ضرورت پژوهش روشمند در تاریخ
نویسنده معتقد است لزوم و ضرورت تحقیق در تاریخ و به کار بستن روش های متناسب با رشته ی تاریخ، امری انکارناپذیر است. با توجه به تحریف در تاریخ، استفاده از علوم کمکی، ابزارها و متدهای سنتی و کلا سیک، برای کشف حقایق، بازسازی وقایع و رخدادها و بازخوانی متون ومنابع کهن تاریخی ضرورتی عقلی و علمی است. ابن ابی الحدید نیز، برای شناخت اخبار صحیح از سقیم و گزارش های واقعی از ساختگی، دو شیوه ی حدیثی و تاریخی را به کار بسته است.
منابع و مصادر ابن ابی الحدید
ابن ابی الحدید، در کنار روایات شفاهی چون ابوجعفر، نقیب، به مدارک مکتوب ارجاع می دهد و در برخی موارد علت انتخاب آن منبع و مصدر را بیان می کند. ابن ابی الحدید از منبع و مصدر و شصت مؤلف استفاده کرده است. او گاهی، در نقل حوادث، مقدمه ای می آورد تا رخداد مذکور را دقیقاً در موقعیت تاریخی اش توضیح دهد و خبر را به صورتی مرتبط و به هم پیوسته روایت می کند. این ، همان شیوه ی ترکیبی در تاریخ نگاری است.
روش پژوهش ابن ابی الحدید در تاریخ
ابن ابی الحدید، در تحقیقات تاریخی خویش، ترکیبی از دو شیوه ی حدیثی و تاریخی را به کار بسته است. توجه و دقت نظر وی در بررسی زنجیره ی (اسناد) یک خبر، براساس همان شیوه ی رایج در علم حدیث و رجال (شیوه ی نقد سندی) است، ولی در روش دوم، بررسی محتوایی و متنی اخبار و گزارش های تاریخی را نیز مدنظر دارد.
الف.نقد سندی در روش پژوهی ابن ابی الحدید
استناد به احادیث و اخبار
ابن ابی الحدید دانسته که مطالعات تاریخی، در پیوندی دیرینه و آغازین با پژوهش های حدیثی قرار دارد و در واقع، یکی از شاخه های آن است. هماهنگی ای صوری و ساختاری، میان سبک روایت تاریخی و حدیثی برقرار می باشد. احادیث نیز از حیث اعتبار، انواع و مراتبی دارند.
او، در انتخاب احادیث، شیوه های گوناگونی در پیش گرفته است؛ گاهی متواتر و در بسیاری موارد خبر واحد، گاهی روایات صحیح، در حد تواتر، مشهور، مستفیض، ثقه و ضعیف هم به کار برده است.
ب. نقد محتوایی در روش پژوهی ابن ابی الحدید
ابن ابی الحدید، در تحقیقات تاریخی خویش، به نقد ا سناد بسنده نکرده و به نقد محتوایی و متنی نیز پرداخته است.
متن اخبار و روایات، از حیث صحت و تطبیق با واقعیتی که از آن گزارش می کند، بسیار حایز اهمیت است. چه بسا روایاتی که در کتاب های صحاح و از طرق صحیح خدشه ناپذیری روایت شده باشد، اما متن آن متعارض با اصول و مبانی و نیز در تعارض با دیگر روایات باشد که به علم و یقین نمی تواند هر دو دسته صحیح باشد و لزوماً از آن روایات باطل است.
مطابقت محتوای روایت و خبر با گزاره های عقلی، یکی از راهکارهای شناخت گزارش صحیح از باطل است.
دانش و گرایش ابن ابی الحدید اقتضا می کند که به سادگی از کنار میراث روایی و تاریخی عبور نکند. علا وه بر ملا ک خرد و عقل، ابزارهای دیگری در دست محقق است که می تواند با آن محک ها به تحقیق در تاریخ بپردازد.
1. جایگاه عقل در نقد محتوایی
خردمندی و خردمداری ابن ابی الحدید
ابن ابی الحدید واضح، مستقیم، سلیس و از مبالغه به دور است و نمی کوشد مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد. او در بسیاری از موارد، به دور از تعصب، آرای مختلف را، با مستندات آنها، می آورد، پندار خویش و هم کیشانش را در کنار آنها قرار می دهد و مخاطب را در انتخاب احسن القول آزاد می گذارد. ان قلت قلت های او، مباحثی فرضی برای تبیین بیش تر موضوع ها است؛ ایراد و اشکال هایی را که می داند موجب نقد نوشتار او خواهد بود؛ با <دفع دخل مقدر> به مناظره می خواند و سیر منطقی مباحث را به گونه ای ترسیم می کند که مخاطب نیز همان نتایج را به دست آورد.
2. فهم و ادراک صحیح از متن
استناد به رای اربابان لغت و توجه به شرح و تفسیر الفاظ
یکی از کارهای ابن ابی الحدید در این اثر گران سنگ انجام داده که البته منحصر به پژوهش های تاریخی نیست و در بسیاری از جاها به چشم می خورد. توجه به معانی الفاظ و مستند سازی آنها با کمک آرای لغویان و کتاب های لغوی است. ابن ابی الحدید در تمام نهج البلا غه اعم از آنچه سید رضی (ره) در آغاز، میانه یا پایان مجموعه گردآوری شده، آورده است و همچنین آنچه از امام(ع) صادر شده، این شیوه را پی می گیرد.
شرح مفردات، ترکیبات، اعراب، آرایه های ادبی - از جمله دفاع از مسیح بودن کلا م امام(ع) - ذکر شاه بیت های ادیبانه، هنری، فصیح ، بلیغ و موزون آن، از جمله کارهای مهم ابن ابی الحدید می باشد.
3. نقش قراین وکشف تعارض
توجه به زمان و مکان
برای نمونه، در مورد زمان ایراد خطبه ی 211 اختلا ف است؛ شیعیان می گویند که حضرت (ع) آن را پس از سقیفه ایراد فرموده اند. ابن ابی الحدید می گوید: <این سخن از امام(ع) همان گونه که مناسب حال وی بود نقل گردیده و در مجرای آن جاری شده است؛ زمان آن سخنرانی معلوم نیست و شرایط و اوضاع حال و مقال آن نامشخص است، اما اصحاب معتزلی ما زمان آن را پس از شورا و بیعت با عثمان دانسته اند.> وی، در ادامه، می افزاید: <هیچ یک از اصحاب ما شک ندارند که در این زمان بر امیرالمؤمنین(ع) ظلم شد و او اندوهناک گردید>. وی گوید: <هم کیشان ما قبول ندارند که این سخنان پس از زمان سقیفه ایراد شده باشد>. سپس بحث را به مباحث کلا می می کشاند و موضوع نص، افضلیت و قرابت را مطرح می کند.
از جمله موارد اختلا فی که ابن ابی الحدید به داوری در مورد آن نشسته، محل دفن امام علی(ع) است؛ وی چهار مکان (مدینه، رحبه ی مسجد جامع کوفه، مقابل در دارالا ماره و ندالبعیر) را، که اصحاب حدیث ادعا کرده اند، نام می برد و می گوید: <همه ی این ادعاها باطل است؛ فرزندانش به قبرش از دیگران آگاه تر و فرزندان هر شخص به گور پدرانشان از بیگانگان آشناترند. این قبری که در نجف می باشد همان مکان است، زیرا همواره فرزندان امام علی(ع) چون اما م صادق(ع) و دیگر بزرگان و سرآمدان قوم آن را زیارت می کردند.
توجه به اشعار
گاهی ابن ابی الحدید اشعاری را، در شرح خود، ذکر می کند. این امری طبیعی می باشد، زیرا شعر بخشی از فرهنگ مردم است. در ثانی، در شرح لغوی نهج البلا غه، شواهد ادبی بسیار مفید است، گرچه <سخن علی(ع) فراتر از سخن خلق> می باشد. علا وه بر آن، از اشعار در موضوعات دیگری غیر از شرح لغوی استفاده کرده است. ابن ابی الحدید نیز از زمره ی شاعران می باشد.
ذکر این مقدار شعر، در بخش های تاریخی کتاب، شاید نشانه ی تأثیر وی از مکتب تاریخی عراق و سبک <قصص ایام> باشد. وی در جایی به مناسبت با وصایت و آنچه شعر در این معنا وارد شده 52 بیت شعر و رجز را، از چهارده شاعر، که اغلب آنها را در جنگ جمل سروده بودند، از کتاب واقعة الجمل ابومخنف آورده است.
*. پژوهش حوزه، سال چهارم، شماره ی 13 و 14
