعلیم بهم خورد در یک قطعه دیگر جهان نهضت دیگری با طلوع نیر اسلام آغاز شد و مقدمات مدنیت جدید و عمیق دیگری فراهم آمد .
در اثر تشویق و تجلیلی که از طرف پیشوای عظیم الشان اسلام و اولیاء بزرگواران دین از مقام دانش و دانشجوئی شد شعله طلب علم دو مرتبه در دلها روشن گشت تا آنکه تمدن وسیع و عظیم اسلامی بوجود آمد رشته های مختلف علوم تدوین و تنظیم شد کتابها از زبانهای مختلف و بیش از همه کتب یونانی ترجمه شد مدارس و دانشگاهها از نو تاسیس گشت کتابخانه ها پدید آمد شهرهای بزرگ کشور پهناور اسلامی مهد علوم و محل آمد و شد محصلین گشت از اروپای فعلی و سایر نقاط جهان محصلین به کشورهای اسلامی اعزام شد تا آنکه بالاخره پس از گذشتن چند قرن تحول جدید اروپا پدید آمد و در عالم علم و دانش رخ داد آنچه رخ داد .
ولی چیزی که از نظر تاریخ مسلم است اینست که یونان قدیم نیز سرمایه های اصلی معلومات خویش را مدیون مشرق زمین است و دانشمندان بزرگ آنجا مسافرتها به مشرق کرده اند و از اندوخته های دانشمندان شرقی بهره مند گشته و پس از عودت در وطن خود منتشر ساخته اند ما نمی خواهیم در اینمقدمه به معرفی فلسفه باستانی مشرق و مقدار بهره ای که یونان باستان از آن برده است و یا معرفی فلسفه ده قرن پیش اسلامی و میزان استفاده ای که اروپای جدید از آن کرده است و یا به بحث در مقدار میراثی که از یونانیان به مسلمین رسید و تحولاتی که در دوره اسلامی پیدا کرد و اینکه مسلمین فلسفه یونان را به چه صورتی در آوردند و چه اندازه از خود بر آن افزودند بپردازیم زیرا علاوه بر اینکه اگر بنا شود از روی سند و تحقیق در این موضوعات قضاوت شود احتیاج به صرف وقتهای زیاد و نوشتن کتاب های مستقل دارد با موضوع کتاب حاضر ارتباط زیادی ندارد .
آنچه با کتاب حاضر نسبتا ارتباط بیشتری دارد و بعلاوه کمتر در باره آن گفتگو شده است یک معرفی اجمالی از فلسفه اسلامی از سه قرن و نیم پیش تا کنون است که متاسفانه کما هو حقه هنوز در جهان معرفی نشده است و قهرا از طرف طبقه جوان و تحصیل کرده های جدید خودمان نیز که معمولا اطلاعاتشان در این زمینه ها از طرق اروپائی است توجهی که می بایست بان نشده است .
صدر المتالهین،بانی حکمت متعالیه
این فلسفه که موسوم است به حکمت متعالیه بوسیله صدر المتالهین شیرازی مشهور به ملا صدرا در قرن یازدهم هجری تاسیس شد و از آن به بعد محور تمام تعلیمات فلسفی در ایران تحقیقاتی بود که این دانشمند در مسائل مهم فلسفی بعمل آورده است .
تحقیقات صدر المتالهین بیشتر در فلسفه اولی و حکمت الهی است ملا صدرا آنچه در این زمینه از قدماء یونان و بالاخص افلاطون و ارسطو رسیده بود و آنچه حکماء بزرگ اسلامی از قبیل فارابی و بوعلی و شیخ اشراق و غیرهم توضیح داده بودند یا از خود افزوده بودند و آنچه عرفاء بزرگ با هدایت ذوق و قوت عرفان یافته بودند بخوبی هضم کرد و از نو اساس جدیدی را پی ریزی کرد و آنرا بر اصول و قواعدی محکم و خلل ناپذیر استوار کرد و از جنبه استدلال و برهان مسائل فلسفه را بصورت قواعد ریاضی درآورد که هر یک از دیگری استخراج و استنباط می شود و به این وسیله فلسفه را از پراکندگی طرق استدلال بیرون آورد .
از زمان ارسطو که بر خلاف نظریات استادش افلاطون قیام کرد پیوسته دو مکتب و دو مشرب فلسفی بموازات یکدیگر سیر می کرد که افلاطون و ارسطو هر یک نماینده یکی از این دو مشرب فلسفی بودند و در هر یک از دوره ها هر یک از این دو مشرب فلسفی پیروانی داشتند و در میان مسلمین نیز این دو مشرب بنام مشرب اشراق و مشرب مشاء معروف بود و دو هزار سال مشاجرات فلسفی بین این دو دسته چه در یونان و چه در اسکندریه و چه در میان مسلمین و چه در اروپای قرون وسطی ادامه داشت ولی صدر المتالهین با اساس جدیدی که از نو پی ریزی کرد باین مشاجرات دو هزار ساله خاتمه داد به طوری که بعد از او دیگر مکتب اشراق و مکتب مشاء در مقابل یکدیگر معنا ندارد و هر کس که بعد از وی آمده و با فلسفه وی آشنائی پیدا کرده مشاجرات دو هزار ساله اشراقی و مشائی را خاتمه یافته دیده است .
فلسفه صدر المتالهین علاوه بر آنکه از جنبه هائی بدیع و بی سابقه است نتیجه زحمات هشتصد ساله محققین بزرگی است که هر یک از آنها در جلو بردن فلسفه سهیم هستند با همه این احوال مطابق گواهی خاور شناسان متاسفانه تا الان که تقریبا چهار قرن از بدو پیدایش این فلسفه می گذرد هنوز در اروپا یک معرفی صحیحی و لو اجمالا از آن نشده است .
پروفسور ادوارد براون مستشرق معروف انگلیسی متوفی در سال 1304 هجری شمسی که عمر خویش را صرف مطالعه در باره ایران و تاریخ ایران کرده است در جلد چهارم تاریخ ادبیات ایران می گوید: با وجود شهرت و رواج فلسفه ملا صدرا در ایران فقط دو خلاصه سطحی و ناقص از طریقه فلسفی او در السنه اروپائی دیده ام کنت گوبینو چند صفحه راجع به عقائد ملا صدرا نگاشته اما معلومات او ظاهرا بالتمام از درس شفاهی معلمینش در ایران ماخوذ بوده و معلمین هم علی الظاهر اطلاع کاملی نسبت بان عقاید نداشته اند گوبینو در پایان شرحی که راجع به ملا صدرا نوشته گوید 8 طریقه حقیقی ملا صدرا عینا متخذ از ابو علی سینا است در صورتی که 8 صاحب روضات الجنات راجع به ملا صدرا می نویسد کان . . . منقحا اساس الاشراق بما لا مزید علیه و مفتحا ابواب الفضیحه علی طریقه المشاء و الرواق تعریف مختصرتر ولی جدی تر و صحیحتر که از مذهب ملا صدرا نموده اند آن است که شیخ محمد اقبال دکتر اقبال پاکستانی کرده است .
ایضا ادوارد براون در همان کتاب می نویسد مشهورترین کتب ملا صدرا اسفار اربعه و شواهد الربوبیه است و در پاورقی تذکر می دهد که کنت گوبینو در معنای اسفار که جمع سفر یعنی کتاب است اشتباه کرده و آنرا جمع سفر گرفته در کتاب مذاهب و فلسفه های آسیای وسطی صفحه 81 می نویسد: ملا صدرا چند کتاب دیگر راجع به مسافرت سفرنامه نوشته است .
کتابی که مرحوم اقبال پاکستانی بزبان انگلیسی هنگام تحصیل در دانشگاه کمبریج بنام توسعه حکمت در اسلام منتشر کرده است بدست نیامده ولی قدر مسلم اینست که بسیار مختصر و ناچیز بوده است
این دو نفر کنت گوبینو ادوارد براون از مستشرقین بزرگ بشمار می روند دانشمند متتبع مرحوم شیخ محمد خان قزوینی که خود در حدود سی سال در کتابخانه های مختلف اروپا مشغول مطالعه بوده است و با بسیاری از خاورشناسان رابطه نزدیک و صمیمی داشته است در مقاله ای که در مجله ایرانشهر چاپ برلین بمناسبت فوت ادوارد براون منتشر کرده و جزء بیست مقاله ایشان ضبط شده است در باره ادوارد براون می گوید: ما بین مستشرقین اروپا و امریکا هیچ کس این همه زحمت در باره ادبیات ایران نکشیده است و مخصوصا بادبیات و ذوقیات و معنویات ایران یعنی به افکار حکما و عرفا و ارباب مذاهب این مملکت این اندازه محبت خالص و صمیمی از اعماق قلب نداشته است ایضا در همان مقاله راجع بکنت گوبینو می نویسد: وی از نویسندگان بسیار مشهور فرانسه است و صاحب تالیفات در مواضیع فلسفی و اجتماعی و مذهبی و تاریخی و غیره و مؤسس طریقه مخصوصی است از فلسفه تاریخ معروف به گوبینیسم که مخصوصا در آلمان پیروان زیاد دارد وی در سنوات 1271 - 1274 هجری قمری بسمت نیابت اول سفارت فرانسه در طهران و در سنوات 1278 - 1280 بسمت وزیر مختاری همان دولت در همان شهر اقامت داشته است .
چنانکه ملاحظه می فرمائید یکی از این دو مستشرق بزرگ صدر المتالهین را تابع مکتب مشاء معرفی می کند و دیگری در مقام رد قول او بمسطورات یکی از کتب تواریخ و تراجم روضات الجنات استناد می کند یکی می گوید اسفار سفرنامه است دیگری می گوید اسفار جمع سفر بمعنای کتاب است و اگر این دو نفر شخصا ورق اول اسفار را مطالعه کرده بودند می دانستند که اسفار نه جمع سفر است و نه سفرنامه است .
آن معلم شفاهی که ادوارد براون می گوید که به گوبینو در ایران فلسفه ملا صدرا را تعلیم می کرده است علی الظاهر یکنفر یهودی بوده است بنام ملا لاله زار و با کمک به معاونت او بوده که رساله گفتار دکارت را به فارسی ترجمه کرده است .
گوبینو در همان کتاب در ضمن شرح حال صدر المتالهین از استاد وی فیلسوف عظیم الشان میر محمد باقر داماد بعنوان یکنفر دیالکتیسین جدلی یاد می کند و پس از آنکه رفتن ملا صدرا را بدرس میر داماد به اشاره شیخ بهائی نقل می کند به نتیجه تحصیلات ملا صدرا نزد میر داماد اینطور اشاره می کند: و پس از چند سال بفصاحت و بلاغتی که در او سراغ داریم رسید .