چکیده
آنچه در این نوشتار می آید نگاهی است گذرا بر قابلیتها و ویژگیهای جدید نرم افزارهای نور. ویژگیهای مشترک نرم افزارهای جدید نور را در چهار دسته کلی می توان دسته بندی نمود:
1) ویژگیهای جدید نمایش متن 2) توان و قابلیتهای جدید موتور جستجو 3) ارتباط بهتر کاربر با برنامه 4) انتقال هسته برنامه های نور به وب
شایسته است پس از بیان ویژگیهای عام و مشترک نرم افزارهای جدید نور، اختصاصات هر یک از شش نرم افزار جدید، طی مقالات جداگانه ای توضیح داده شوند; آنچه در مقال حاضر می آید ویژگیهای جدید موتور نمایش متن در برنامه های نور می باشد.
مقدمه
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال 1378 برنامه های رایانه ای جدیدی را در دست تهیه دارد که در این مقال به طور اجمال به ویژگیهای مشترک و اختصاصی آنها اشاره می گردد.
نرم افزارهای جدید نور به ترتیب زمان عرضه (1) عبارت اند از:
1- قاموس النور، نسخه اول 2- کتابخانه انگلیسی نور، نسخه اول 3- نور العترة، نسخه دوم 4- کتابخانه نور، اصول فقه، نسخه اول 5- نور الجنان، نسخه اول 6- درایة النور، نسخه اول
ویژگیها و قابلیتهای مشترک جدید این برنامه ها را می توان به سه گروه عمده تقسیم نمود:
الف- ارتقا و بهبود کیفیت نمایش متن ب - افزایش توان و قابلیتهای موتور جستجو ج - قابلیتهای عمومی برنامه و بهبود کارآیی دفترچه یادداشت و تبدیل ها، و ارتباط کاربر با فایل های جانبی در هر گروه، چند ویژگی برجسته مورد مداقه قرار می گیرد.
بهبود در کیفیت نمایش متن
مجموعه قابلیتهای جدید در زمینه نمایش متن کتابهای عرضه شده در نرم افزارهای نور را می توان در چهارده بند بیان نمود:
1 - اصلاح نمایش علامتهای ویرایشی
در برنامه های قبلی نور، نمایش علامتهای ویرایشی تابع معیار و ضابطه خاصی نبود و هر علامت ویرایشی همانند یک کلمه مستقل در نمایش شرکت می جست و در نتیجه چه بسا اتفاق می افتاد که سطر جدید با یک علامت ویرایشی مانند «، ؟ ! :» و یا حتی «نقطه » شروع می شد و در مورد «نقطه » کنترل بعد از نقطه به سطر بعد منتقل می شد و در نتیجه در یک سطر، تنها یک نقطه تک داشتیم و این مسئله هم از جهت عدم رعایت قوانین ویرایشی متون فارسی - عربی و هم از جهت زیبایی نمایش نقطه ضعف مهمی برای برنامه محسوب می شد. در برنامه های جدید نور این نقیصه برطرف شده است و علامتهای ویرایشی به چند دسته تقسیم شده اند:
الف) علامتهایی که به کلمه ماقبل خود می چسبند و به کلمه بعد نمی چسبند; مانند «. : ، ; ) ] ! ؟» ب) علامتهایی که به کلمه بعد از خود می چسبند و به کلمه قبل نمی چسبند; مانند ) ] » ج) علامتهایی که هم به کلمه ما قبل می چسبند و هم به کلمه مابعد; مانند « / »
با رعایت چنین قانونی در نمایش هیچ گاه شروع سطر با یک علامت ویرایشی اتفاق نمی افتد. علاوه بر آن به هنگام رنگی کردن کلمات جستجو، این علامتهای ویرایشی گرچه به کلمه مورد نظر چسبیده اند اما رنگی شدن در مورد آنها اعمال نمی شود.
2- بهبود کیفیت نمایش اشعار:
در برنامه های پیشین نور، شعرهای داخل متن، یا اصلا مشخص نبود و یا اگر تشخیص داده می شد، هر مصراع در یک سطر آورده می شد. اما در برنامه های جدید، موتور نمایش برنامه با توجه به فرمتی که به داخل متن خورانده می شود، می تواند به صورت خودکار، عبارات شعری را در قالب شعر نمایش دهد. به این ترتیب با توجه به اندازه فونت از نظر ریزی و درشتی و نیز اندازه صفحه نمایش که جای کمی گرفته است و یا اینکه به صورت تمام صفحه می باشد، اشعار به دو گونه نمایش داده می شوند. در گونه اول، هر بیت در یک سطر قرار می گیرد و مصرع های بیتهای بعدی دقیقا در تحت مصرع های بیت اول قرار می گیرند و شکلی این گونه را پیش می آورند:
- - -
در گونه دوم، هر مصرع در یک سطر قرار می گیرد. اما مصرع های زوج، از ثلث دوم ستونهای صفحه نمایش شروع می شوند.
موتور نمایش، با در نظر گرفتن درخواست کاربر برنامه نویس، می تواند هر یک از دو گونه فوق را به عنوان پیش فرض نمایش اشعار در نظر بگیرد اما اگر گونه اول میسور نباشد، به طور خودکار، گونه دوم نمایش انتخاب می گردد.
3: نمایش اعراب کلمات به صورت پویا:
در نرم افزارهای پیشین نور حتی در نور الانوار(2) اعراب کلمات اعراب دار حالت ثابت و ایستا و به اصطلاح «استاتیک »داشت. از این جهت برای زیبا شدن اعراب ها دو نوع مختلف از هر اعراب تعریف شده بود; بلند و کوتاه. یعنی برای فتحه، کسره و ضمه و هر یک از تنوینها و تشدید دو گونه علامت تعریف شده بود. مثلا برای «م » در اعراب ضمه و فتحه از گونه کوتاه آن و در اعراب کسره از نوع بلند آن استفاده می شد. اما با این وجود در مورد بعضی از حروف، این دو گونه به شکل خوبی پاسخگوی نیاز برنامه نبودند. حتی اگر گونه سوم یعنی اعراب متوسط نیز تعریف می شد باز به صورت جامع به خصوص از نظر چپ و راست بودن جایگاه اعراب نسبت به حروف با عرض زیاد، جواب مناسبی گرفته نمی شد. از این جهت بعد از تولید نور الانوار(2) با یک حرکت بنیادی، اعراب استاتیک رها شد و از آن پس اعراب هر حرف به صورت پویا از نظر کوتاه و بلندی و چپ و راست بودن نسبت به کرسی حروف تعیین می گردد.
4- انتقال پاورقی، حاشیه و تعلیقه به جایگاه مناسب:
در برنامه های پیشین نور، پاورقی ها در جایگاه مناسبی قرار نمی گرفتند. با کشیدن یک خط در انتهای مطالب صفحه و گذاردن یک شماره، پاورقی ها به دنبال هم ردیف می شوند. از طرفی چون معمولا انتهای صفحه در معرض دید کاربر نبود، استفاده از آنها چندان بهینه به نظر نمی رسید، بویژه هنگامی که طول یک پاورقی و یا تعلیقه از یک صفحه تجاوز می کرد (مانند پاورقیهای اصول فلسفه و روش رئالیسم که از خود متن مفصل تر می شوند) نمایش چنین مطالبی و ارتباط وثیق آنها با متن با مشکل جدی روبرو می گردید. در مجموعه جدید برنامه های نور، پاورقی ها و حواشی به طور کامل از متن تفکیک شده اند و سپس در داخل متن با گذاردن علامتی مانند [] نشان داده می شود که در این محل یک پاورقی وجود دارد، و با آمدن موشواره روی آن علامت، علامت معمولی مکان نما به علامت فعال بودن یعنی «انگشت G » تبدیل می شود. این تغییر علامت بدین معنی است که کاربر در این محل می تواند با زدن روی کلید موشواره، محتوای تعلیقه یا پاورقی این محل را در پنجره مستقل دیگری مشاهده نماید و با آمدن پنجره پاورقی، جایگاه کاربر در نمایش متن هیچ تغییری نمی کند.
در پنجره پاورقی تمامی فرمت های متن جز فرمت خود پاورقی موجود است. یعنی چه بسا در یک پاورقی شعر، فرمت مشتق یا علم وجود داشته باشد و موتور نمایش در این موارد درست مانند خود نمایش متن عمل می نماید. استثنا کردن فرمت پاورقی در خود پاورقی برای این است که دچار تسلسل و کمبود حافظه نشویم، که در این صورت برنامه از جهت منطقی با ناسازگاری درونی مواجه خواهد شد.
هر پاورقی خود ممکن است شامل n پاراگراف باشد، به طوری که n آ 1 می باشد.
5- توانایی بر نشانه گذاری و حفظ جایگاه در متن
و حرکت روی آنها:
از این قابلیت اصطلاحا به Book mark تعبیر می شود. کاربر به هنگام مطالعه متن، می تواند هر مکان خاصی از متن را با گذاردن علامتی حفظ نماید و با افزودن این علائم و نشانه ها، با کلیدهایی روی این جایگاهها به سوی عقب و جلو حرکت کند. در برنامه قاموس النور که نخستین برنامه از مجموعه جدید برنامه های نور می باشد، تنها تا هنگامی که کاربر در داخل برنامه است و از آن خارج نشده (همانند بسیاری از ویرایشگرها) این جایگاهها حفظ می شود و با بیرون آمدن از برنامه، این جایگاههای علامت گذاری شده از دست می روند. اما در برنامه جدیدتر مانند کتابخانه اصول و نور العترة(2) این نقیصه برطرف شده است و حتی با بیرون آمدن کاربر از برنامه، این جایگاهها محفوظ می مانند مگر اینکه خود کاربر علامت گذاشته شده را پاک نماید.
از دیدگاه میانجی کاربر، کاربر به وسیله سه کلید به این ویژگی به صورت بهینه دسترسی دارد. یک کلید جهت حذف و اضافه یک جایگاه به کار می رود. اگر این جایگاه از قبل وجود نداشته باشد، در محل مکان نما علامتی به درون متن اضافه می شود که نشان دهنده این است که کاربر این جایگاه را حفظ نموده است و قصد دارد مجددا به آن مراجعه نماید. اما اگر از پیش، علامت و نشانه حفظ در این محل موجود باشد، با زدن آن کلید، این جایگاه حذف می شود. کلید دوم برای حرکت به سوی جلو تا آخرین جایگاه حفظ شده می باشد و کلید سوم برای حرکت به سمت عقب تا اولین جایگاه می باشد.
6- تغییر واحد نمایش متن از صفحه به پاراگراف:
در برنامه های پیشین نور، به جز قرآن و عروة الوثقی، واحد نمایش متن صفحه کتاب بود، در قرآن واحد نمایش و جستجو، آیه بود و در عروة الوثقی مسئله. و در صفحاتی که مسئله نبود، مینیمم (حد کمینه) میان صفحه و عنوان باب به عنوان واحد نمایش و جستجو انتخاب شده بود. یکی از تحولات بنیادین در نمایش جدید برنامه های نور، تبدیل واحد نمایش از صفحه به پاراگراف می باشد. نوار پیمایش به جای تنظیم شدن بر اساس تعداد صفحات، بر اساس تعداد پاراگرافها تنظیم می شود و کاربر از احساس راحتی بیشتری در هنگام مطالعه متن برخوردار است. لازم به یادآوری است که کنترل های (2) کتاب، جلد و صفحه - همانند قبل- وجود دارند، و کاربر را به سادگی به پاراگرافی که شروع آن کتاب، جلد، یا صفحه وجود دارد منتقل می نمایند. در کنترل صفحه، در برنامه قاموس النور کاربر به پاراگرافی هدایت می شود که آغاز آن صفحه در آن پاراگراف وجود دارد و در موارد زیادی آغاز پاراگراف شامل شروع صفحه با آغاز صفحه یکی نیستند.
مورد اخیر، خود یک نوع هوشمندی در ارائه شروع صفحات می باشد که کاربر با شروع صفحه با یک جمله و یا کلمه مبهم روبرو نمی شود بلکه جمله قبل و عبارات قبل از آن کلمه مبهم، پیش روی او وجود دارند و او در یک پاراگراف تمامی مقصود نویسنده کتاب را متوجه می شود. با این وجود اگر پاراگراف بسیار طولانی باشد - مانند روایات طولانی- در پروژه نور العترة(2)، ممکن است این هوشمندی زیاد، باعث سردرگمی کاربر گردد.
این دو ویژگی یعنی پاراگرافی شدن واحد نمایش و انتقال کنترل صفحه به ابتدای دقیق صفحات در برنامه نور العترة(2) اصلاح می گردد. شاید در آینده ای نه چندان دور بتوان کیفیت این کنترل را در اختیار خود کاربر نهاد تا بدین وسیله قادر باشد کنترل بهینه مورد نیاز خود را در برنامه انتخاب نماید.
7- حاکم کردن فهرست یک کتاب بر نمایش متن:
کاربران برنامه های نور از طریق کنترل های کتاب، جلد، صفحه و فهرست درختی بر تمامی متن کتاب و فصلهای آن سلطه دارند و نمایش متن دلخواه خود را از طریق یکی از این یا عبارتی را گزینش نماید و با زدن کلیدی حاصل جستجوی آن کلمه یا عبارت را در تمامی کتابهای آن معجم مشاهده کند.
چهار کنترل به جریان می اندازند. شکل زیر، سیمای پنجره شامل کنترل ها و نمایش را نشان می دهد:
کتاب - جلد - صفحه فهرست درختی کتابها - صفحه نمایش متن کتاب انتخاب شده
در برنامه های پیشین نور، سطح اول فهرست درختی، کتابهای موجود در نرم افزار به صورت فهرست وار نشان داده می شد و با باز کردن هر کتاب تمامی پنجره های دیگر تحت الشعاع آن کتاب خاص قرار می گرفتند; یعنی فهرست درختی، هم محکوم کنترل کتاب فوقانی خود بود و هم حاکم بر آن. به عبارت دیگر همان طور که در کتابخانه تفاسیر نور الانوار2 پیاده سازی شده است هم از طریق فهرست درختی و هم از طریق کنترل چند گزینه ای کتاب، کاربر می توانست کتاب مورد نظر خود را انتخاب نماید.
در برنامه های جدید نور، انتخاب کتاب تنها از طریق کنترل فوقانی کتاب میسر است و در فهرست درختی تنها، فهرست مطالب کتاب جاری نشان داده می شود. یعنی در فهرست درختی تنها به تغییر جلدها و ابواب کتاب دسترسی وجود دارد. در این روش علاوه بر اینکه کنترل انتخاب کتاب به صورت متمرکز در آمده است، از تحیر و گیج شدن کاربر در فهرست درختی، پیشگیری شده است. چون در روش سابق چه بسا کاربر با باز کردن یک کتاب و مجلدات آن، به کتاب دیگر منتقل می شد و بعضی از مجلدات آن را نیز باز می نمود; و در فضای باز شده چند کتاب دچار سر در گمی بی سابقه ای می گردید. اما در این روش جدید چنین حالتی پیش نمی آید.
8- تطبیق متقابل متن و فهرست:
در برنامه های جدید نور، کاربر می تواند در هر قسمتی از متن، جایگاه آن قسمت را در فهرست بازیابی نماید. در نرم افزارهای پیشین، کاربر تنها از طریق فهرست می توانست به ابتدای مطلب «فصل » یا «باب » از متن منتقل شود; اما برنامه های جدید، از دل هر قسمتی از متن نیز می تواند فهرست درختی را به روز در آورد و جایگاه آن قسمت را از نظر محتوا و از نظر سطح پیشرفت در درخت مشاهده نماید.
9- افزایش قابلیتهای حرکت در فهرست درختی و کنترل آن:
یکی از قابلیتهایی که در نسخه های جدید نرم افزارهای نور عرضه گردیده است، امکان حرکت و باز و بسته کردن دفعی تمامی سطوح خاصی از درخت فهرست می باشد. یعنی کاربر به عنوان مثال می تواند با یک کلید، تمامی «سطح یک »های درخت فهرست کتاب لسان العرب را باز کند; در ریشه درخت، مجلدات واقع شده اند و در سطح یک، عناوین و مدخل های لغت قرار گرفته اند. به این ترتیب کاربر قادر خواهد بود با یک کلید تمامی مدخل ها را پیش روی خود قرار دهد و مدخل مورد نظر خود را انتخاب نماید.
این باز کردن سطوح تا آخرین سطح عمقی درخت می تواند افزایش یابد. همچنین با کلید دیگری امکان بستن هم زمان سطوح خاصی از درخت در اختیار کاربر قرار گرفته است. به عبارت دیگر این امکان وجود دارد که حرکتی معکوس حرکت سابق توسط کاربر صورت پذیرد.
امکان دیدن اطلاعات هر سطح با رنگی خاص و نیز باز کردن تمام سطوح پایین یک گره درخت از قابلیتهای این فهرست درختی است.
یکی دیگر از امکاناتی که در برنامه های جدید نور به فهرست درختی افزوده شده است، امکان حذف شاخه های درخت و دیدن اطلاعات کامل همه سطوح در سطح صفر می باشد.
10- امکان حاشیه نویسی بر متن و حفظ تعلیقه های شخصی کاربر (3)
کاربر در هر جای دلخواهی از متن می تواند حاشیه ای را به اختصار یا به تفصیل رقم بزند. بعد از ایجاد حاشیه، علامتی در درون متن گذاشته می شود که با هدایت کلیدهای موشواره روی آن و فعال کردن حاشیه، امکان ویرایش مجدد آن وجود دارد. کلید دیگری برای حذف حاشیه در بالای پنجره گذاشته شده است. با بیرون آمدن کاربر از برنامه، حاشیه های نوشته شده بر متن از بین نمی روند، بلکه تا زمانی که کاربر تعلیقه های خود را حذف نکرده است، این تعلیقه ها در جایگاه اصلی خود باقی می مانند. این قابلیت برای محققان علوم حوزوی که به حاشیه نویسی بر متن علاقه فراوانی دارند، کاربرد بسیار زیادی دارد. به عنوان نمونه مشاهده می کنیم که علما بر کتاب «العروة الوثقی » تعلیقه می زنند و از این طریق نظریه های فقهی خود را اعلان می کنند. پژوهشگران درس خارج می توانند نظریه های شخصی خود و حاصل تحقیقاتشان را - در مورد اشخاصی که در سلسله سند احادیث قرار گرفته اند- و یا تحقیقات دیگرشان را از این راه ماندگار سازند.
11- رنگی کردن متنهای منتخب و عنوان دادن به رنگها:
بسیاری از پژوهشگران عادت دارند که زیر مطالب مهم و مورد علاقه شان در متن خط می کشند و یا اینکه با ماژیک های روشن و کم رنگ متن مورد نظر خود را برجسته می نمایند تا بازیابی دوباره متن های مورد توجه آنها راحت تر و آسان تر باشد.
در برنامه های جدید نور چنین قابلیتی گذاشته شده است که کاربر به اختیار خود بتواند قسمتی از متن را گزینش کند و آن را به شکل خاصی رنگ آمیزی نماید و عنوان دلخواهی را نیز برای آن رنگ خاص در نظر بگیرد. این قابلیت -به خواست خدا- در نسخه های بعدی، امکان انتقال تمامی رنگهای همسان به دفترچه یادداشت و پرونده ویژه کاربر وجود خواهد داشت. در حال حاضر محدودیتی از نظر تعداد این رنگها وجود ندارد و نیز این امکان که دو رنگ از ناحیه مشترکی برخوردار باشند وجود دارد. همچنین امکان حذف یک رنگ و یا یک ناحیه رنگی از سوی کاربر نیز موجود است. با بیرون رفتن از برنامه، این رنگهای انتخاب شده و موجود در متن از بین نمی روند.
12- نمایه گذاری بر متن:
بسیاری از پژوهشگران مایل هستند که برداشت خود از متن کتاب را در قالب نمایه هایی در کنار کتاب یا به صورت فیش های مستقل که حاوی نشانی متن می باشد، یادداشت نمایند. در برنامه های جدید نور، این امکان فراهم شده است که کاربر به دلخواه خود نمایه خاص و یا عنوان ویژه ای را برای این قسمت از متن انتخاب نماید و سپس فهرست نمایه های زده شده بر متن به همراه نشانیهای آنها را مشاهده نماید. امکان حذف و تغییر این عناوین نیز وجود دارد.
13- ارتباط پویای کلمات کتاب با لغت نامه:
در بعضی از نرم افزارهای جدید نور مانند نور العترة(2) که ریشه کلمات متن در دسترس می باشد; به هنگام نمایش هر قسمتی از متن می توان ارتباطی پویا میان متن و لغت نامه برقرار نمود. معنای هر کلمه از متن کتاب را می توان از طریق ریشه و مدخل آن، در کتابهای مختلف لغت مشاهده نمود. علاوه بر این، در موقع مشاهده معنی هر مدخل، می توان مشتقات مختلف معنی شده از آن مدخل و معانی آنها را به صورت متمایز در کتابهای لغت ملاحظه نمود.
14- ارتباط پویای متن با جستجو:
در برنامه های جدید نور در هر قسمتی از نمایش متن کاربر می تواند کلمه یا عبارتی را گزینش نماید و با زدن کلیدی حاصل جستجوی آن کلمه یا عبارت را در تمامی کتابهای آن معجم مشاهده کند. با این روش بردن آن عبارت گزینش شده و انتقال آن به حافظه موقت و بازیابی مجدد آن عبارت در خط ورودی جستجو ضرورتی ندارد بلکه دسترسی به جستجو در تمامی پنجره های نمایش به راحتی در اختیار کاربر می باشد.
خاتمه
آنچه تا کنون در میان آمد، قابلیتهایی بود که به نظر می رسید بتواند به حل دشواریهای موجود در کارهای تحقیقی پژوهشگران و رفع موانع با سرعت و توان بیشتری کمک نماید. در اینجا فرصت را مغتنم شمرده و آمادگی خود را جهت دریافت نظرات خوانندگان محترم به منظور بهبود و اصلاح قابلیتهای گفته شده اعلان می کنیم. همچنین در همین راستا از هر پیشنهاد جدیدی در خصوص پیاده سازی هر گونه ارتقای ممکن استقبال می نماییم. لطفا نظرهای خود را به صورت کتبی برای نگارنده یا مدیریت مرکز ارسال نمایید تا به امید حق به کار گرفته شود.
پی نوشت ها:
1) نسخه نهایی قاموس النور و نسخه بتای کتابخانه انگلیسی در آبان ماه سال 78 عرضه گردید. کتابخانه اصول و نور العترة(2) در زمستان 78 عرضه می شوند. اما عرضه نهایی نور الجنان و درایة النور به سال بعد موکول شده است.
2) کنترل در مهندسی نرم افزار به هر واحد پیاده سازی در یک پنجره اطلاق می شود که با ارسال پیام به واحدهای دیگر، وضعیت آنها را تغییر می دهد. کنترل ممکن است یک خط ورودی (inputline) ، کلید (button) ، جعبه گزینه ( Combo Box) و یا واحدهای دیگر باشد.
3) این ویژگی و ویژگیهای بعدی در کتابخانه اصول و نور العترة(2) و برنامه هایی که پس از آن دو تولید می گردند، گنجانیده شده است.
