چاقی در چه سنینی کودکان ما را تهدید می کند؟

دکتر سید ضیاء‌الدین مظهری؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی

کودکان در سه مرحله سنی بیشتر مستعد چاقی می باشند:

1- دوره جنینی و اوایل نوزادی

2- دوره جهش چربی در سنین 4 تا 6 سالگی

3- دوره نوجوانی در سنین بین 12 تا 17 سالگی.

الف) دوره جنینی و اوایل نوزادی و بحران چاقی در کودک

دریافت کم مواد غذایی در دوران بارداری مادر، می‌تواند میزان بروز چاقی را در کودکان آنها  افزایش دهد.

زیرا واکنش‌های تطابقی برای حفظ بقا و پایداری در سوخت‌وساز دوران جنینی این قبیل نوزادان را همواره در معرض ابتلا به چاقی و بیماری‌های قلبی عروقی و اختلالات چربی و فشار خون قرار خواهند داد گرچه با وزن کم و قد کوتاهی متولد می‌شوند.

از طرفی دریافت انرژی، بیش از مقدار نیاز در دوران کودکی، سبب افزایش سلول‌های چربی می‌شود که این سلول‌ها با دریافت انرژی زیاد در سنین بالاتر، افزایش حجم می‌یابند و در نتیجه آمادگی فرد برای ابتلا به چاقی بیشتر می‌شود.

لازم به یادآوری است که چاقی کودک در سنین بعدی عمر، صرفا مرتبط با چاقی مادر نبوده بلکه چاقی پدر به تنهایی، و یا چاقی هر دو والدین نیز شانس ابتلا به چاقی را در کودک بسیار افزایش میدهد.

علاوه بر چاقی والدین و دیابت مادر در بارداری و همینطور وزن زیاد هنگام تولد، نقش عوامل دیگری نیز در ایجاد چاقی دوران کودکی مشخص شده‌اند.

از جمله عواملی که در دوره جنینی و اوایل نوزادی بر کودک اثر کرده و در نتیجه در سنین بعدی عمر موجب چاقی می‌شوند میتوان به «رساندن رشد» و «تغذیه با شیر مادر» در ماه‌های اولیه عمر اشاره کرد.

منظور از رساندن رشد این است که کودکانی که در سنین نوزادی و شیرخوارگی کم‌وزن‌تر از همسالان خود هستند، فقط در عرض چند سال وزن‌شان به نسبت زیادی افزایش می‌یابد، گرچه از نظر وزنی خود را به دیگر کودکان رسانده‌اند ولی این سرعت افزایش وزن در آنها همچنان باقی مانده و آنها به افزایش غیرعادی وزن ادامه می‌دهند و در نتیجه در سنین بعدی احتمال بیشتری برای ابتلا به چاقی خواهند داشت.

در مورد تغذیه با شیر مادر واضح است، کودکانی که کمتر شیر مادر خورده‌اند و یا اصلا نخورده‌اند بیشتر در معرض چاقی دوران بزرگسالی هستند.

ب) دوره جهش چربی (سن 4 تا 6 سالگی) و بحران چاقی کودکان

تقریبا تعداد بسیار زیادی از کودکان در این سن دچار چاقی می‌شوند.

تعدادی از آنها دچار اختلالات غدد درون ریز می‌باشند و تا وقتی‌که علایم بالینی اختصاصی هر یک از اختلالات غدد درون‌ریز بروز نکرده نه والدین و نه پزشک خانواده این قبیل مبتلایان توجه‌شان به این موضوع جلب نشده و مشکل موجود را جدی نمی‌گیرند.

دکتر رولاند کاسترا و همکارانش در سال 1984 به این نکته رسیدند که سرعت افزایش وزن نوزادان تا 1 سالگی بیش از سرعت افزایش قدشان است ولی از آن به بعد این حالت کاهش می‌یابد.

در سنین بین 4 تا 6 سالگی مجددا افزایش وزن نسبت به قد سریع‌تر ظاهر می‌شود. آنان این سن شروع به افزایش مجدد در 4 تا 6 سالگی را «دوره جهش چربی» نامیده‌اند.

پروژه‌ها و آمارهای جمع‌آوری شده نشان داده کودکانی که دارای سن جهش چربی پایین‌تری هستند، در معرض خطر بیشتری برای چاقی در سنین بعدی زندگی قرار دارند.

در مطالعه‌ای که در سال‌های قبل بر روی کودکان انگلیسی انجام شده، نقش عوامل مختلف بر پایین آوردن سن جهش چربی بررسی شده است.

عواملی از قبیل سواد والدین، وضعیت اقتصادی خانوار، دریافت مازاد انرژی، پروتئین و چربی در سنین خردسالی، تأثیری بر سن جهش چربی نشان نداده و فقط نقش چاقی والدین بر سن جهش چربی مشخص شده است.

بنابراین نقش ژنتیک در کاهش سن «دوره جهش چربی» بیشتر  تاثیرگذار می‌باشد تا سایر عوامل مورد اشاره.

ساخت سلول‌های چربی در چند سال نخست زندگی بسیار سریع است و هر چه سرعت ذخیره‌سازی چربی بیشتر باشد، مقدار سلول‌های چربی هم بیشتر می‌شود.

تعداد سلول‌های چربی در کودکان چاق گاه تا 3 برابر تعداد آنها در کودکان طبیعی است. اما تعداد سلول‌های چربی پس از بلوغ در سرتاسر عمر تقریبا ثابت می‌ماند.

لذا این نظریه مطرح شده که تغذیه بیش از حد در دوران کودکی به‌ویژه در شیرخوارگی و به میزان کمتر در سال‌های بعدی کودکی می‌تواند به چاقی مادام‌العمر منجر شود.

در واقع در شخصی که سلول‌های چربی اضافی دارد، مکانیسم خودتنظیمی فیدبک عصبی، (مربوط به کنترل بافت‌های چربی) ذخیره چربی را در سطح بالاتری تنظیم می‌کند.

ج) دوره نوجوانی (سن 12 تا 17 سالگی) و بحران چاقی کودکان

ترکیب بدن انسان در دوره‌های مختلف عمر تغییر می‌کند. به عنوان مثال، مقدار کل چربی بدن دختران در سنین نوجوانی از حدود 17 درصد به حدود 24 درصد افزایش می‌یابد و چربی شکمی 3 برابر می‌شود.

با وجود اینکه مقدار کل چربی پسران در سنین نوجوانی کاهش می‌یابد، ولی چربی مرکزی (شکمی) در آنها به طور طبیعی 5 برابر می‌شود.

چاق بودن در سنین نوجوانی احتمال چاقی فرد در بزرگسالی را به نحو چشمگیری افزایش می‌دهد.

در سنین نوجوانی، فرد مایل به داشتن استقلال بیشتری می‌شود و کنترل خانواده بر وی کاهش می‌یابد.

در این دوران، دوستان نزدیک نقش بیشتری در انتخاب‌های فرد ایفا می‌کنند و شخص نوجوان از نظر غذایی عموما به غذاهای پرانرژی (از قبیل غذاهای پر روغن و غذاهای شیرین شده) روی می‌آورد.

مصرف کم میوه‌ها و سبزیجات و همچنین مصرف ناکافی شیر و فرآورده‌های آن ممکن است عوارض متعددی را برای فرد نوجوان به همراه داشته باشد.

همچنین کاهش فعالیت فیزیکی برخی نوجوانان به علت اشتغال شدید به مطالعه و یا بازی‌های کامپیوتری از جمله مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند راه را برای چاق شدن شخص نوجوان و در نتیجه، چاق ماندن او در آینده فراهم سازد.