ترجمه افقی برای فهم بهتر (گفت و گو با قدری چلیک ( مترجم و نویسنده))

اشاره

«قدری چلیک» از دانش پژوهان فعال مرکز جهانی علوم اسلامی است. وی در سال 1965 در شهر «دیاربکر» ترکیه چشم به جهان گشود. او در حین فعالیتهای سیاسی با دین مبین اسلام آشنا شد. وی در سال 1985م به شیعه گروید و در همین سال نیز به قم مهاجرت کرد.

«قدری چلیک» سالهاست که به کار ترجمه و تالیف مشغول است. وی 136 عنوان کتاب را از عربی و فارسی به زبان ترکی استانبولی ترجمه کرده است. برخی از ترجمه های او عبارتند از: قرآن کریم (در دست تهیه)، نهج البلاغه، میزان الحکمة، چهل حدیث، آداب الصلواة، تفسیر سوره حمد و شرح حدیث جنود عقل و جهل (امام خمینی) گفتگوهای تنهایی (علی شریعتی)، فروغ ولایت (استاد سبحانی)، و... .

آناتومی انقلاب اسلامی، اسلام و عرفان، الهی نامه، کلمات قصار و فرهنگ فارسی به ترکی نیز از تألیفات او می باشند.

در ادامه گوشه هایی از تجربه های علمی و روش ترجمه ایشان را مرور می کنیم.

پژوهه

پژوهه: با تشکر از شما، خواهش می کنم اندکی از زندگی علمی خود را بیان کنید.

من در سال 1985 میلادی به قم آمدم. قبل از آن در ترکیه با افکار امام و انقلاب اسلامی آشنا شده بودم. در ایران در مدرسه حجتیه مشغول به تحصیل دروس حوزوی شدم. از همان آغاز، هم زمان با تحصیل، در سازمان تبلیغات اسلامی، موسسه در راه حق و بنیاد بعثت به فعالیت های علمی و فرهنگی نیز مشغول شدم. در کنار آن، در بخش برون مرزی صدا و سیما کار ترجمه و گویندگی را به عهده داشتم. در عین حال به ترجمه کتاب روی آوردم. بعد از آن که «لمعه» را به اتمام رساندم به ترکیه بازگشتم، اما هیچ گاه ترجمه را رها نکردم و در زمینه تحقیقات، تالیف و ترجمه با مراکز علمی و فرهنگی مختلف ارتباط داشتم.

چند کتاب مفید مثل فروغ ولایت (آیت الله سبحانی) تفسیر سوره حمد و چهل حدیث امام خمینی (ره) و... را ترجمه کردم که در ترکیه مورد استقبال مردم قرار گرفت. سپس در ترکیه یک مرکز انتشاراتی به نام «انتشارات حمد» تأسیس کردم که 5 یا 6 کتاب، از جمله چهل حدیث امام در 2 جلد و یک کار تالیفی به انجام رسید. در ترکیه مردم سؤالاتی را درباره انقلاب ایران و مذهب شیعه مطرح می کردند. من این سؤالات را یادداشت و درباره آنها تحقیق می کردم که محصول این تحقیقات کتابی شد در 800 صفحه که به چاپ رسیده است و موضوعاتی نظیر تعریف انقلاب، تعریف نهضت های اسلامی و... را شامل می شود، بخشی هم به سوالات و شبهات مطرح شده اختصاص یافته است. سپس انتشارات دیگری به نام «نشر جهانی» تأسیس کردم که تقریبا تا سال 1999 فعالیت داشت و نزدیک به 34 کتاب در آنجا ترجمه و چاپ شد. با توجه به استقبال زیاد مردم مجله ای به نام «زن جهانی» منتشر کردم که تا 20 شماره ادامه داشت. صاحب امتیاز این مجله خودم بودم و در تهیه مطالب آن خانم های ایرانی یا ترک، اروپایی و اتریشی همکاری داشتند.

تا کنون بیش از صد عنوان کتاب و مقاله چاپ و منتشر شده است و پس از بازگشت به ایران دو موضوع دیگر راجع به قرآن و نهج البلاغه را در دستور کار قرار داده ام.

پژوهه: آیا نهج البلاغه را به صورت کامل ترجمه کرده اید؟

بله، تمام نهج البلاغه را ترجمه کرده ام.هم اکنون ترجمه قرآن نیز به اتمام رسیده و در مرحله بازنگری است. کارهای دیگری مثل بازنگری چهل حدیث برای تجدید چاپ، «آداب الصلاة» و «شرح حدیث جنود عقل و جهل» حضرت امام، در مرحله نگارش و ترجمه هستند.

پژوهه: آیا کار ترجمه را به صورت گروهی انجام می دهید یا به تنهایی؟

در کار ترجمه از کسی کمک نگرفته ام، چون مترجمان کارهای گروهی باید در یک سطح باشند، در غیر

این صورت اگر در ترجمه یک نفر ضعیف باشد و دیگری قوی، یا از نظر علمی ضعف داشته باشد، نتیجه

کار مطلوب نخواهد بود.

به عنوان مثال، گروهی از دوستانم 5 6 سال درباره موضوع یک کتاب کار می کردند که به تازگی چاپ شده است، اما من نهج البلاغه را در کمتر از 6ماه به اتمام رساندم در حالی که کار آنان آسان تر از نهج البلاغه بود. به دلیل همین کندی کار، سعی می کنم اغلب موضوعات را به صورت فردی انجام دهم.

پژوهه: جناب آقای چلیک ارزیابی شما از ضرورت کار ترجمه و تأثیر آن در معرفی اسلام در ترکیه چیست؟

ترجمه به عنوان یک فعالیت فرهنگی، جایگاه باارزشی دارد، چرا که قبل از ترجمه یک اثر، مترجم باید آن را بفهمد و درباره مفاهیم آن تحقیق کند، سپس به ترجمه آن اقدام نماید. به علاوه ترجمه راهی است به سوی تألیف محققانه.

حدود سالهای 871986 م که هنوز اینترنت در دسترس نبود، به دنبال فهم کلمه ای بودم که دانستن آن برایم بسیار مهم بود و ساعت ها برای درک آن جستجو می کردم. این موضوع خود باعث می شود که انسان محققانه کار کند و در مسیر تألیف گام نهد، اگر شما به عنوان طلبه در جایی ممنوع المنبر شدید آنگاه، اگر با نویسندگی آشنایی داشته باشید، قلم به کمک شما خواهد آمد.

موضوع ارزشمند دیگر آشنایی با ترجمه و انس با قلم، بعد اقتصادی است. بسیاری از طلابی که از ایران به کشورهای خود بازمی گردند با بحران اقتصادی مواجه می شوند. اگر آنان با نویسندگی آشنا باشند می توانند به تألیف و انتشار کتاب و مجله اقدام کنند. این کار علاوه بر تأمین اقتصادی طلبه، شأن طلبگی را نیز حفظ و از آن حراست می کند. اشتغال به کارهایی که در شأن یک طلبه نیست، تأثیرگذاری او را نیز بر مردم محدود خواهد کرد. وقتی به کاری دون شان بپردازی و این در میان مردم منتشر شود، هم طلبه نمی تواند کار فرهنگی کند و هم مردم از او نمی پذیرند. مصونیت ایمانی ارزش دیگر کار ترجمه و تحقیق است. طلبه ای که نتواند استقلال مالی داشته باشد، با خطرهای بسیاری مواجه می شود که ممکن است ایمان او را هدف قرار دهند و با پیشنهادهای کلان در معرض لغزش قرار گیرد.

تبحر در کار ترجمه باعث می شود که انسان بتواند در کارهای دیگر نیز توفیق پیدا کند و این موضوع به ترجمه کتاب محدود نمی شود. مثلاً چندین بار که در استانبول کنفرانس های بین المللی برگزار شد، من توانستم به عنوان مترجم میهمانانی که از ایران دعوت شده بودند، عمل کنم.

پژوهه: حال این سؤال مطرح است که ترجمه تا چه اندازه می تواند واقعیت ها و اسلام راستین را معرفی کند؟

خوب، مردم سایر کشورها مثل ایران شیعه نیستند و شیعه، انقلاب اسلامی و امام را نمی شناسند.

ابزارهای تأثیرگذاری مثل مطبوعات و تلویزیون نیز در دست قدرتها به خصوص یهودیان است. پس تنها راهی که می ماند همین ترجمه کتاب است. مثلاً در ترکیه دوستان ما فقط جنبه انقلابی و سیاسی امام را می شناسند و فکر می کنند که برای چنین آدمی عرفان، اخلاق، ایمان و... دیگر مهم نیست، وقتی من این وضعیت را درآنجا مشاهده کردم، تصمیم گرفتم که ابعاد دیگر شخصیت امام را معرفی کنم، پس اقدام به ترجمه نامه های عرفانی امام به فرزند و عروس شان کردم، سپس چهل حدیث ایشان را ترجمه کردم که در میان کتابهای شیعی هیچ کتابی به اندازه آن در ترکیه به فروش نرفته است.

سپس چند کتاب دیگر امام، نظیر تزکیه نفس یا وصیت نامه ایشان را ترجمه کردم که کم کم موثر واقع شد و اکنون اگر بگویید امام نماز می خواند، دعا می خواند، مفاتیح می خواند و... کسی تعجب نمی کند.

کتاب چهل حدیث تا کنون 9 بار در ترکیه تجدید چاپ شده است. نهج البلاغه و قرآن نیز در آنجا چاپ می شود و به فروش می رود و استقبالی که از این کتاب ها می شود حتی بیش از کتاب های روشنفکران است.

پژوهه: انعکاس این ترجمه ها در جامعه ترکیه و استقبال مردم از آنها چگونه بوده است؟

البته برای استقبال مردم از کتابی که به جامعه عرضه می شود آدم باید موقعیت شناس باشد و بداند که جامعه چه نیازی دارد. شرکت های بزرگ دنیا نیز بر همین اساس کار می کنند. مثلاً پلورالیسم دینی که مطرح می شود بنگاه های انتشاراتی حرفه ای به سرعت چند کتاب در این مورد چاپ می کنند. اما متأسفانه ما و به خصوص ناشران کشورهای اسلامی و مراکز دینی به این مسایل توجه نمی کنیم.

مثلاً وقتی فروغ ولایت را می خواندم دیدم که اسم کتاب برای ترکیه مناسب نیست. تمام این کتاب 600 صفحه ای بر این محور است که با حضرت علی (ع) چگونه برخورد شده است. شما در ترکیه وقتی می گویید: «فروغ ولایت» (فرقه علوی) به ذهن می آید و این، یعنی بی نمازی و انحراف، اما «فروغ ولایت» در واقع درباره زندگی و رنج های حضرت علی است. من نام کتاب را به «با علی(ع) چه کردند» تغییر دادم، چون در فرهنگ ترکیه، زمان پیامبر را عصر سعادت می شناسند. یعنی جامعه ای که در آن هیچ مشکلی نبوده و مدینه فاضله بوده است. وقتی آنجا این مفاهیم مطرح است عنوان «با علی(ع) چه کردند؟» نامی جذاب می شود و بسیاری را به خود می خواند. این چنین شد که این کتاب در ترکیه حدود 2 یا 3 هزار جلد به فروش رفت و به اتمام رسید و حتی برای خودم چیزی باقی نماند. حتی بعد از آن که به ایران آمدم آن قدر طالب آن زیاد بود که یک انتشاراتی پیشنهاد خرید امتیاز آن را داد. و قرار است برای بار دوم و سوم چاپ شود.

پژوهه: شما کتابهایی از شهید مطهری و دکتر شریعتی نیز ترجمه کرده اید، استقبال از آنها چطور بوده است؟

از آثار شهید مطهری، «شناخت» ایشان را ترجمه کردم که اصل آن را دوستان گم کردند و چاپ نشد اما «گفتگوهای تنهایی» 2 جلدی را ترجمه کردم که در ترکیه (بر اساس آمار اینترنتی) پرفروش ترین کتاب بوده، با آن که جلد دوم آن هنوز چاپ نشده است و ناشری هم تقاضای خرید حق امتیاز ترجمه کتاب را دارد. چون کتابهای علی شریعتی در آنجا به فروش می رود. شاید 50 یا 60 عنوان از کتاب های شریعتی در ترکیه ترجمه و چاپ شده است. خصوصا آنجا کتاب، درباره عدالت اجتماعی و عدالت علی و قیام حسین(ع) کم است و چپ گراها هم طالب این گونه کتاب ها هستند، چون چپ گراها و غیراسلامی ها، به آن توجه دارند تیراژ بالایی از آنها به فروش می رسد.

پژوهه: شما در ترجمه چه روشی به کار برده اید و چه مبنایی را برای ترجمه لازم می دانید، چون که بسیاری از افراد معتقدند، ترجمه کار بسیار سختی است و اصولاً در ترجمه از زبانی به زبان دیگر نمی توان کلیت مفاهیم را انتقال داد. نظر شمادراین باره چیست؟

به نظرم با ترجمه می توان مفاهیم را از زبانی به زبان دیگر منتقل کرد، اما باید دانست که با چه روشی آن را باید تعقیب نمود. در ترجمه واژه به واژه این کار میسر نیست، اما اگر معادل ها و مفاهیم دقیقا فهمیده شوند، این امکان وجود دارد. وقتی شما با این مبنا کار کنید مشکلی وجود ندارد.

زبان ها آیات الهی هستند که وسیله انتقال فرهنگ ها و افکارند. باید همیشه مطالعه کرد. مثلاً من 20 سال است (از سال 1984) که کار ترجمه را شروع کرده ام، هنوز روزی نیست که در اینترنت مقاله یا کتابی نخوانم، بعضی از کلمات به مرور زمان تغییر می کنند. مثلاً وقتی من اینجابودم واژه «کامپیوتر» را به کار می بردند، بعد شد «رایانه»، در خود ترکیه اول می گفتیم «مطبوعات»، در سال 1990 شد «باسن»، الان هم می گویند «مِدیا»، شما اگرتحقیق و تعقیب نکنید که متأسفانه بعضی مترجمان این گونه هستند وقتی از کلمه «مطبوعات» استفاده کنید مردم می گویند حتما پیرمرد است. کسی که کارفرهنگی می کند باید زمان شناس باشد، نه فقط تحول در ترجمه بلکه باید تحولات اجتماعی و سیاسی را نیز دنبال کند.

پژوهه: پس در کار ترجمه دو چیز را مهم می دانید: آگاهی به زبان و آگاهی به زمان.

بله، در انتقال فرهنگ، این دو بسیار مهم هستند و اگر در نظر گرفته نشوند کار ناقص می شود. مترجم باید زبان شناس و زمان شناسی عالی باشد. اساس ترجمه من بر همان مبنا است اگر مفاهیم روشن باشند انتقال آنها آسان تر انجام می شود.

پژوهه: آقای چلیک به عنوان آخرین سؤال بفرمایید که تعامل فکری و علمی میان جامعه ترکیه و جامعه ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

تعامل فکری فرهنگی ایران و ترکیه در گذشته با جنگهای سلاطین وپادشاهان توأم بوده است و ایران تنها کشور منطقه بود که زیر سلطه عثمانی نرفت. کشور ترکیه در تبادل فرهنگی با کشورهای عربی نزدیکتر است. صهیونیست ها دوست ندارند رابطه بین ترکیه و ایران رابطه ای دوستانه و فرهنگی باشد. چون این دو کشور در بسیاری از زمینه ها چون مسایل فرهنگی، تکنولوژی و تجاری قدرتمند هستند. با این حال کارهای زیادی صورت گرفته است. به خصوص در بخش سینما، ایران خیلی پیشرفت کرده و دوستانی که در بخش سینمایی کار می کنند این آثار را به ترکیه انتقال داده اند.

البته این فعالیت ها اندک است و آن چنان که باید از سوی طلاب کار فرهنگی صورت نگرفته و بیشتر از طرف دیگران چند فیلم از جمله زندگی حضرت علی(ع) و حضرت مریم، زیرنویس شده که در ترکیه پرفروش ترین کاست ها است. در این سه یا چهار سال اخیر روابط فرهنگی خوبی برقرار شده و ارتباطات بیشتر است. در حالی که 25 سال پیش حتی انتقال قرآن از ایران به ترکیه بسیار دشوار بود. چون می گفتند این کتاب متعلق به ایران است و با قرآن ما فرق می کند. اما اکنون کتاب های امام را هم اگر کسی منتقل کند آنها چیزی نمی گویند.

پژوهه: از این که وقت تان را در اختیار ما قرار دادید، سپاسگزاریم.