اشراف بر منابع، نخستین گام در پژوهش
قال علی علیه السلام : من استقبَل وجوه الآراء عرَف مواقعَ الخطاء؛ کسی که با آرای گوناگون روبرو شود، نقاط اشتباه را خواهد شناخت(1).
نظامی عروضی در چهارمقاله در آداب شاعری آورده است شاعر باید «در روزگار جوانی بیست هزار بیت از اشعار متقدمان یاد گیرد و ده هزار کلمه از آثار متأخران پیش چشم کند و پیوسته دواوین استادان همی خواند و یاد همی گیرد»(2). نیوتن نیز که توفیق علمی خود را مرهون گذشتگان، بویژه ارسطو، گالیله، کپلر و دکارت می دانست گفته است: «اگر توانسته ام [افق را [اندکی دورتر از دیگران بنگرم، بدان سبب است که بر شانه های غولان ایستاده ام»(3).
اقدام به هر عملی بدون تأنّی و تأمّل و بدون اطلاع کافی و اشراف کامل بر پیشینه آن، فرو رفتن در باتلاق ندانم کاری است. سلف صالح و گذشتگان ما، قبل از ورود در هر کاری بویژه حوزه تحقیق و پژوهش، آداب و مقدمات آن را با دقت و وسواس علمی بررسی و رعایت می کردند. تا جایی که برای مسأله به نظر کم اهمیتی همچون سرودن یک شعر «که هر چه بدروغتر پرفروغتر» چقدر اهتمام می کردند. چه تمهیداتی که اندیشیده نمی شد و چه مرارتها که تحمل نمی گردید!
اگر زمانی بیهقی گفته «هیچ چیز نیست که به خواندن نیرزد»(4) گزاف نگفته است. نباید آثار آنان را با کتابهای بچاپ و بفروش روزگار خودمان مقایسه کنیم. آثاری که شمار زیادی از آنها نه تنها به یک بار خواندن بلکه به یک ورق زدن و نگاه کردن هم نمی ارزد. به گفته استاد محمّد رضا حکیمی گروهی دست به کار تألیف و نویسندگی مذهبی شده اند که فاقد همه یا بیشتر صلاحیتهای لازمند(5) و در مقابل، هر یک از آثار پیشینیان ارزش خواندن و برخی ارزش چندبار خواندن را دارند. آثاری همچون اشارات ابن سینا، مقدمه ابن خلدون، اسفار ملاصدرا، مثنوی مولوی و گلستان سعدی تا چندین بار خوانده نشوند فهمیده نمی شوند. شعار متقدمان «کم گوی و گزیده گوی چون درّ» بوده است، آنان پیرو «مکتب دقت» بوده اند نه «سرعت» بزرگان ما پس از هزار لیت و لعلّ قلم به دست می گرفتند و با هزار خون دل کتاب می نوشتند تا کاتبان رنج استنساخ و تکثیر آن را بر خود هموار نمایند. در آن عصر، در هر پس کوچه ای دستگاه چاپ و نشر وجود نداشت تا قلمفرسایی هر نویسنده ای که حرمت قلم نمی داند منتشر گردد و چهره اسلام مشوّه و موجب وهن دین شود(6).
گستره قرآن پژوهی
بدون تردید کسی که می خواهد از زبان دین سخن بگوید و درباره آن بنویسد مسئولیتی دوچندان دارد. بویژه درباره قرآن آخرین کتاب آسمانی که اکثر علوم اسلامی به طفیلش بوجود آمده یا در سایه اش رشد کرده اند. قرآنی که بیشترین تحقیقات اعم از کتاب، مقاله و رساله را به خود اختصاص داده است. به قول مصطفی صادق الرافعی متفکر مصری در اعجاز القرآن و البلاغة النبویه «از آن زمانی که تاریخ به وجود آمده در همه عالم کتابی شناخته نشده است که به اندازه قرآن یا نزدیک به آن شرح و تفسیر نگاشته شده یا درباره آن کتاب تصنیف شده باشد».
نظر به آنچه گفته شد، انتظار آگاهی و اشراف بر منابع مهم قرآنی اگر برای یک مسلمان عادی توقع بالایی باشد، برای یک پژوهشگر مسلمان کمترین توقع و نخستین گام در قرآن پژوهی است. کسی که از آثار و پیشینه غنی قرآن پژوهی بی خبر است چگونه می تواند ارزیابی دقیق از قرآن داشته باشد و برای آینده برنامه ریزی و تحقیق کند.
|
بزرگی کسی آورد خود به دست |
که بنیان گذارد به چیزی که هست |
این در حالی است که ما در عصر ارتباطات و دستیابی سریع به اطلاعات به سر می بریم و می توانیم با فنّاوری اطلاعات و کتاب شناسی و طبقه بندی آثار، «انفجار انتشارات» را مهار کنیم و از آن استفاده بهینه نماییم.
درباره نمایه حاضر
گرایش عمده فصلنامه علمی ترویجی مشکوة «قرآن و حدیث» است. از این رو تعداد مقاله های قرآنی ارسال شده به دفتر مجله معتنابه است. همچنین پژوهشگران زیادی از راه دور و نزدیک اظهار تمایل می کنند تا در حوزه قرآن پژوهی با مجله همکاری داشته باشند و به دنبال موضوعاتی هستند که بایسته تحقیق و پژوهش است. عده ای نیز سراغ کتاب شناسیها، مقاله ها و منابع مهم قرآنی را می گیرند. از این رو با همین بضاعت مزجات بر آن شدم تا گزیده و فهرستواره ای از کتاب شناسیها و منابع مهم قرآنی را برای کسانی که اشراف کمتری بر این منابع دارند تقدیم کنم. امیدوارم این فهرست مانعی برای کارهای موازی و موجب صرفه جویی وقت پژوهشگران و اتقان بیشتر آثار آنان باشد.
فهرست حاضر از سه بخش: کتابها (73 اثر)، مقالات (43 مقاله)، نشریات و ویژه نامه های قرآنی (38 ویژه نامه) تشکیل شده است.
چنان که گفته شد درباره قرآن و پژوهشهای قرآنی آثار و کتاب شناسیهای فراوانی منتشر شده است. حتی کتاب شناسی کتاب شناسیهای قرآنی نیز فراهم آمده که در این مقاله معرفی شده است. در واقع سنگ بنای این فهرست را مقاله «کتاب شناسی کتاب شناسیهای قرآنی» از محمّد علی هاشم زاده، منتشر شده در جلد دوم دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی پی افکنده است. گزیده ای از آن منابع و نیز استدراک آن، به همراه کتاب شناسیهایی که پس از آن منتشر شده ره آورد این مقاله است.
نمایه حاضر تلفیقی است از کتاب شناسیها، مجموعه ها، شماری از دایرة المعارف ها و معجم های قرآنی، که سهم آثار کتاب شناسی در موضوعات گوناگون قرآنی اعم از کتاب یا مقاله به مراتب بیشتر است. از جمله کتاب شناسی جهانی قرآن کریم؛ قرآن و اهل بیت؛ ترجمه های قرآن به زبانهای مختلف؛ پایان نامه های قرآنی؛ زن در قرآن؛ تحریف ناپذیری قرآن و قرآن و علوم جدید که آثار به ترتیب حروف الفبا معرفی شده است.
سخن پایانی
بدیهی است، دست یافتن بر معارف بلند قرآنی و دریافتن شمّه ای از حقیقت و روح قرآن، مقوله ای دیگر است که با اشراف بر منابع قرآنی و حفظ برخی اصطلاحات که برای قیل و قال «اهل مدرسه» مفید است حاصل نمی شود. بلکه برای راه یافتن به خلوت قرآن، قبل از هر چیز، قلبی سلیم و حقیقت جو لازم است. چنان که حکیم سنایی گفته است:
|
عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد |
که دارالملک ایمان را مجرد بیند از غوغا |
منابع مهم قرآنی
الف کتابها
1 آثار الحنابله فی علوم القرآن المطبوع المخطوط المفقود، سعود بن عبد اللّه الفنیسان، بی جا، بی نا، بی تا، 233ص.
2 آشنایی با تفاسیر قرآن، سید محمّد علی ایازی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1371، 128ص. معرفی فشرده 80 دوره تفسیر از شیعه و اهل سنت انجام شده است.
3 از مفاهیم قرآن، مصطفی اسرار، تهران: مَحیا، چاپ اول، 1375، 156ص. مجموعه ای از 148 مقاله کوتاه در توضیح مفاهیم کلیدی قرآن به شیوه الفبایی.
4 اَعلام القرآن، عبدالحسین شبستری، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1379، 1128ص. شامل مقالاتی در معرفی اعلام مصرّح و غیر مصرّح قرآن.
5 اعلام دراسات القرآنیة فی خمسة عشر قرنا، مصطفی الصاوی الجوینی، اسکندریه: منشأة المعارف، 1982م، 381ص. معرفی اجمالی آثار قرآنی به ترتیب قرن و زمان تألیف در شش فصل.
6 اَعلام قرآن، محمّد خزائلی، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، 1378، 805ص. 114 مقاله بلند در معرفی اعلام قرآن.
7 اهتمام ایرانیان به قرآن: کتاب شناسی توصیفی ترجمه و چاپ قرآن کریم، سید یاسر ایازی، رشت: کتاب مبین، 1380، 432ص.
8 الایرانیون و الادب العربی، رجال علوم قرآن، قیس آل قیس، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 2 جلد. معرفی قرآن پژوهان و آثار قرآنی آنها به ترتیب تاریخ فوت مؤلف.
9 البرهان فی علوم القرآن، محمّد بن عبداللّه الزرکشی، بیروت: دارالمعرفه، چاپ اول، 1410ق، 4 جلد.
10 پژوهشی درباره تفسیر شیعه و تفسیرنویسان آن مکتب، رجبعلی مظلومی، تهران: نشر آفاق، چاپ اول، 1404ق، 359ص. معرفی تفاسیر و مفسران شیعه.
11 تاریخ ترجمه از عربی به فارسی (از آغاز تا عصر صفوی) ترجمه های قرآن، آذرتاش آذرنوش، تهران: سروش، 1375، 327ص. کتاب در دو بخش تنظیم شده و نکات مهمی درباره ترجمه های کهن و مقایسه آنها دارد.
12 تاریخ ترجمه قرآن در جهان، جواد سلماسی زاده، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1369، 168ص. معرفی ترجمه های قرآن به زبانهای مختلف.
13 تفسیر و تفاسیر جدید، بهاءالدین خرمشاهی، تهران: انتشارات کیهان، چاپ اول، 1364، از ص 163 تا 213 به معرفی 328 اثر تفسیری در قرن 14 پرداخته شده است.
14 التفسیر و المفسرون، محمّد حسین ذهبی، قاهره: مکتبة وهبه، چاپ چهارم، 1409ق، 3 جلد. در این اثر به معرفی تفصیلی تفاسیر فرق مختلف اسلامی، پرداخته شده است.
15 چکیده پایان نامه های علوم قرآنی، طاهر حدیثی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376، سیزد + 257ص. چکیده پایان نامه های مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاهها گردآوری شده است.
16 چکیده پایان نامه های قرآنی کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، جعفر نکونام، تهران: مؤسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران، 1377. تاکنون چند جلد از آن منتشر شده است.
17 دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان ناهید، چاپ اول، 1377، 2 جلد، 2382ص. در این اثر 3600 مقاله در حوزه های گوناگون قرآن پژوهی در 19 محور گرد آمده است. معرفی آثار و کتاب شناسیها از جمله آنهاست که در این مقاله از آن بهره برده ایم.
18 دایرة المعارف قرآن، جلال الدین سیوطی، ترجمه محمّد جعفر اسلامی، تهران: بنیاد علوم اسلامی، چاپ اول، 1362، 2 جلد. این اثر ترجمه الاتقان فی علوم القرآن بوده که مشتمل بر هشتاد نوع از علوم مرتبط با قرآن است.
19 دایرة المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم: مؤسسه بوستان کتاب قم، چاپ اول، 1382، 720ص، جلد اول (آب ابوصرمه) هدف اصلی این دایرة المعارف، ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنی است که در ذیل هر مدخل می آید. همه مقالات این دایرة المعارف دارای رویکرد قرآنی بوده و با سبک و شیوه علمی دایرة المعارف نویسی هماهنگ است. در پیشگفتار کتاب 32 شبه دایرة المعارف قرآنی شمارش شده است.
20 راهنمای گنجینه قرآن، احمد گلچین معانی، مشهد: انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوی، 1347، 373ص.
21 رجال و نساء أنزل اللّه فیهم قرآنا، عبدالرحمن عمیره، بیروت: دارالجیل، چاپ اول، 1990، 12 جلد در 3 مجلّد. شامل مقالاتی بر نظام الفبایی درباره کسانی که آیات قرآن در شأن آنان نازل شده است.
22 سیر نگارشهای علوم قرآنی، محمّد علی مهدوی راد، تهران: دبیرخانه نمایشگاه قرآن کریم، چاپ اول، 1379. به معرفی تفصیلی نگارشهای علوم قرآنی به ترتیب قرن پرداخته شده است. قبلاً به صورت سلسله مقالات در 12 شماره از شماره 3 به بعد مجله بینات چاپ شده است.
23 سیری در تدوین کتب اعجاز قرآن (از آغاز تا عصر حاضر)، کتابشناسی اعجاز قرآن، محمّد علی رضایی، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشکده الهیات تهران، 1373، 203ص.
24 شناختنامه تفاسیر: نگاهی اجمالی به 130 تفسیر برجسته از مفسران شیعه و اهل سنت، محمّد علی ایازی، رشت: کتاب مبین، 1378، 326ص.
25 طبقات مفسران شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم: دفتر نشر نوید اسلام، 1371 تا 1376، 5 جلد. معرفی 2 هزار مفسر از قرن اول تا پانزدهم.
26 طبقات المفسرین، جلال الدین سیوطی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 175ص. معرفی 136 قرآن پژوه اعم از مفسر و غیر آن.
27 طبقات المفسرین، شمس الدین داوودی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1403ق، 2 جلد. معرفی 704 مفسر قرآنی از قرن اول تا قرن دهم.
28 علوم قرآن و فهرست منابع، سید عبدالوهاب طالقانی، قم: دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1361، 428ص. در این اثر علاوه بر مباحث علوم قرآنی آثار مهم پیرامون موضوعات علوم قرآنی در بیش از 220 صفحه به ترتیب حروف الفبای نام کتاب معرفی شده است.
29 فرهنگ موضوعی تفاسیر (بر اساس بیست دوره تفسیر قرآن از شیعه و اهل سنت)، جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآنی، قم: مؤسسه بوستان کتاب قم، چاپ اول، 1382، 3 جلد، 2115ص. اساس این فرهنگ بر مبنای حروف الفبای سرعنوانهای موضوعی و موضوعات فرعی برگرفته از متن بیست دوره تفسیر ترتیبی از شیعه و اهل سنت از قرن چهارم تا چهاردهم نظام یافته است.
30 فرهنگنامه قرآنی، گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی زیر نظر محمّد جعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی، 5 جلد. فهرست 142 ترجمه خطی موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، در مقدمه این اثر ذکر گردیده است.
31 فهرس التفسیر و علوم القرآن و القراءات، مکة المکرمة: مرکز البحث العلمی و احیاء التراث، 1406ق، 2 جلد، 305-381ص.
32 الفهرس الشامل للتراث العربی الاسلامی المخطوط التفسیر و علومه، المجمع الملکی للبحوث الحضارة الاسلامیة، عمان: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1987 به بعد، 12 جلد.
33 فهرس المخطوطات دارالکتب الظاهریة: علوم القرآن، عزة حسن، دمشق: مجمع العلمی العربی، 1381، 462ص.
34 فهرست پایان نامه های قرآنی دانشجویان دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، تهران: معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی، دفتر مطالعات و پژوهشهای فرهنگی 1374، 104ص. در این اثر حدود 200 پایان نامه قرآنی معرفی شده است.
35 فهرست قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی، بدری آتابای، تهران: کتابخانه سلطنتی، 1351، 493ص.
36 فهرست کتب علوم القرآن مکتبة المصغرات الفلمیة فی قسم المخطوطات فی عمادة شؤون المکتبات فی الجامعة الاسلامیة، مدینة منورة: وزارة التعلیم العالی، 1416ق، 443ص.
37 فهرست مقالات علوم قرآنی، به کوشش علی عاشوری و برزین ضرغامی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378، 545ص. 3383 مقاله قرآنی از مطبوعات و نشریات ایران پس از انقلاب گردآوری و در ذیل موضوعات گوناگون تنظیم شده است.
38 فهرست مقالات قرآن کریم، شهرام اصغر نیاویند و فاطمه عبادی آق قلعه، این فهرست با گردآوری بیش از 10 هزار عنوان مقاله به زبانهای فارسی، عربی و اردو از داخل و خارج کشور آماده چاپ است.
39 فهرست مقالات قرآنی دهه هفتاد (1370-1379)، دبیرخانه نمایشگاه بین المللی قرآن کریم، قم: دلیل ما، چاپ اول، 1381، 412ص. شامل معرفی 2058 مقاله در حوزه های مختلف علوم قرآنی می باشد.
40 فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران، علوم قرآن، قرائت، سید محمّد باقر حجتی، تهران: انتشارات سروش، جلد اول، 1370، جلد دوم، 1375.
41 فهرست نسخ خطی قرآنهای مترجم کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، محمّد آصف فکرت، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1363. معرفی 326 نسخه خطی قرآن مترجم در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
42 فهرست نسخه های خطی گنجینه قرآن، علی اکبر خانمحمدی، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1370.
43 فهرس کتب القراءات القرآنیة فی مکتبة المصغرات الفلمیة فی قسم المخطوطات فی عمادة شؤون المکتبات فی الجامعة الاسلامیة، مدینة المنوره: وزارة التعلیم العالی، 1415ق، 352ص.
44 قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، بهاءالدین خرمشاهی، تهران: مرکز نشر فرهنگی مشرق، چاپ اول، 1372. در این اثر 16 تفسیر و 8 ترجمه قرآن و چند اثر دیگر به صورت تفصیلی معرفی گردیده است.
45 قرآن در آینه پژوهش: مقالات علمی پژوهشی فارغ التحصیلان دکتری تخصصی، محمّد کاظم شاکر، تهران: 1380. در چند جلد (دفتر) منتشر شده است.
46 قرآن نویسان و برگزیده قرآنهای نفیس ایرانی، محمّد علیدوست، تهران: انتشارات آزاده، چاپ اول، 1375، 243ص.
47 کارنامه جمهوری اسلامی ایران: مروری بر عملکرد فعالیتهای قرآنی بیست و پنج ساله کشور، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی، تهران: 1382، 560ص. شامل اطلاعات مفیدی درباره مراکز و مؤسسات قرآنی، نشریات قرآن پژوه، مسابقات، نمایشگاهها، سخنرانیها و خادمان قرآن می باشد.
48 کتاب شناسی تفاسیر قرآن کریم (1357-1379)، تهیه و تنظیم دبیرخانه نهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم، رشت: کتاب مبین، 1380، 159ص.
49 کتاب شناسی توصیفی کتاب شناسیهای قرآنی، هادی ربانی، تهران: آفرینه، 1378، 184ص. شامل معرفی کتاب شناسیها، مقاله نامه ها، فهرست پایان نامه ها و فهرست کتابهای خطی می باشد. قبلاً به صورت سلسله مقالات در مجله صحیفه مبین شماره های 2، 4، 8، 13 و 14 چاپ شده است.
50 کتاب شناسی جهانی ترجمه ها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت و پنج زبان (1515-1980م)، عصمت بینارق خالد اِرِن، ترجمه و نگارش محمّد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1373، 360ص.
51 کتاب شناسی جهانی قرآن کریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، قم: خانه کتاب قم، چاپ اول، 1382، 4 جلد، 1898ص. 9500 کتاب در حوزه های مختلف قرآن و علوم قرآنی به زبانهای عربی، فارسی، اردو، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و... معرفی شده است. جلد چهارم این مجموعه با فهرستهای متنوع بر بازدهی اثر افزوده است.
52 کتاب شناسی علوم و معارف قرآنی (1357-1379)، تهیه و تنظیم دبیرخانه نهمین نمایشگاه بین المللی کتاب قرآن کریم، رشت: کتاب مبین، 1380، 343ص. دربردارنده 2350 اثر قرآنی.
53 کتاب شناسی قرآن و علوم قرآنی، صدیقه سلطانی فر مریم حکیم سیما، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1370، 440ص. در این اثر 1700 عنوان کتاب قرآنی شمارش شده است.
54 کتاب شناسی قصص قرآن و تاریخ انبیاء، حسین فعال عراقی نژاد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376. بیش از 1200 کتاب و 450 مقاله درباره قصص قرآن و مطالب پیرامون آن معرفی شده است.
55 کتاب شناسی قصه های قرآنی پیامبران علیهم السلام ، ائمه علیهم السلام و صحابه، تهران: واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران: انتشارات اسوه، 712ص. تنها آثاری که بازگوکننده قصه های قرآنی است در چهار بخش جمع آوری شده است.
56 کتاب شناسی کتب علوم قرآنی، دفتر مجامع و فعالیتهای فرهنگی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375، 143ص. در این اثر بیش از 900 عنوان کتاب در موضوعات مختلف قرآنی معرفی شده است.
57 کتاب شناسی مطالعات قرآنی به زبانهای اروپایی (1700-1995)، مرتضی کریمی نیا با همکاری مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی معاونت پژوهشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تهران: الهدی، 1380، 268ص. شامل معرفی کتابها و مقاله های علوم قرآنی می باشد.
58 کتابنامه بزرگ قرآن، محمّد حسن بکائی، تهران: نشر قبله، 1374 به بعد. این اثر که تاکنون شانزده جلد آن تا حرف «ظ» انتشار یافته به ترتیب حروف الفبای نام کتاب جامعترین کتابنامه و کتاب شناسی قرآنی در دهها جلد خواهد بود.
59 کتابنامه کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی. شامل معرفی ده هزار کتاب بوده و در حال تنظیم است.
60 گزیده مقالات و متون درباره مطالعات قرآنی در غرب، دفتر مطالعات اسلامی به کوشش مرتضی کریمی نیا، تهران: الهدی، چاپ اول، 1380، 167 + 504ص. متن 25 مقاله قرآنی به زبان انگلیسی و فرانسوی همراه با چکیده فارسی آنها آمده است.
61 مستشرقون و الدراسات القرآنیة، محمّد حسین علی الصغیر، این کتاب با دو اثر دیگر مؤلف تحت عنوان دراسات قرآنیه در انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم 1413ق منتشر گردیده است. این اثر نیز با عنوان خاورشناسان و پژوهشهای قرآنی توسط آقای محمّد صادق شریعت ترجمه و در تهران: مؤسسه مطلع الفجر، 1372 منتشر شده است.
62 معجم تفاسیر القرآن الکریم، عبدالقادر زمامه و دیگران، بی جا: دارالبیضاء، منظمة الاسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافة، 1417ق، 1376. شامل معرفی تفسیرها و مفسران از دیرباز تا عصر حاضر.
63 معجم الدراسات القرآنیة، ابتسام مرهون الصفار، عراق، 1983-1984م، 638ص. این اثر بر اساس حروف الفبا در موضوعات علوم قرآنی و نام کتاب تنظیم گردیده است و با تفکیک کتابهای چاپی و خطی می باشد.
64 معجم الدراسات القرآنیة، عبدالجبار الرفاعی، مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول 1413ق، 2 جلد، 848ص. در این اثر 4150 مقاله قرآنی منتشر شده در مطبوعات داخلی و خارجی در 72 موضوع قرآنی طبقه بندی و با فهارس متعدد ارائه گردیده است.
65 معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، عامر الحلو، بیروت: دارالموسم للاعلام، چاپ اول، 1404ق، 399ص. آثار قرآنی شیعه به ترتیب حروف الفبای نام کتاب اجمالاً معرفی شده است.
66 المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته، با اشراف محمّد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول 1419. شناسنامه آماری هر کلمه و مقدار بسامد آن در آیات مکی و مدنی، نصوص لغوی، نصوص تفسیری، وجوه و نظائر قرآن، اصول لغوی و استعمال قرآنی شش بخش اصلی دایرة المعارف بوده که برای تک تک مفردات قرآنی و مشتقات آن لحاظ شده است. این معجم در سطحی کاملاً تحقیقی و بر اساس ریشه لغوی مفردات قرآن پی ریزی شده است. جلد نهم این مجموعه از (ج ب ن ج م ل) بزودی منتشر خواهد شد.
67 معجم مخطوطات الشیعة حول القرآن، قم، دارالقرآن الکریم آیت اللّه گلپایگانی، 290ص.
68 معجم مصنفات القرآن الکریم، علی اسحاق شواخ، ریاض: دارالرفاعی، 1403ق، 4 جلد. در این اثر 3281 اثر با تفکیک چاپی، خطی و نامشخص به ترتیب حروف الفبای نام کتاب در موضوعات مختلف قرآنی تنظیم گردیده است.
69 معجم المفسرین، عادل نویهض، لبنان: مؤسسه نویهض الثقافیه، 1403ق، 2 جلد، 1023ص. در این اثر مفسران از صدر اسلام تا زمان انتشار کتاب به ترتیب الفبایی نام مؤلف معرفی و تنظیم گردیده است.
70 معرفی نرم افزارهای علوم قرآنی، ستاد برگزاری ششمین نمایشگاه قرآن کریم، تهران: 1377، 46ص.
71 المفسرون، حیاتهم و منهجهم، سید محمّد علی ایازی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1373، 868ص. شامل معرفی 120 دوره تفسیر شیعه و اهل سنت.
72 نخستین مفسران پارسی نویس، موسی درودی، تهران: انتشارات نور فاطمه، 1362، 231ص.
73 هزار سال تفسیر فارسی، سید حسن سادات ناصری منوچهر دانش پژوه، تهران: نشر البرز، 1369، 880ص. در این اثر 28 تفسیر کهن فارسی به طور مفصل معرفی می گردد.
ب مقالات
74 «استدراک کتاب شناسی قصه های قرآن»، محمّد علی هاشم زاده، آینه پژوهش، س 4، ش 20، مرداد و شهریور 1372، ص 94-108. این مقاله با معرفی 1405 اثر، مستدرک مقاله «راهنمای پژوهش در داستانهای قرآن» نوشته آقای مهدی مهریزی که در شماره 15 همین مجله به چاپ رسیده می باشد.
75 «اعجاز القرآن: قائمة ببلیو غرافیة»، فرقانی، رسالة القرآن، ش 2، 1411ق، ص 182-199. معرفی 140 اثر در موضوع اعجاز قرآن.
76 «ببلیو غرافیا: دلیل اعراب القرآن»، فرقانی، رسالة القرآن، ش 2، 1411ق، ص 171-179. معرفی 74 اثر در موضوع اعراب قرآن و در شماره 4 مجله مستدرک آن توسط سید احمد حسینی آمده است.
77 «پایان نامه های قرآنی»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 1، ص 412-435. در این مدخل 572 پایان نامه به ترتیب الفبای عنوان پایان نامه آورده شده است.
78 «ترجمه های قرآن کریم به زبانهای مختلف»، ابوالقاسم رادفر، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 1، ص 577-606. در این مقاله ترجمه های قرآن به 82 زبان گوناگون جمع آوری شده است. یادآور می شود آقای دکتر ابوالقاسم رادفر که بخش «ترجمه های قرآن» دانشنامه قرآن را برعهده داشته است؛ علاوه بر این از صفحه 515 دانشنامه به بعد به ترتیب نگاهی دارد به ترجمه های آلمانی، اردو، انگلیسی، ایتالیایی، ترکی و روسی قرآن کریم در بیش از 30 صفحه دانشنامه.
79 «ترجمه های موجود قرآن کریم به زبانهای گوناگون»، ج. پیرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامی، س 1، ش 2، 1365، ص 1-11.
80 «رسائل جامعیه حول القرآن الکریم»، عبدالجبار الرفاعی، رسالة القرآن، ش 8 ، 1412ق، ص 193-208، ش 10، 1413، ص 197-212.
81 «فرهنگهای قرآنی»، محسن معینی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 2، ص 1573-1581. 145 فرهنگ اختصاصی لغات قرآن و 21 فرهنگ عمومی گردآوری شده است.
82 «فهرست پایان نامه های قرآنی موجود در کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن»، محمّد علی هاشم زاده، پژوهشهای قرآنی، ش 9، و 10، 1376. معرفی 220 عنوان پایان نامه قرآنی در مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد، موجود در کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
83 «فهرست مقالات فارسی ترجمه قرآن کریم» هادی حجت، ترجمان وحی، س 3، ش 5، شهریور 1378. 505 مقاله درباره ترجمه های قرآن و مسائل پیرامون آن تا پایان سال 1377 گردآوری شده است.
84 «کتاب شناخت پژوهشهای طبیعت در قرآن»، دین پژوهان، س 12، ش 2، بهمن و اسفند 1381. معرفی 103 کتاب فارسی و عربی.
85 «کتاب شناسی احکام قرآن»، محمّد علی هاشم زاده، پژوهشهای قرآنی، ش 3، 1374، ص 165-184. گردآوری 167 اثر در موضوع احکام قرآن بر اساس ترتیب قرن.
86 «کتاب شناسی اسباب نزول»، محمّد علی هاشم زاده، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 2، ص 1801-1806. بیش از 40 اثر مستقل درباره اسباب نزول و 19 کتاب غیر مستقل جمع آوری شده است.
87 «کتاب شناسی اعجاز قرآن»، مهدی ستارزاده، بینّات، س 9، ش 33، بهار 1381.
88 «کتاب شناسی افسانه تحریف (1) و (2)»، محمّد صحتی سردرودی، صحیفه مبین، ش 2 و 3، پاییز و زمستان 1374، ص 59-64 و 58-67. گردآوری 134 اثر در موضوع تحریف.
89 «کتاب شناسی المیزان و علامه طباطبایی»، محمّد علی هاشم زاده، بینات، س 9، ش 34، تابستان 1381. 233 کتاب، پایان نامه و مقاله گردآوری شده است.
90 «کتاب شناسی تحریف ناپذیری قرآن کریم»، محمّد امینی، بینات، س 6، ش 21، بهار 1378. شامل گردآوری 166 اثر که در پنج بخش تنظیم شده است.
91 «کتاب شناسی ترجمه های فارسی قرآن کریم»، محمّد تقی اجاق فقیهی، صحیفه مبین، ش 5، بهار 1375، ص 59-70. معرفی 32 ترجمه فارسی کامل و 30 ترجمه ناقص در پنجاه سال اخیر.
92 «کتاب شناسی ترجمه های فارسی قرآن»، محمّد علی هاشم زاده، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 1، ص 570-576. 91 ترجمه فارسی قرآن در این مقاله بر اساس نام بزرگ مترجم، گردآوری شده است.
93 «کتاب شناسی تفاسیر قرن چهارده»، محمّد علی هاشم زاده، پژوهشهای قرآنی، ش 7 و 8 ، 1375، ص 324-397. جمع آوری 806 تفسیر قرآن در قرن 14 با تفکیک تفاسیر کامل، ناتمام، سور و آیات.
94 «کتاب شناسی تفسیر المیزان»، محمّد علی هاشم زاده، پژوهشهای قرآنی، ش 9 و 10، 1376. معرفی تفسیر المیزان و کتابها و مقالات پیرامون آن.
95 «کتاب شناسی تفسیر پژوهی و روشهای تفسیری»، محمّد علی هاشم زاده، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 2، ص 1806-1820. 311 اثر در این مقاله بر اساس حروف الفبای کتاب جمع آوری شده است.
96 «کتاب شناسی توصیفی ترجمه های انگلیسی قرآن»، مطالعات ترجمه، س 1، ش 3، پاییز 1382.
97 «کتاب شناسی زن در قرآن»، محمّد صادق کفیل، پیام زن، س 9، ش 101، مرداد 1379.
98 «کتاب شناسی سیمای خانواده در قرآن»، فاطمه عبادی، بینات، س 7، ش 27، پاییز 1379.
99 «کتاب شناسی طبقات آیات»، محمّد علی هاشم زاده، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 2، ص 1824-1829. قریب به 90 معجم موضوعی و کشف الآیات جمع آوری شده است.
100 «کتاب شناسی غریب القرآن»، فرج اللّه غلامی، بینات، ش 7 و 8 ، 1374، ص 184-195 و 170-181، گردآوری 339 اثر در موضوع غریب القرآن. این مقاله توسط آقای محسن صادقی با اضافه 79 اثر دیگر تکمیل گردیده است.
101 «کتاب شناسی قرآن و اهل بیت»، محمّد علی هاشم زاده، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، ش 5 و 6، 1375، ص 362-389. گردآوری 277 اثر در موضوع قرآن و اهل بیت علیهم السلام .
102 «کتاب شناسی قرآن و علوم جدید»، محمّد صادق کفیل، بینات، س 8، ش 31، پاییز 1380. 198 کتاب در این حوزه گردآوری شده است.
103 «کتاب شناسی قرائات قرآن (1) و (2)»، حسین آشوری، پژوهشهای قرآنی، ش 17-20، بهار زمستان 1378.
104 «کتاب شناسی قصه های قرآن»، محمّد حسین صادق پور، مشکوة، ش 60 و 61، پاییز و زمستان 1377. 465 کتاب و مقاله درباره قصص قرآن گردآوری شده است.
105 «کتاب شناسی کتاب شناسیهای قرآنی»، محمّد علی هاشم زاده، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 2، ص 1844-1852. شامل معرفی 107 اثر؛ 44 کتاب مستقل کتاب شناسی قرآن، 36 کتاب غیر مستقل و 27 مقاله. این فهرست هسته اولیه مقاله حاضر را تشکیل داده است.
106 «کتاب شناسی گزیده علوم و معارف قرآنی»، ثریا پورحسین، دانشگاه انقلاب، ش 110، تابستان و پاییز 1376، ص 245-254.
107 «کتاب شناسی محکم و متشابه»، رسول سعیدی زاده، پژوهشهای قرآنی، س 6، ش 21 و 22، بهار و تابستان 1379. شامل معرفی 57 کتاب چاپی و 68 نسخه خطی.
108 «کتاب شناسی ناسخ و منسوخ»، فرج اللّه غلامی، آینه پژوهش، ش 33، 1375، ص 97-108. گردآوری آثار در موضوع ناسخ و منسوخ با تفکیک آثار چاپی (اعم از کتب و مقالات) و خطی.
109 «کتاب شناسی وحی»، معرفت، س 11، ش 60، آذر 1381.
110 «مروری بر نشریات قرآن پژوه در ایران»، سید فرید قاسمی، صنعت چاپ، س 16 ش 180، آذر 1376، ص 36-39.
111 «مفسران نامدار قرآن»، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، کیهان اندیشه، ش 28، 1368، ص 152-186. معرفی پانزده مفسر مهم که از حضرت علی علیه السلام شروع و به علامه طباطبایی ختم می گردد.
112 «مقالات قرآنی در دایرة المعارف آکسفورد»، مهرداد عباسی و سید علی آقایی، کتاب ماه (دین)، س 7، ش 81، تیر 1383.
113 «منابع و کتابهای روشهای تفسیر»، حسین آشوری، بینات، 3-5، 1373 و 1374. جمع آوری 315 اثر در موضوع روشهای تفسیری اعم از کتابهای مستقل و غیر مستقل و مقالات.
114 «نشریات قرآنی در ایران»، محسن معینی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد 2، ص 2231-2235. شامل معرفی نشریات اختصاصی قرآن، مجله های دارای ستون ویژه و نشریات دارای مقاله قرآنی می باشد.
115 «نقد و بررسی 30 عنوان کتاب شناسی قرآن کریم و امام علی علیه السلام » (منتشر شده در دهه 1370. شهرام اصغرنیاونید، کتاب ماه (کلیات)، س 4، ش 48، آذر 1380. 21 کتاب شناسی قرآن معرفی شده است.
116 «نگاهی به معجمهای موضوعی قرآن کریم»، سید محمّد علی ایازی، بینات، ش 1 و 2، 1373. معرفی تفصیلی 14 اثر در موضوع معجمهای قرآن.
ج نشریات و ویژه نامه های قرآنی
مقاله های علوم و معارف قرآنی از همان ابتدای انتشار مجله در ایران بخشی از صفحات نشریات را به خود اختصاص داده است. پس از انقلاب اسلامی شمار نشریات و مقاله های قرآنی بسیار چشمگیر شده است. نشریاتی دارای مقاله قرآنی، نشریاتی دارای ستون ویژه قرآن و نشریاتی که تمامی مقاله هایش درباره قرآن و اختصاص به معارف قرآنی دارد.
نشریاتی همچون: 117 آفاق نور، 118 باران، 119 بشارت، 120 بینات، 121 پژوهشهای قرآنی، 122 پیام جاویدان، 123 پیام قرآن، 124 تربیت قرآنی، 125 ترجمان وحی، 126 تسنیم، 127 رسالة القرآن، 128 رشد آموزش قرآن، 129 زبان و علوم قرآن، 130 سراج، 131 صحیفه مبین، 132 فراراه، 133 قدر، 134 کوثر، 135 گلستان قرآن، 136 نبأ، 137 ندای ذکر، 138 ندای وحی، 139 نور، 140 والضحی، از جمله نشریات اختصاصی قرآن هستند.
علاوه بر آنچه گفته شد، نشریات زیادی در طول زمان انتشار شماره هایی را به قرآن و علوم قرآنی به عنوان ویژه نامه اختصاص داده اند. فصلنامه پژوهشهای قرآنی اکثر شماره هایش به صورت ویژه نامه است.
در زیر تعدادی از شماره های ویژه قرآن و علوم قرآنی که در نشریات گوناگون چاپ شده گردآوری شده است:
فهرست ویژه نامه های قرآن
141 ویژه آثار بانوان قرآن پژوه، بینات، س 11، ش 42، تابستان 1383.
142 ویژه اسباب نزول، پژوهشهای قرآنی، س 1، ش 2، تابستان 1374.
143 ویژه الحیاة (1) و (2)، بینات، س 10، ش 37 و 38، بهار و تابستان 1382؛ ش 39 و 40، پاییز و زمستان 1382.
144 ویژه انسان شناسی، پژوهشهای قرآنی، س 4، ش 15 و 16، پاییز و زمستان 1377.
145 ویژه بایسته های تحقیق در قرآن و علوم قرآنی، پژوهشهای قرآنی، س 3، ش 11 و 12، پاییز و زمستان 1376.
146 ویژه ترجمه قرآن، صحیفه مبین، پاییز 1378.
147 ویژه تفسیر المیزان، پژوهشهای قرآنی، س 3، ش 9 و 10، بهار و تابستان 1376.
148 ویژه تفسیر به رأی، نسبیت و هرمنوتیک، کتاب نقد، س 2، ش 5 و 6، زمستان 76 و بهار 1377.
149 ویژه تفسیرنگاری در قرن، پژوهشهای قرآنی، ش 7 و 8 ، پاییز و زمستان 1375.
150 ویژه تفسیر و علوم قرآنی، معرفت، س 6، ش 24، بهار 1377؛ س 7، ش 26، پاییز 1377.
151 ویژه چکیده مقالات صحیفه مبین، صحیفه مبین، تابستان 1379.
152 ویژه درآمدی بر تفسیر، صحیفه مبین (مجموعه مقالات)، س 8 ، ش 3، تابستان 1379.
153 ویژه درآمدی بر علوم قرآنی، صحیفه مبین (مجموعه مقالات)، س 8 ، ش 2، تابستان 1379.
154 ویژه روش شناسی تفاسیر قرآن کریم، مصباح، س 12، ش 48، آذر و دی 1382.
155 ویژه زن در قرآن (1) و (2)، پژوهشهای قرآنی، س 7، ش 25 و 26، بهار و تابستان 1380؛ ش 27 و 28، پاییز و زمستان 1380.
156 ویژه علامه طباطبایی و تفسیر المیزان، بینات، س 9، ش 34، تابستان 1381.
157 ویژه علوم قرآن و حدیث، مجله تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، س 1، ش 1، پاییز 1380؛ س 2، ش 4 و 5، تابستان و پاییز 1381؛ س 4، ش 11، بهار 1383.
158 ویژه علوم قرآن و حدیث، مطالعات اسلامی، ش 60، تابستان 1382.
159 ویژه علوم قرآنی، معرفت، س 9، ش 35، مرداد و شهریور 1379؛ س 10، ش 48، آذر 1380؛ س 12، ش 73، دی 1382؛ س 13، ش 83، آبان 1383.
160 ویژه فلسفه اخلاق، پژوهشهای قرآنی، ش 13 و 14، بهار و تابستان 1377.
161 ویژه قرآن، ادیان و فرهنگها (1) و (2) و (3)، پژوهشهای قرآنی، س 8 ، ش 31، پاییز 1381؛ ش 32، زمستان 1381؛ س 9، ش 33، بهار 1382.
162 ویژه قرآن، سروش، س 18، ش 822؛ س 19، ش 871 .
163 ویژه قرآن، علوم سیاسی، ش 15.
164 ویژه قرآن کریم، صنعت چاپ، س 16، ش 180، آذر 1376.
165 ویژه قرآن کریم و امام علی علیه السلام ، کتاب ماه (کلیات)، س 4، ش 48، آذر 1380.
166 ویژه قرآن، کیهان اندیشه، ش 28، بهمن و اسفند 1368.
167 ویژه قرآن، کیهان فرهنگی، س 16، ش 158، آذر 1378.
168 ویژه قرآن و اهل بیت، پژوهشهای قرآنی، ش 5 و 6، بهار و تابستان 1375.
169 ویژه قرآن و اهل بیت، معرفت، س 12، ش 71، آبان 1382.
170 ویژه قرآن و حقوق (1) و (2)، پژوهشهای قرآنی، س 9، ش 34، تابستان 82؛ ش 35 و 36، پاییز و زمستان 1382.
171 ویژه قرآن و فقه (1) و (2)، پژوهشهای قرآنی، س 1، ش 3، پاییز 1374؛ ش 4، زمستان 1374.
172 ویژه قرآن و مستشرقان، اندیشه صادق، ش 15، تابستان 1383.
173 ویژه قصص قرآن، صحیفه مبین (مجموعه مقالات)، س 9، ش 5، تابستان 1380.
174 ویژه مباحث ترجمه قرآن، مترجم، س 3، ش 10، تابستان 1372.
175 ویژه مباحث تفسیری، صحیفه مبین (مجموعه مقالات)، س 8 ، ش 4، زمستان 1379.
176 ویژه مبانی فهم قرآن، پژوهشهای قرآنی، س 6، ش 21 و 22، بهار و تابستان 1379.
177 ویژه وحی، معرفت، س 11، ش 60، آذر 1381.
178 ویژه وضعیّت علوم قرآنی در دانشگاهها، دانشگاه انقلاب، ش 110.
1 نهج البلاغه، حکمت 173.
2 چهارمقاله، نظامی عروضی سمرقندی، با اهتمام و تصحیح محمّد قزوینی و به کوشش محمّد معین، تهران: کتاب فروشی زوار، چاپ اول، 1331، ص 47.
3 پژوهش، ا.ح. آریان پور، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم، 1358، ص 25.
4 تاریخ بیهقی، خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین بیهقی، تصحیح دکتر علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه مشهد 1350، ص 11.
5 شیخ آقا بزرگ، محمّد رضا حکیمی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 284.
6 برای اطلاع بیشتر از مطالب این پاراگراف رجوع کنید به مقاله «از بهر خدا منویس»، محمّد اسفندیاری، آینه پژوهش، س 6، ش 33، مرداد و شهریور 1374، ص 2-8.
