مرکز معجم فقهی از اولین مراکزی است که در حوزه علمیه قم به منظور استفاده از کامپیوتر به عنوان وسیله ای پیشرفته و دارای قابلیتهای مفید در تسریع روند فعالیتهای علمی در تحقیقات علوم حوزوی و بهره برداری از متون فقه، اصول، تفسیر و . . . با اشاره و عنایت مرجع فقید حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره که منشا خدمات بسیاری در حوزه بوده اند، تاسیس شده است . آنچه در ادامه می آید پاسخ حجة الاسلام والمسلمین کورانی مسؤول محترم این مرکز به سؤالات پیام حوزه در جهت معرفی این مرکز است .
ضمن معرفی خودتان بفرمایید مرکز معجم فقهی از چه زمانی فعالیت خود را آغاز کرد؟
بنده علی کورانی، متولد جنوب لبنان هستم، تحصیلات خود را در لبنان و نجف گذراندم و مدتی در بحث آیات عظام، خوئی و شهید صدر قدس سرهما شرکت کردم و اکنون در حوزه مقدسه قم مشغول به تحقیق و تالیف هستم . پنج سال قبل حسب امر حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره موفق به تاسیس «مرکز معجم فقهی » شدیم .
چه عواملی باعث شد که مرحوم آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره امر به تشکیل این مرکز فرمودند؟
از سالها پیش بحث کامپیوتر و وارد نمودن متون درسی در آن - برای اینکه علما و طلاب بتوانند با سهولت، سرعت و دقت، مطلوب خود را بیابند - در حوزه مطرح بود و حدود شش سال پیش این موضوع را خدمت حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره عرضه داشتیم . معظم له ما را تشویق کردند و طی حکمی خطاب به فرزندشان حضرت حجة الاسلام والمسلمین حاج آقا جواد و این جانب دستور تاسیس این مرکز را در مدرسه بزرگ خود دادند .
پس از آن که نتیجه و نمونه ای از کار به رؤیت ایشان رسید، خوشحال شدند و فرمودند: این برای شما جوانان و نسلهای آینده خوب است و از ماها گذشته .
قسمتهای مختلف این مرکز را معرفی کنید؟
این مرکز دارای پنج واحد است:
1) واحد وارد نمودن کتب به کامپیوتر (واحد تایپ، تصحیح، تدقیق) ;
2) واحد برنامه نویسی (نرم افزار) ;
3) واحد استخراج و تحقیق موضوعات فقهی مختلفی که حوزه ها به آنها نیاز دارد (بهره برداری) ;
4) واحد خدمات علمی برای اساتید حوزه و دانشگاه;
5) واحد چاپ مطالبی که تحقیق آنها تمام شده است .
از بدو فعالیت مرکز چه تعداد از محققان و فضلا با این مرکز همکاری نموده اند و در حال حاضر چه تعداد محقق با این مرکز همکاری می کنند؟
مجموع افرادی که با ما همکاری نموده اند بیش از 200 نفر هستند که دوره درس خارج را کامل کرده اند یا مشغول به تحصیل درس خارج هستند .
لطفا در مورد چگونگی تحقیق و استخراج مطالب و فعالیت محققان و انتقال تحقیقات به کامپیوتر توضیح دهید .
قبلا منابع فقهی در کامپیوتر موجود نبود لذا بناچار مطالب را از کتب استخراج می کردیم و نتیجه را به کامپیوتر می دادیم . اما بعد از آنکه تمام منابع مهم به کامپیوتر داده شد، تمام متون کتب در اختیار محقق است، از هر زاویه ای که بخواهد وارد و با رعت خواسته خود را استخراج نموده، در یک فایل خاص قرار می دهد و هر چه بخواهد به آن اضافه کرده آماده چاپ می کند . قابل ذکر است پس از استخراج موضوعات فقهی از کامپیوتر، در اختیار محققان قرار داده می شود تا با دقت و اطمینان بیشتر با کتب تطبیق شود .
در طول فعالیت مرکز معجم چه تحقیقاتی در اولویت قرار داشته است و آیا قبل از آغاز فعالیت، مراکز دیگری در حوزه و یا خارج از آن فعالیتی مشابه داشته اند؟
مهمترین هدف مرکز برنامه ای نمودن علم فقه و تسهیل دستیابی و بهره برداری از موضوعات آن است . در آن زمان، مرکز دیگری برای این کار وجود نداشت، پس از آن مرکز کامپیوتری علوم اسلامی طبق نظر رهبر معظم انقلاب مدظله به وجود آمد و بر روی بحار الانوار کار کرد و کتب اربعه و مستدرک الوسائل و بعضی کتب دیگر را برآن افزودند که بحمدالله برنامه نافعی است و مورد استفاده حوزه و خارج حوزه قرار گرفته است .
تاکنون مرکز معجم چه برنامه هایی تهیه کرده است و برای آینده چه برنامه هایی را در دست تهیه دارد؟
بزرگترین برنامه ای که برانجام آن توفیق یافته ایم برنامه «معجم فقهی » است که حدود 600 جلد از مهمترین منابع فقه شیعه و مهمترین کتب فقه سنی از 6 مذهب، و کتب دیگری از قبیل کتب اربعه و وسائل و مستدرک الوسائل را در خود گنجانیده است .
برنامه دوم معجم، شامل اصول فقه شیعه از کتاب ذریعه سید مرتضی تا زمان حاضر و کتب حدیث و تفسیر روایی و رجال و سیره و لغت، حدود 400 جلد، که هر دو برنامه شامل بیش از 1000 جلد کتاب است را در یک دیسکت لیزری گرد آوردیم، و توفیق پیدا کردیم تا نسخه اول و بعد نسخه دوم برنامه امام مهدی ارواحنا فداه و برنامه زندگینامه فقها، و قاموس فقه و کتابشناسی و «الظهور» و برنامه احکام شرعی را تهیه کنیم .
چه نوع خدماتی توسط مرکز معجم فقهی به فضلا و بزرگان و طلاب ارائه شده است و به طور کلی عرضه برنامه های مرکز معجم چگونه است؟
سرویس دهی علمی را به علمای اعلام و دانشگاهیان انجام می دهیم، به این صورت که موضوع مورد نظر آنها را در کامپیوتر جستجو کرده، نتیجه را به صورت چاپ پرینتر یا دیسکت در اختیار آنها قرار می دهیم . و با سپاس از خداوند متعال تا به حال موضوعات متعددی آماده شده که به علاقه مندان اعم از محققان در حوزه ها و دانشگاهها تحویل شده است .
لطفا در مورد برنامه حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه توضیح بفرمایید .
10 سال پیش با بنیاد معارف اسلامی مشغول جمع آوری احادیث امام مهدی از تمام منابع شیعه و سنی شدیم که در 5 جلد به نام معجم احادیث امام مهدی علیه السلام چاپ شد، و سه سال پیش این کتاب را در برنامه امام مهدی علیه السلام - که با زبان برنامه نویسی فاکس پرو (FOX-PRO) نوشته شده - قرار دادیم و این برنامه را حسب الامر آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره به تمام علاقه مندان اهدا کردیم .
در سال جاری نسخه دوم برنامه با زبان برنامه نویسی (C++) و امکانات جدید آماده شد و موضوعات آن به حدود 500 موضوع رسید و مهمتر اینکه احادیث مربوط به هر موضوع به زبان فارسی ترجمه و بحمدالله برنامه کاملی شده است .
امکانات برنامه عبارت است از: انتخاب حروف و رنگ، جستجو، فیش برداری، چاپ (لیزری و عادی) که از بهترین برنامه های ما است و به حوزه اهدا کرده ایم و به هر کس از محبین حضرت مهدی علیه السلام که بخواهد هدیه می کنیم . حجم این برنامه 15 مگابایت (واحد محاسبه ظرفیت حافظه کامپیوتری) است .
لطفا در مورد برنامه معجم فقهی، مراحل تهیه آن، قابلیتها، امکانات و محاسن این برنامه و تاثیری که می تواند در امر تحقیق و اجتهاد از منابع فقهی داشته باشد توضیح دهید .
هدف اصلی برنامه معجم فقهی آسان نمودن مراجعه علما و محققان به منابع فقهی بود و به این هدف رسیده ایم; چون برنامه شامل تمام منابع فقهی مهم به تسلسل تاریخی است .
امکانات برنامه فعلی پاسخگوی تمام خواسته های استفاده کنندگان است تا آنجا که می تواند موضوعی را تحقیق یا کتابی را تالیف نماید بدون اینکه قلم به دست بگیرد .
تحقیق از طریق کامپیوتر دو فایده بزرگ دارد:
1) صرفه جویی در وقت جهت دستیابی به مطلب در روایات و کلمات فقها .
2) دقیق بودن بحث; زیرا با دقت حقایق مهمی از مسائل فقه، تاریخ آن و نظریات علما در طول قرنها روشن می شود که یقینا با روشهای گذشته این امر مهم ممکن نیست .
اما مشکل برنامه معجم، کندی آن نسبت به حجم زیاد منابع (350 مگابایت فقه، 300 مگابایت اصول و حدیث و تفسیر و رجال) است و علتش این است که این برنامه پنج سال پیش نوشته شده . لذا سرعت برنامه بستگی به نوع کامپیوتر دارد، مثلا:
کامپیوتر مدل 386 معدل 15 جلد در دقیقه . کامپیوتر مدل 486 معدل 30 جلد در دقیقه . کامپیوتر مدل پتیوم معدل 70 جلد در دقیقه .
البته مدتی است که به نوشتن نسخه دوم برنامه مشغول هستیم و امیدواریم که از جهت امکانات بهترین برنامه علمی - فقهی در جهان گردد، در حدی که محقق در ظرف یک یا دو دقیقه بتواند هزار جلد کتاب را جستجو نماید، و همین طور نوع بحث در تمام کتب یا در باب فقهی خاص، یا جستجوی مشروط به شرط وجودی یا به شرط عدمی، علاوه از جستجو به نحو مطابق، مشابه، مشتق که اینها از ابتکارهای برنامه معجم فقهی است .
لطفا برنامه «قاموس فقه » و اهم فصول و عناوین آن را معرفی و میزان وقت و نیرویی که صرف تهیه آن شده است را بیان فرمایید .
به خاطر حفظ میراث فقهی و برای سهولت کار جستجو کننده الفاظ و مصطلحات و عناوین را از تمام کتب استخراج کردیم . برای این کار مدت چند ماه حدود 180 محقق مشغول بودند . بعد این الفاظ را در مجموعه های تخصصی از فهرستها مرتب کردیم به طوری که محقق، هر کلمه ای که اراده کند می یابد و افزودیم که آیا در مصادر فقه موجود است یا نه . حجم این برنامه 20 مگابایت است .
باید یادآور شوم مصادر لغوی لازم را نیز به برنامه اضافه کردیم، مانند کتاب العین از خلیل، اصطلاح المنطق از ابن سکیت و غیر آنها، همچنین اهم کتب اصطلاحات و قواعد فقهیه را به آن افزودیم مانند القواعد والفوائد شهید اول، و قواعد فقهیه از مرحوم آیة الله بجنوردی، اصطلاحات الاصول از آیة الله مشکینی و القواعد الفقهیة تالیف آیة الله مکارم شیرازی .
در مورد برنامه «ابواب فقهی » و قابلیتهای آن و چگونگی تهیه آن توضیح بفرمایید .
برنامه ابواب فقهی، فهرست مختصری است که مشخص می کند باب فقهی مورد نظر محقق در کدام کتاب و در کدام صفحه آمده است و در این کتاب چه ابواب فقهی وجود دارد، امیدواریم بتوانیم این برنامه را کاملتر کنیم; حجم این برنامه 3 مگابایت است .
از مطالب مهم و مورد نیاز حوزه، کتابشناسی علوم مختلف حوزوی و آگاهی از منابع آن از جمله فقه و اصول شیعی و سنی است، این مهم تا حدود زیادی در برنامه «کتابشناسی » برآورده شده است، در باره این برنامه توضیحاتی بدهید .
در فهرست همه تالیفات فقهی شیعه از کتابهایی چون ذریعه و کشف الظنون و معجم المؤلفین و از فهرستهای کتابخانه های عمومی مثل فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد، کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی قدس سره، کتابخانه مرحوم آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره، کتابخانه فیضیه و مسجد اعظم . . . به کامپیوتر دادیم و متجاوز از ده عنوان را گردآوری نمودیم و بهترین راه را وارد نمودن مصادر کتب به برنامه دیدیم . لذا مهمترین مؤلفات موضوع کتابشناسی را وارد کردیم . امکانات برنامه خوب است، چرا که جستجو کننده می تواند از هر کتابی که بخواهد در هر علمی جستجو کند و فیش برداری نماید . و برای آن شناسنامه ای قرار دهد . کما اینکه می تواند جستجو کند در شناسنامه های کتب حاضر . این برنامه مشتمل بر 100 جلد از مصادر مهم و بیش از 11000 عنوان کتاب فقهی و 5000 کتاب اصولی است; حجم این برنامه 65 مگابایت است .
زندگی علما و چگونگی احوال آنان و تالیفاتشان از مطالب مورد علاقه و توجه محصلان علوم دینی بوده است و متاسفانه برای عده کثیری امکان مراجعه به تمامی کتب رجال و تراجم فراهم نیست . خوشبختانه مقداری از این مشکل با تهیه برنامه «حیاة العلماء» مرتفع گردیده است . لطفا در مورد خصوصیات این برنامه توضیح بفرمایید .
شرح حال 70 نفر از علمای مشهور شیعه را از زبانهای مختلف و زمینه های مختلف جمع آوری کرده و به کامپیوتر وارد کردیم و برنامه باز است; یعنی محقق می تواند به عدد علما بیافزاید و از مصادر آنچه مربوط به آنهاست جمع آوری کند و آنها را در فایل مخصوص به اسم خاص قرار دهد . سپس می تواند زندگی یکی از علما را از ابعاد مختلف بررسی، جستجو و فیش برداری کند; حجم این برنامه 15 مگابایت است .
از دیگر برنامه های تهیه شده در مرکز، برنامه «تفسیر روایی، حدیث، اصول فقه » است .
لطفا در مورد چگونگی تهیه این برنامه و قابلیتها و فواید آن توضیح دهید .
کار اساسی در این برنامه، وارد نمودن منابع تفسیرروایی و اصول فقه و حدیث و رجال و تعدادی از کتب لغت بود که تمام اینها در برنامه دوم معجم وجود دارد و محقق می تواند مطلب دلخواه خود را در این منابع بیابد .
اما اهمیت تفسیرروایی به خاطر این است که آیات قرآن توسط ائمه معصومین علیهم السلام تفسیر شده است، این آن چیزی است که باید مورد توجه مفسران قرآن قرار گیرد . ولی متاسفانه شیوه بعضی از مفسران آن است که بیشتر به نظریات مفسران و فلاسفه و صوفیه اهمیت می دهند . به اعتقاد ما قرآن و عترت در یک مثال طبیعی مانند اکسیژن و هیدروژن هستند که یکی بدون دیگری در تشکیل آب اثری ندارد . لذا در تفسیر قرآن باید اولا به روایات تفسیری مراجعه شود، بعد اگر نیاز بود به گفته ها و نظرهای دیگران . . . ما حدود 90 هزار روایت تفسیری داریم و امیدواریم با دادن بقیه مصادر تفسیرروایی برنامه را کامل کنیم; مجموع این برنامه و برنامه اصول فقه 300 مگابایت است .
لطفا در مورد برنامه احکام شرعی که اخیرا توسط حضرت عالی تهیه شده است و قابلیتهای آن توضیح دهید .
در این برنامه مکلف می تواند فتاوی مراجع عظام را بیابد و از دو راه به مساله مورد نظر خود برسد:
1) از راه سؤال و جواب فقهی .
2) از راه جستجو در متن رساله های عملیه .
سؤالها را برحسب مسائل عروة مرتب کرده ایم که به 7000 سؤال رسید و از رساله های دیگر نیز برآن 5000 سؤال افزودیم که جمعا به 12000 سؤال بالغ گشت، و کافی است که مکلف یک کلمه از سؤال خود را بداند تا بتواند سؤال مورد نظر خود را پیدا کند و پس از آن جواب را - همان گونه که در رساله مرجع تقلیدش موجود است - می یابد . بیشترین فروع را در رساله عملیه کلمة التقوی که هفت جلد است یافتیم و تقریبا جوابگوی 15000 سؤال است، بعلاوه مکلف می تواند از هر مساله در تمام متون رساله ها جستجو کند و آنها را در فایل مخصوص کنار هم قرار داده، چاپ کند .
رساله های موجود در برنامه عروة الوثقی با حاشیه آیات عظام مرحوم امام و آقای گلپایگانی و آقای خوئی و آقای اراکی قدس سرهم و رساله های دیگری از مراجع به زبان عربی و همینطور توضیح المسائل فارسی است، ترجمه انگلیسی سؤالها را هم کامل کردیم و الآن مشغول ترجمه اردوی آنها هستیم تا فایده برنامه بیشتر شود .
لطفا فواید برنامه های «الظهور» و «الکاتب » را بیان نمایید .
برنامه الکاتب، یک ادیتور تایپ به زبان فارسی، عربی و انگلیسی است . برنامه الظهور، برنامه ای است برای عملیات کامپیوتری متن و تغییر ثبت فایلها (فورمت FORMAT) و جستجو در فایلها و غیر اینها از امور مهمی که مورد نیاز مؤسسات و محققان است، به نظر می رسد این برنامه برای آسانی کار مؤسسات در تنظیم معلومات آنها مؤثر باشد .
ظاهرا تعدادی از برنامه های مرکز بر روی دیسک نوری (CD ROM) منتقل شده است . این برنامه ها کدامند و استفاده از دیسکت نوری چه مزیتی دارد؟
چون حجم معلومات مرکز زیاد است، برنامه اول و دوم معجم را بر یک دیسکت نوری (650 مگابایت) ضبط کردیم تا استفاده از آن آسان باشد و بحمدالله برای اولین بار است که در حوزه علمیه یک دیسکت تهیه شده که مشتمل بر بیش از 1000 جلد کتاب از فقه و اصول و تفسیر و حدیث و رجال است .
آیا مشابه برنامه هایی که در مرکز معجم فقهی تهیه شده است در دیگر مراکز تحقیقی علوم اسلامی تهیه شده است؟
برنامه های مشابهی مثل برنامه بحار و کتب اربعه توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی وجود دارد که برنامه مفیدی است، سرعت آن از برنامه معجم بیشتر است، و همین طور برنامه کنز العمال دارالحدیث زیرنظر حجة الاسلام والمسلمین ری شهری، که سرعت و امکاناتش از برنامه معجم بهتر است .
ولی متاسفانه در عالم اسلام و در شهرهای مسلمین بجز بعضی از برنامه های محدود چیزی وجود ندارد که قابل قیاس باشد . با این نهضتی که حوزه علمیه قم شاهد آن است، خیلی از شخصیتهای اسلامی جهان به این مرکز آمده و از این کار تعجب کرده اند، سفیر اردن در دیدارش به ما گفت: شما در عالم اسلام پیشگام هستید . و همین طور هیاتهای خارجی از چندین کشور از این مرکز دیدن و اظهار تعجب کردند مخصوصا وقتی که دیدند در روایات ائمه ما علیهم السلام اموری از احوال حضرت عیسی علیه السلام وجود دارد که آنها از آن اطلاعی نداشتند یا طور دیگری نزد آنها مطرح بود .
چه کتابهایی تاکنون توسط این مرکز منتشر شده است؟
کتابی تحت عنوان المعجم الفقهی که فهرستی از تمام ابواب فقه از تمام منابع فقه است منتشر کردیم . محقق می تواند مطلب مورد نظر را در این کتاب بیابد که در کدام باب فقهی است و علاوه، در این کتاب از چه بابهای دیگری بحث شده است .
کتابی تحت عنوان النوروز که در آن اهم مطالب پیرامون عید نوروز از تمام مصادر گرد آمده منتشر کردیم .
کتاب دیگری تحت عنوان حیاة ابن ابی عقیل و فقهه شامل تمام آرای فقهی ابن ابی عقیل از تمام متون فقهی منتشر کردیم .
وهم اکنون کتابی به نام فقه التعلیم و التعلم که در آن تمام مسائل مربوط به تعلیم و تعلم از تمام منابع فقهی جمع آوری شده، زیر چاپ است .
و تحقیق چند جلد کتاب هم تمام شده و در حال آماده شدن برای چاپ است که عبارتند از: الاحکام الشرعیة المتعلقه بالقرآن الکریم، و آیات الاحکام فی مصادر الفقه، که شامل 2000 آیه است و همین طور الفصول و العناوین الفقهیه، برای همه ابواب فقه، از تمام مصادر فقهی و این یک فهرست علمی است برای تمام فصلها و مسائل دارای عنوان در کتب فقه .
چه هماهنگی هایی برای جلوگیری از دو باره کاری با دیگر مراکز کامپیوتری داشته اید؟
عمده کار مؤسسه های تحقیقاتی سه نوع است:
1) تایپ کتب; 2) نوشتن برنامه; 3) موضوعات تحقیقی، و در این جهت و به منظور جلوگیری از دوباره کاریها مؤسسات می توانند بین خودشان بر اساس اصولی همکاری کنند و از اسراف در وقت و تلاشهای بیهوده، جلوگیری نمایند . مثلا توافق کنند بر تبادل کتب تایپ شده و تبادل سورس برنامه ها، در این بین مدیریت حوزه می تواند نقش فعالی داشته باشد و هیاتی را مامور کند برای جمع آوری موضوعاتی که تحقیق آنها تمام شده یا در حال تحقیق هستند از تمام مؤسسات براساس یک فرم علمی مرتب و در هر چند مدت یک بار منتشر نماید تا همگان مطلع شوند و از تکرار در موضوعات فقهی و غیر آن بپرهیزند .
با توجه به اینکه تهیه برنامه های کامپیوتری مستلزم صرف هزینه فراوان است، در حال حاضر این هزینه از چه محلی تامین می شود .
این مرکز به دستور مرجع راحل آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره تاسیس و زیرنظر ایشان اداره می شد و مخارج آن را پرداخت می کردند و بعد از خود هم وصیت نموده اند که مؤسسات ایشان توسط دو فرزند معظم له اداره شود . روی همین اصل تصمیم به ادامه کار مرکز گرفته شد، و فعلا مخارج مرکز توسط حجة الاسلام والمسلمین حاج آقا جواد گلپایگانی پرداخت می شود .
در حالی که مخارج تحقیق و تایپ و برنامه نویسی زیاد است . فروش برنامه ها پاسخگوی مقدار کمی از مخارج است، زیرا برنامه ها تخصصی هستند و افراد خاصی از آن استفاده می کنند، مثلا نوشتن ورژن دوم برنامه معجم فقهی بیش از 10 میلیون تومان خرج دارد .
برای پیشبرد اهدافتان چه انتظاراتی از حوزه علمیه، فضلا و طلاب و خصوصا از شورای عالی و مدیریت اجرایی حوزه دارید؟
از مسؤولان محترم حوزه می خواهیم که به انتشار فصلنامه ای برای بحثهای علمی اهتمام ورزند; چه بسیار کارهای مهم و بزرگی وجود دارد که ای کاش برای انجام آنها آستین بالا می زدند که صدها بلکه هزاران نفر در عالم اسلام بحثها و سؤالهای فقهی دارند و نمی توانند مرکزی پیدا کنند که با سرعت و دقت به آنها جواب دهد و فعلا در قم بزرگترین مجموعه از منابع فقه، حدیث و غیر اینها وجود دارد، پس چرا تشکیلات حوزه علمیه در عالم اسلام خدماتی انجام ندهد .
از باب نمونه یادآور می شوم هر محققی در فرانسه از مرکز فرهنگی پمپیدو «رئیس جمهور سابق فرانسه » منبع موضوع خودش را می پرسد، و از طرف آن مرکز تمام منابع به او داده می شود .
لذا شایسته است در قم یک مرکز علمی جهانی وجود داشته باشد که محققان با آن تماس بگیرند و بوسیله فاکس، منابع موضوعاتشان به آنها داده شود یا جواب سؤالهای فقهی آنها طبق تمام مذاهب ارائه شود .
چنانچه ذکر مطلب دیگری را لازم می دانید بیان فرمایید .
از شما متشکرم و کمال توفیق را برای مجله پیام حوزه آرزو می کنم و امیدوارم برای یک مجله جهانی به لغت عربی در حوزه فکر کنید تا استفاده از آن عمومی شود و مسلمین دنیا گنجها و نهضت علمی حوزه مقدسه قم را بشناسند .
