معرفی و نقد آثار

به اطلاع خوانندگان محترم می رساند که این بخش به گزارشهای علمی و نقد آثار اختصاص یافته است.

الف - گزارش علمی: این قسمت شامل معرفی کتب، مقالات، پایان نامه ها، مجلات و گزارش از فعالیتهای علمی و پژوهشی مؤسسات، و کنفرانس های علمی می شود.

ب - نقد آثار: در این بخش، کتب، مقالات و نظریات علمی مورد نقد قرار می گیرد.

فصلنامه از هم اینک آماده است تا از نوشته های شما در هر یک از این دو زمینه استقبال کند. در این شماره به معرفی دو کتاب و نیز برخی از عناوین پایان نامه های کارشناسی ارشد دفاع شده در دانشگاه قم پرداخته ایم، امید است در شماره بعد شاهد چاپ آثار شما در این بخش باشیم.

بلندای قامت تقوی و تحقیق

آشنایی با کتاب اصول الفقه ،آیة الله العظمی اراکی

احمد عابدی

اصول الفقه، آیة الله العظمی محمدعلی اراکی،

3 جلد، وزیری، قم، مؤسسه در راه حق، 1375ش;696 ص + 752 ص +776 ص.

آیة الله شیخ محمدعلی عراقی (اراکی) در سال 1312 قمری در شهر اراک در خانه ای روحانی متولد، وی در کودکی به تحصیل علوم دینی اشتغال و در نوروز سال 1340ق. بهمراه آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری از اراک به قم مهاجرت کرده، و حوزه علمیه قم را تاسیس کردند، و پس از یک قرن تحصیل و تحقیق و تدریس و تالیف در سال 1415ق. چشم از این جهان بست.

آیة الله اراکی عارفی بزرگ و مجسمه تقوی بود، اگر بگویم هرگز در عمرم کسی را همانند او در تخلق به اخلاق و آداب اسلامی ندیده ام مبالغه نکرده ام. او در اخلاق شاگرد آیة الله میرزا جواد ملکی تبریزی بود و آینه تمام نمای او بوده است. هر طلبه مبتدی که وارد حوزه علمیه می شود اولین روز این حدیث را به او می آموزند که: «عن رسول الله صلی الله علیه و اله: اول العلم معرفة الجبار، و آخرالعلم تفویض الامر الیه » یعنی ابتدای علم شناخت خدای جبار است و پایان علم توکل و واگذاری کار بر اوست.

آری اگر ابتدای علم معرفت و شناخت و عرفان خدای متعال است آیة الله اراکی یکی از بهترین مصداق های «عالم بالله » و «عالم بامرالله » بود، او هم خداشناس بود و هم فقیه بود، و اگر پایان علم توکل بر خدا است بطوری که همه امور را به او واگذار نماید آیة الله اراکی روشن ترین و بهترین مصداق این توکل در این دوران معاصر بود.

آیة الله اراکی اکثر درس خارج فقه و اصول خود را نزد مرحوم آیة الله حاج شیخ عبدالکریم فرا گرفت و خود مجتهدی بزرگ و به مقام مرجعیت عامه شیعه نائل آمد. ایشان سالها در حوزه علمیه قم تدریس داشته و کتابهای سودمند و دقیقی تالیف نموده است. برخی از تالیفات ایشان عبارتند از:

1 - کتاب الطهارة، 2 ج.

2 - کتاب البیع، 2 ج.

3 - الخیارات.

4 - کتاب النکاح.

5 - صلاة الجمعة.

6 - رسالة فی الارث.

7 - رسالة فی نفقة الزوجة.

8 - رسالة فی الاجتهاد والتقلید.

9 - تعلیقة علی الدرر.

10 - رسالة فی اثبات ولایة الامام علی بن ابیطالب علیه السلام.

11 - رساله ای در ولایت تکوینی.

12 - رساله توضیح المسائل.

13 - اصول الفقه.

اهمیت علم فقه و اجتهاد در آن روشن است، و چون بدون اجتهاد به روش سنتی نمی توان پاسخ فقهی مسائل جدید و نیازهای دینی مردم را تامین نمود و اجتهاد بدون تبحر در اصول فقه و بدست آوردن مبانی اصول میسر نیست پس برای هر کسی که می خواهد در حوزه دین اظهارنظر کند فراگیری اصول فقه ضرورت دارد.

بهرحال چون اصول فقه مقدمه رسیدن به فقه است از شرافت و ارزش فقه برخوردار است. در طول تاریخ عالمان علم اصول صدها کتاب در این موضوع تدوین کرده اند که یکی از بهترین و جدیدترین این کتابها کتاب «اصول الفقه » از مرحوم آیة الله العظمی اراکی است. برای آشنائی با این کتاب و استفاده بیشتر از آن برخی از ویژگیهای این کتاب را ذکر می کنیم:

1 - علم اصول فقه یک علم مقدمی است و نباید آن را بصورت مستقل مورد مطالعه قرار داد بطوری که همه عمر یک محقق صرف مقدمه شده و به هدف اصلی که فقه است نپردازد. این نوع نگرش واقع بینانه در تمام کتاب آیة الله اراکی مشهود است و از بحث هایی که صرفا قیل و قال بوده و هیچ نتیجه علمی بر آنها مترتب نیست پرهیز شده است.

2 - این کتاب بسیار کم به نقل اقوال پرداخته و عمر طلاب را در آنها تلف نمی کند و از این جهت کاملا تحت تاثیر مرحوم حاج شیخ عبدالکریم بوده است، و لذا می توان گفت: در این کتاب نزاع و دعوای با علما و اصولیون وجود ندارد. و در همه موارد به اصل تحقیقات و ابتکارات خود مؤلف پرداخته است.

3 - در تمام این کتاب ادب و احترام فوق العاده مؤلف آن نسبت به فقها به چشم می خورد. و این خود مقاله ای بلنددامن را می طلبد. در موارد اندکی که نام بعضی از بزرگان را ذکر می کند با القاب و کلمات دعایی زیادی آنان را می ستاید. ر.ک. ج 1، ص 168.

4 - تمام سه مجلد این کتاب در زمان حیات مرحوم حاج شیخ عبدالکریم نوشته شده است، و همه جا او را با جمله «شیخنا الاستاد دام بقاءه » و «طال عمره الشریف » یاد می کند. ر.ک. ج 1، ص 596 و ج 3، ص 246. و اکثر مطالبی که از استاد خود نقل می کند از مجلس درس استاد است، و لذا گاهی به تفاوت مجلس درس استاد با نوشته های استاد در کتاب «درر الاصول » اشاره می کند و گاهی می فرماید: قبلا نظر مبارک در مساله چنین بوده و اکنون تغییر عقیده داده است و از این جهت این کتاب ارزش فراوانی یافته است. به عنوان نمونه ر.ک. ج 37 ص 246 و ص 358.

5 - در این کتاب نظرات ابتکاری فراوانی در بحث های اصولی ارائه شده است که به طرح جدید ایشان از مساله «مقدمه واجب » می توان اشاره کرد. ر.ک. ج 1 ص 130.

6 - فراوانی بحث ها و مثالهای فقهی و کاربردی کردن اصول فقه از دیگر امتیازات آن است مثلا در ج 1، ص 143 اگر آب مباح در ظرف غصبی باشد آیا وظیفه تیمم است یا وضو.

7 - چون کتاب به قلم مبارک آیة الله اراکی است از دقت و استواری فراوانی بهره مند است، از جهت سلیس بودن متن، استواری بر قواعد ادبیات عرب و از جهت درستی مطلب آن. نگارنده در مقاله ای دیگر غیرقابل اعتمادبودن بسیاری از تقریرات نوشته شده را نشان داده است اما این نقص در این کتاب وجود ندارد چون به قلم خود مؤلف است.

8 - جلد اول کتاب از بحث وضع شروع شده است و به بحث از موضوع علم نپرداخته است و تا پایان مبحث دلیل انسداد جلد اول کتاب پایان یافته است. و چون مؤلف در ج 1، ص 552 فرموده است قبلا ما موضوع علم اصول را بیان کردیم معلوم می شود که این بحث مهم کتاب را ناشر حذف کرده و یا در جای خود نیاورده است.

9 - آیة الله اراکی در این کتاب سه جلدی 2 دوره اصول فقه را نوشته اند جلد دوم کتاب ادامه همان بحث دوره اول است که از بحث برائت شروع شده و تا پایان بحث تعادل و ترجیح را دارد و سپس در ادامه همان جلد دوم به مبحث استصحاب برگشته و برخی از عبارتهای آن نیز تکراری است. و جلد سوم کتاب از ابتدای علم اصول که همان بحث از تعریف و موضوع است شروع شده و سپس بحث وضع در جلد اول و سوم تکرار شده و در ص 396 ج 3 فرموده این قسمت در روز دوشنبه 27 شوال سال 1344 قمری نوشته شده و از ص 397 دوباره به بحث از امارات پرداخته است.

10 - لازم بود ناشر محترم این کتاب، اولا ترتیب کتاب را دقیقا رعایت و هر مبحثی را در جای خود قرار می داد مخصوصا تعلیقات آخر جلد دوم را، و ثانیا آدرس آیات و روایات و اقوال را در پاورقی ذکر کرده و ثالثا اغلاط چاپی کتاب را -که اندک است- اصلاح می نمود.

در پایان مطالعه این کتاب را به همه دانش پژوهان اصول فقه توصیه می کنیم.

آشنایی باکتاب الحاشیة علی شروح الاشارات

(الاشارات، و شرح الاشارات، و شرح الشرح و حاشیة الباغنویی)

احمدی عابدی

الحاشیة علی شروح الاشارات محقق آقاحسین خوانساری،

با تحقیق احمد عابدی، 2 ج،976 ص + 768 ص وزیری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378ش.

کتاب اشارات و تنبیهات ابن سینا مهمترین اثر کلاسیک فلسفی مشاء است، این کتاب دارای جامعیتی خاص است که آن را حتی بر کتاب شفا -که دایرة المعارف علوم عقلی مشاء است- مقدم داشته و بلکه بر تمام کتابهای ابن سینا و بهمنیار و فیلسوفان دیگر برتری داده است. زیرا این کتاب: اولا مشتمل بر چهار علم منطق، طبیعیات، الهیات و تصوف است و هیچ کتاب فلسفی دیگری را به این جامعیت سراغ نداریم. علاوه بر استواری و نظم بسیار زیبا و عالمانه کتاب که هرگز بحثهای آن توقف بر آینده نداشته اما هر بحثی کاملا در ارتباط با بحثهای قبلی کتاب است. گرچه فلسفه مشاء فلسفه بحثی و برهانی است اما در عین حال هیچ کتابی از این جهت قابل مقایسه با اشارات نیست، و روش برهانی این کتاب بر سایر کتابها ترجیح دارد. از طرف دیگر ابن سینا این کتاب را در اواخر عمر و در حال چله نشینی تدوین کرده است و لذا همه نظریات نهایی او را دربر دارد مثل پذیرفتن اتحاد عاقل به معقول و از طرفی گرایش و صبغه عرفانی آن کاملا مشهود و مشهور است.

این کتاب را فخرالدین رازی مورد نقد و بررسی قرار داد همچنانکه غزالی نیز وارد این میدان شد وبه نبرد با ابن سینا پرداخت، اما غزالی چون خود فلسفه را بدرستی درک نکرده بود اشکالات او بر فلسفه مورد توجه قرار نگرفت و حتی کسی حاضر نشد که عمر خود را صرف در پاسخ دادن به سخنان و تناقضات او بنماید. اما فخرالدین رازی -که امام المشککین بود- به تنهایی می توانست اساس فلسفه را مورد تردید قرار دهد. ولی خواجه نصیرالدین طوسی به دفاع از ابن سینا برخاسته و در شرح خود بر اشارات همه اشکالات فخر رازی را پاسخ داد، گرچه خود این پاسخها نیز مورد تردید بود و لذا قطب الدین رازی به محاکمه بین این دو شارح فلسفه ابن سینا قیام کرد و کتاب «شرح الشرح » یا «المحاکمات » را به این منظور تالیف نمود. ملا آقاجان با غنوی شیرازی حاشیه ای بر المحاکمات نوشت و به انتقاد شدید از قطب الدین رازی همت گماشت.

مرحوم آقاحسین خوانساری (1016 - 1098) از علمای بزرگ شیعه در حوزه اصفهان در عهد صفوی بود که به تدریس علوم عقلی و نقلی اشتغال داشت، وی چنان مورد توجه حوزویان بود که به لقب «آقا» شهرت یافت. آقاحسین خوانساری از طرفی مدافع فلسفه مشاء در برابر اندیشه های نوظهور فیلسوف معاصر خود ملاصدرا بود و از طرفی مرجعیت عامه او در اصفهان حوزه درسی او را برخوردار از رونقی کم نظیر کرده بود، علاوه بر آنکه فقیهی که به فلسفه بپردازد و جمع بین معقول و منقول نماید اقبال بیشتری به او خواهد شد.

کتاب شرح اشارات، شرحها و ترجمه ها و حاشیه های متعددی دارد که یکی از بهترین حاشیه های آن حاشیه آقاحسین خوانساری است این حاشیه در واقع حاشیه بر چهار کتاب فلسفی است:

حاشیه بر:الاشارات و التنبیهات از شیخ رئیس ابوعلی سینا،و برشرح اشارات از خواجه نصیرالدین طوسی،و برشرح الشرح یا المحاکمات از قطب الدین رازی،وبرحاشیه شرح الشرح از ملامیرزا آقاجان باغنوی شیرازی.

محقق خوانساری در این کتاب از ابتدای نمط اولی اشارات را تا پایان نمط هشتم کتاب را حاشیه نموده است.

در این کتاب هرگاه گفته شود «قال الشیخ » مراد ابن سینا است، و «قال الشارح » کنایه از خواجه نصیرالدین طوسی، و «قال المحاکم » به معنی کلام قطب الدین رازی، و «قال المحشی » اشاره به میرزا آقاجان باغنوی دارد.

در تمام این کتاب ابتدا کلامی از یکی از چهار کتاب یادشده در حدود یک سطر نقل شده و سپس به شرح و تفسیر و یا نقد آن می پردازد. حاشیه آقاحسین جنبه انتقادی داشته و هرگز حالت تعبد نسبت به کلمات فیلسوفان بزرگ را ندارد و آزاداندیشی مؤلف خود و نیز برتری جنبه فقهی او را بر فلسفه اش نشان داده است.

این کتاب بر اساس 12 نسخه خطی تصحیح شده و برای آسان شدن دستیابی به مطالب کتاب تمام عبارتهای چهار کتاب متن که آقاحسین بر آنها حاشیه نگاشته طبق چاپ رایج آنها در پاورقی آدرس داده شده است. از آوردن نسخه بدلهای اضافی یا آنچه سودی بر آنها مترتب نیست و تنها باعث شلوغ شدن کتاب و جمع کردن چند نسخه در یک نسخه است، خودداری شده است.

از دیگر امتیازات این کتاب آن است که تمام حاشیه های فرزند مؤلف مرحوم آقاجمال الدین خوانساری را نیز در پاورقیها گرد آورده و به غنای آن افزوده است. همچنانکه مقدمه کتاب در معرفی کتب فلسفه مشاء و اندیشه های خاص فلسفی آقاحسین درخور توجه است.

در مجموع این کتاب اثری بسیار با ارزش فلسفی است که با این تصحیح جدید، احیاء و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.