گروه ترجمه انگلیسی
در این مقاله سعی شده است مجموعه ای غنی از میراث نسخه های خطی اسلامی (به زبانهای عربی، ترکی و فارسی) ارائه شود که در کتابخانه ملی و مرکز اسناد دولتی در تیرانا نگهداری می شود. البته این مجموعه تنها بخشی از گنجینه ای است که تاکنون به جای مانده و نه تنها از خطرات دوران قدیم که از خطرات دوران جدید نیز رسته است.
وجود این مجموعه ارزشمند راه را برای مطالعه وضعیت و نیازهایی که سبب خلق این نسخه های خطی شد و نیز تحقیق پیرامون نقش آن نسخه ها در حیات معنوی و فرهنگی آن زمان و پس از آن هموار می سازد.
تعداد کل نسخه های خطی اسلامی که در کتابخانه ملی و مرکز اسناد دولتی نگهداری می شود (با محاسبه تقریبی) حدود 800 نسخه است که 483 نسخه عربی،163 نسخه ترکی، 45 نسخه فارسی، 62 نسخه زبانهای آمیخته عربی - ترکی، عربی - فارسی، ترکی - فارسی یا هر سه زبان است.
این کتابها در طول چندین قرن نوشته شده اند که بیشترین آنها متعلق به قرن هیجدهم است. دو نسخه خطی به قرن چهاردهم، 31 نسخه به قرن هفدهم،57 نسخه به قرن هیجدهم و 122 نمونه به قرن نوزدهم مربوط است.
تاریخ نسخه های خطی دیگر هنوز تعیین نشده است.
نسخه های سده چهاردهم - پیش از پیدایش امپراتوری عثمانی - بیانگر علاقه به سنت اسلامی در آلبانی و قدیمترین رسوم شرقی است.
در مرحله واقعی و در سطح امروزه پردازش این اطلاعات، تاریخ نسخه های خطی بیانگر آن است که شمار آنها در قرن 19 رو به کاهش بوده است. این امر را می توان با این واقعیت توجیه کرد که نیازهای فرهنگی و تا حدی نیازهای مذهبی آلبانی با زبان بومی برآورده شده است.
نسخه هایی که به زبان فارسی هستند دارای محتوای ادبی بویژه شعر، تمثیلاتی چون بوستان، گلستان، بهارستان، لیلی و مجنون، حدیقة السعدا و دیوانهای فراوان و جز آن هستند.
نسخه های خطی عربی و ترکی دارای مضامین مذهبی، فقهی و فلسفی است، ولی نسخه هایی نیز در موضوع زبان و علوم طبیعی وجود دارد.
نخست، در میان نسخه های خطی مذهبی شمار فراوانی قرآن، تفاسیر مربوط به آنها، مولودیه و مواعظ می توان یافت.
در میان آنها بسیاری از نسخه ها به زبان آلبانی ولی با الفبای عربی و بیشتر در مضامین و مطالب دینی نوشته شده است. بخش اعظم آنها متعلق است به طریقت بکتاشیه که در آلبانی بسیار معروف و مرسوم بوده است.
بسیاری از نسخه های فقهی در موضوع تقسیم اموال است. آثار فلسفی به مسائل منطقی و زیباشناختی اختصاص دارد که شامل رساله ای در منطق از ابن سینا، و کتاب الاشارات (890 ه / 1485 میلادی) با 122 برگ است. نویسندگان دیگر شامل ابراهیم حلبی دارای چندین نسخه; ابن مالک، سید علی، و احمد جاهردی است.
الشافیه 160 برگ (967 ه / 1568 ). السید الشریف، شرح المفتاح،217 برگ،879 ه (1473 میلادی).
عبیدالله بن مسعود با سه نسخه خطی در سالهای 840 ه /1436 م، 178 برگ.
تنزیه الاصول، شرح وقایع 997 ه / 1588 م، 194 برگ.
عبدالرحمان سیوطی، جامع الصغیر،123 برگ،907 ه / 1501 م.
سید علی، حاشیه بر شرح دیباچه مصباح، 155 برگ،976 ه /1567 میلادی، که سید قاسم در شهر البسان [از شهرهای آلبانی] استنساخ کرده است.
عبدالرحمان جامی، شرح الکافیه، 165 برگ، صرف و نحو عربی از این نویسنده مشهور ایرانی.
نویسندگانی همچون نظمی مرتضی بغدادی، درویش علی شامی، بابا حاجی قمیلی آنکارایی، رجب بن اسلام مدنی، مسعودبن عمر و جز آن.
بسیاری از نسخه ها به لحاظ خط خوش ممتازاند و برخی مذهب و مصورند و صحافی زیبا دارند.
در میان این نسخه ها مجموعه بوشاتلی از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است که بیانگر رابطه نزدیک این فرهنگ با کوششهای مردم آلبانی برای استقلال ملی در آن زمان است.
در این مجموعه، نسخه هایی اسلامی نگهداری می شود که آنها را حاکمان خودمختار شکودره، وزیرانی چون قره محمود بشتلی (1749 -1976) و مصطفی پاشا بشتلی (1796 - 1860) در ربع آخر قرن هیجدهم و ربع اول قرن گذشته پدید آورده یا جمع آوری کرده اند. اینها شامل نسخه های خطی قدیمی و جذاب هستند و صحافیها، تصاویر و خطوط خوش آنها دارای ارزش هنری است. آنها بیانگر سنت بسیار قدیمی تهیه، استنساخ و نگهداری نسخه های خطی اسلامی در قلمروهای آلبانی هستند.
مجموعه های غنی و به جای مانده از نسخه های خطی قدیمی و شرقی از قره محمودی و نسخه های خطی موجود در کتابخانه ملی از مصطفی پاشا ما را از علایق فرهنگی این رهبران آگاه می سازد. تا زمان قره محمودی، ما دارای کتابهایی هستیم که شش تای آنها مذهبی و جامع اند، یکی از این کتابها به مسائل فقهی اختصاص دارد و دیگری صرف و نحو عربی را در حدود 764 صفحه شرح می دهد. دو نمونه از این نسخه های خطی مذهبی به قرن پانزدهم و سالهای 1451 و 1464 مربوط می شوند.
مجموعه به جای مانده از مصطفی بشتلی بسیار پربار است و بالغ بر 84 نسخه خطی است که از آن میان 26 نسخه به موضوعات مذهبی، 21 نسخه به ادبیات، دوازده نسخه به مسائل فقهی، ده نسخه به صرف و نحو، چهار نسخه به معانی بیان، چهار نسخه به هیئت و جغرافیا، سه نسخه به منطق، دو نسخه به فلسفه و یک نسخه به زندگینامه اختصاص دارند.
البته، این نسخه های خطی چیزی است که زمان برای ما برجای گذاشته است و مردم ما طی نسلهای متمادی توانسته اند با یاری بسیاری از متفکران از آن محافظت کنند. آنچه تاکنون به جای مانده، بیانگر بقایای کتابخانه ای با آرشیو بسیار پربار و عظیم است که در آن زمان داشتیم.
زبانهای عربی، فارسی و ترکی این نسخه های خطی، زبان مذهبی، زبان شعر و زبان اداری امپراتوری عثمانی را در آن زمان تشکیل می دادند. جایگاه والایی را که نسخه های خطی مذهبی دارند، می توان با زمان نوشتن و جمع آوری آنها و نقش عقاید (ایدئولوژی) اسلامی در طول این قرون بیان کرد.
به رغم این واقعیت مهم، جای آن دارد خاطر نشان کنیم که از میان تمام این نسخه های خطی مذهبی، نسخه های فراوانی نیز در زمینه های دیگری چون ادبیات، فقه، منطق، فلسفه، معانی بیان و حتی علوم طبیعی در اختیار داریم. این امر نشان می دهد که آلبانیاییها نه تنها در زمینه الهیات بلکه در زمینه های علمی و فرهنگی دیگر نیز کتابهایی پدید آوردند.
این گونه اسناد مهم، بیانگر آن است که حاکمان کشور آلبانی که در مجموع «غیر مترقی » به شمار می آمدند، رهبرانی آزاد بوده اند. آنان فهمیده بودند که تلاش برای جدایی از امپراتوری عثمانی بدون بهره گیری از فرهنگ و اطلاعات مربوط به علوم آن زمان ثمربخش نخواهد بود و در این راه از فرهنگ شرقی بخوبی بهره جستند.
در شکودره و سایر نقاط کشور نه تنها از ادبیات به زبانهای شرقی همچون عربی، ترکی و فارسی استفاده می شود بلکه از آن به زبان آلبانی و در عین حال الفبای عربی نیز بهره می جویند. در این میان، می توان مؤلفانی، همچون ناظم، فراکولا، و سلیمان نایبی، حسن زیکو کمبری و محمد کیجیکو، طاهر گژاکوا و زینل بستری، دالیپ فراشری و یونس صبری، حلمی ملک راهووجی، رجب وکا، و طاهر پوپوا را نام برد. در زمان وزیران شکودرا نویسندگانی چون ملا حسین [دوبراجی] ( Dpbraci) و ملا صالح پاتا وجود داشتند که همتای کسانی چون زف ژوبانی و آلبانی زبانانی مانند اکار (ه . هبکوارد) شمرده می شوند. بسیاری از آفرینشهای آنها را در فرهنگ عامیانه شفاهی و موسیقایی مردم شکودره می توان ملاحظه کرد.
ادبیاتی که در دوران حکومتهای ملوک الطوایفی چون قره محمود بشتلی، علی تپلنا و غیره پرورش یافت راه را برای نوزایی ملی نه تنها در سطح سیاسی که در سطح فرهنگی هموار ساخت. ما باید بر این واقعیت تاکید ورزیم چرا که مطالعاتمان مرهون این جنبه است.
این روند که این نمایندگان حکومت ملوک الطوایفی را تنها مقام وابسته به امپراتوری عثمانی و تنها فرمانروای نظامی عثمانی که تابع علایق فردی خویش هستند به شمار آوریم از قدر و اعتبار و تلاشهای آنان برای استقلال و آزادی از امپراتوری عثمانی در همه جوانب کاسته است. بویژه سابقه فرهنگی، علاقه آنان به فرهنگ، ادبیات و علم که در نسخه های خطی آمده نادیده گرفته شده است. این زمینه های فعالیت افراد که تاکنون آشکار نشده است، این الزام را به وجود می آورد که در این مقاله از نسخه های خطی به منزله شواهدی بهره جوییم.
این گنجینه اسناد طی دوره تعطیلی نهادهای مذهبی در آلبانی در بیش از یک ربع قرن کنار نهاده شد. سبب این امر آن بود که دولت کمونیستی مجموعه یاد شده را کاملا مذهبی تلقی می کرد و در نتیجه در خور مطالعه نمی دانست. این عمل دولت اثر خود را باقی گذاشت و مطالعه چنین اسنادی به دلیل نبودن محققان شرقی معطل ماند. این عمل نه تنها آثار مذهبی بلکه آثار و نوشته های فلسفی، اخلاقی و حقوقی را نیز کنار زد. نه تنها باید آثار و نوشته های غیر مذهبی موجود در آن زمان در کشورمان را به زبان شرقی مطالعه کرد بلکه باید آثار مذهبی آن زمان را که محصول فرهنگی آن عصر است نیز بررسی کرد.
