وقتی که با چراغ تاریخ نگری به سراغ بعضی شخصیت ها می رویم، و به جست وجو در زوایای زندگی و روزگارشان می پردازیم، سررشته هایی به دستمان می آید که ای بسا به هزاردستان و هزارتوهایی منتهی می شود، که انتظارش را نداشته ایم. به ویژه، بازیگران عصر مشروطه در گردوغبار غلیظی از جریانات پیدا و پنهان فرو رفته اند که دستیابی به تصویر کاملا شفاف و روشنی از بسیارشان به حقیقت دشوار است. اندیشه های توماس هابز انگلیسی که یکی از اصحاب دایرة المعارف بود شدیدا تحت تاثی وقایع زندگی فردی و اجتماعی اش قرار داشت و همان گونه که برخی گفته اند گویی تولدش که بر اثر صدای شلیک توپ های کشتی های اسپانیایی انجام گرفت باعث گردید که همیشه هراسناک جنگ و آشوب باشد. گویی اندیشه و گفتار و کردار برخی از رجال ما نیز به همین صورت تحت تاثیر رویدادهای اسفناکی چون قحطی و اشغال نظامی و... نضج گرفته و شخصیت شان بار آمده است. به هر روی با خواندن مقاله محققانه زیر، ضمن آشنایی با یکی از رجال عصر مشروطه، با سیلاب بزرگی که بسیاری از چیزها و بسیاری از اشخاص را با خود برد آشنا می شوید.
در بررسی تاریخ انجمن های مخفی و سازمان های ماسونی دوران مشروطه، با سه شخصیت مواجهیم، که از برخی جهات، مانند داشتن کسوت روحانی مشابهت دارند: شیخ ابراهیم زنجانی، سیداسدالله خرقانی و سیدمحمد کمره ای. در این میان، زنجانی، به دلیل نقشی که در ماجرای قتل شیخ فضل الله نوری ایفا کرد؛ شهرت دارد، که چندی پیش با انتشار بخشی از خاطراتش(1) بر این شهرت افزوده شده است. خرقانی و کمره ای کمتر، شناخته شده بودند. روزنامه خاطرات کمره ای،(2) که اخیرا منتشر شده ما را تا حدودی با او آشنا نمود. در این مقاله، به معرفی اجمالی شیخ ابراهیم زنجانی می پردازد. منابع استفاده شده، مجموعه کامل خاطرات انتشارنیافته زنجانی و ده ها رساله منتشر نشده اوست، که شامل بیش از پنج هزار صفحه دست نویس می شود. در پایان مقاله، این مجموعه معرفی خواهد شد.
گزارش های مختصری که در منابع رجالی موجود از زندگینامه شیخ ابراهیم زنجانی درج شده، در برخی موارد غیردقیق یا نادرست است. برای مثال، شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه، زمان فوت زنجانی را سال 1347 ق ذکر می کند؛ که برابر است، با 1307 ش، حال آن که، زنجانی در آذر 1313 ش. در تهران دار فانی را وداع گفت. خانبابا مشار، و صاحب مکارم الاثار نیز این اشتباه را تکرار می کند. در مکارم الاثار، تاریخ تولد زنجانی، به اشتباه، 1266 ق ذکر شده شیخ آقابزرگ تهرانی و مشار هر دو از آشنایی زنجانی با علم هیات و زبان فرانسه سخن گفته اند، در حالی که، زنجانی با زبان فرانسه آشنایی نداشت و ترجمه های او بیشتر از ترکی استانبولی و در مواردی از عربی است. رساله های زنجانی نیز آشنایی وی با علم هیات را در حد یک مبتدی نشان می دهد. مهدی بامداد، که بهترین شرح حال مختصر از زنجانی را به دست داده، اشتباه دیگری مرتکب می شود و از شیخ هادی خمسه ای به عنوان پدر زنجانی یاد می کند. هادی، پدر زنجانی، خرده مالکی روستایی بود و هیچ گاه در کسوت روحانی نبود. ابراهیم قزلباش زنجانی در سال 1272 ق. در روستای سرخدیزج سلطانیه، در پنج فرسخی شرق زنجان به دنیا آمد. پدر و خویشانش از خرده مالکین منطقه بودند و در روستای خود ریاست و ثروتی داشتند. مادر زنجانی از خاندان های کهن روستایی بود و از حیث نسب بر پدر برتری داشت. او از اعقاب سران طایفه استاجلوی قزلباش بود، که در زمان صفویه، در طارم زندگی می کردند. به این دلیل، بعدها، زنجانی نام خانوادگی قزلباش را برگزید. در زمان تولد وی، پدرش 35 ساله بود و مادرش 25 سال سن داشت.
زنجانی در هشت سالگی به مکتب رفت و خواندن و نوشتن فارسی، قرآن و عربی را فرا گرفت. شانزده ساله بود، که قحطی بزرگ 1288 ق. فرا رسید و روستای زنجانی را به سان تمامی شهرها و روستاهای ایران، به نابودی کشید. زنجانی در خاطرات خود شرح مفصلی از این قحطی داده است:
«میته، محبوب ترین یغما بود و خون، عزیزترین غذاها. انبان ها و کفش ها و پوست های کهنه را خیسانده؛ کباب کرده، به دندان می کشیدند. گوشت الاغ، اسب و قاطر سهل است، سگ و گربه را خوردند و چندین جا گوشت آدمی خورده شد. بدبختانه.... اوایل، مردم که از گرسنگی می مردند؛ سایرین جمع شده کفن و غسل داده، دفن می کردند. د رزمستان دیگر غسل و کفن موقوف شد و کسی قوت نداشت؛ قبر کند. نعش ها... در کوچه ها می افتاد و سگ و گربه می خورد... در میان هر ده تا، ده دیگر در راه ها مرده بود؛ که افتاده بود.
در این قحطی حدود یک سوم از جمعیت ایران مردند و گروه بی شماری هم در جست وجوی غذا به قفقاز و روسیه مهاجرت کردند.
|
گرانی که آدم خوری باب گشت |
هزار و دویست است و هشتاد و هشت |
مرگ پدر و ورود به کسوت روحانیت
خانواده زنجانی در جریان قحطی، تمام ثروت خود را از دست داد. پدر در زمستان 1288 به دلیل صدمات وارده درگذشت و مادر، سرپرستی دوازده فرزند را بر عهده گرفت. در این میان، زنجانی از نظر بدنی ضعیف بود و توان کار سنگین را نداشت. بنابراین، در روستای ونونان و سپس بوجی از توابع طارم سفلی به مکتب داری مشغول شد. در این زمان، عاشق بیوه زنی جوان از خاندان اصیل بیگ های بوجی شد و خاطره این عشق را، که به کامیابی پنهانی نیز کشیده شد؛ تا پایان عمر فراموش نکرد. در اوایل 1292 ق به روستای بزرگ هیدج رفت و در مدرسه آخوند ملا علی از محضر مدرسین فاضلی چون حاج ملا قربانعلی و حاج میرزا ابوالمکارم هیدجی کسب فیض کرد. به یقین، زنجانی از هوش و حافظه ای برتر از حد متعارف برخوردار بود و همین، سبب موفقیت در تحصیل و جلب توجه اساتید او می شد. این امتیاز، خودشیفتگی و غروری در او پدید آورد؛ که تا واپسین روزهای زندگی در نوشته هایش، بازتاب داشت. زنجانی در این دوران، برای فرار از عشق به ریاضتی سنگین روی آورد.
او در سال 1294 ق برای ادامه تحصیل به شهر زنجان رفت و در محضر آقا عبدالصمد دیزجی به تحصیل پرداخت و در زمره طلاب مورد علاقه وی، قرار گرفت. در اوایل سال 1296 ق، با دختری به نام سکینه ازدواج کرد، که پس از هیجده سال زندگی مشترک درگذشت و زنجانی زن دیگری اختیار کرد. او آرزویی، بزرگ تر از ادامه تحصیل در حوزه علمیه نجف نداشت و سرانجام، به آرزوی خود دست یافت. در ذیعقده 1296 عازم نجف شد و تا محرم 1305 در عتبات ماند.
تحصیل در نجف
ریاضت سنگین زنجانی در نجف نیز ادامه یافت و این امر توجه و علاقه علما و طلاب را به وی جلب کرد. در این سال ها، او در مجلس درس خارج شیخ محمد لاهیجی، آخوند ملامحمد ایروانی، آخوندملا محمدکاظم خراسانی، حاج میرزا حبیب الله رشتی و حاج میرزا حسین خلیلی حضور یافت. زنجانی، برخلاف این که در خاطرات خود از روحانیت به بدی یاد کرده؛ اما اساتید خود در زنجان و عتبات، را به نیکی و احترام ستوده است.
«از مرحوم شیخ محمد لاهیجی که به اخلاق، اعمال و تقوای او اعتقاد زیاد داشتم، بسیار استفاده کردم. مرد عالم صحیحی بود. به درس مرحوم فاضل ایروانی اعنی آخوند ملامحمد ایروانی مدتی حاضر می شدم. این شخص، بسیار فاضل و آگاه و [نه تنها] از هرگونه علم خبردار [بود]، بلکه از تواریخ و اوضاع جهان خبردار، بسیار محبوب، شیرین صحبت، درویش مانند، متواضع، مهربان، پاک و بزرگوار بود. انسان از صحبت خودی و اجتماعی او سیر نمی شد و هرقدر بیشتر معاشرت می کرد؛ صحبتش بیشتر می شد... مرحوم حاجی میرزا حبیب الله رشتی... بسیار ساده لوح، فریب خور و درستکار بی غش بود... آخوند ملاکاظم خراسانی... جوان تر از دیگران بود بسیار باهوش و [با] فطانت بود و بیانش، خُب، لکن قدری مغلق بود. فکری عمیق داشت و رویه تحقیق. مذاق عرفانی داشت... حریص مال نبود. حسد به کسی نداشت... مرد هوشمند، پاک نفس، عاقل و بی غرضی بود. از بزرگان دین است. و رحمة الله علیه... حاجی میرزا حسین خلیلی... مردی آگاه بود و زحمت کشیده. واقعا فقیه بود... بسیار عابد بود.. طالب اقتدار و شهرت نبود... این بزرگواران، هر یک بزرگی از علمای عصر و فریدی از فقهای دهر هستند.»
وقتی مواردی از این دست که در نوشته های زنجانی فراوان است در کنار هم چیده شود؛ تصویری به غایت منفی که او از روحانیت زمان خود ساخته؛ فرو می ریزد و این پرسش به وجود می آید؛ که چه کسانی مصداق مشخص بدگویی های زنجانی بودند؟ در نوشته های زنجانی، همانند خاطرات یحیی دولت آبادی به طور مشخص، مصادیق این بدگویی ها سه نفر هستند: آخوند ملاقربانعلی زنجانی، شیخ فضل الله نوری و سید حسن مدرس.
تصویر تیره و تاری که زنجانی ترسیم می کند؛ در بررسی نمونه های بارز دیگر، به سپیدی می گراید، به عنوان مثال، او مردم نجف را چنین توصیف می کند:
«واقعا در نجف اشرف، اشخاص متدین، صحیح، عالم، فاضل، کامل، صاحبان اخلاق حسنه و تارکان دنیا پیدا می شود. اکثر کسبه آنجا اهل دین و فضل هستند. خیانت در آنجا کمتر است.»
هنوز میرزای شیرازی زنده است و زنجانی در بهار 1301 برای زیارت او به سامره می شتابد؛ سامرایی که به دلیل حضور میرزا از یک قصبه مخروبه به مرکز جهان تشیع تبدیل گردیده است.
«وجود جناب میرزا، سامره را آباد کرده. سامره جای کوچک خرابه[ای [بود، که جماعتی از اشرار، دزدان و متکدیان موذی در آنجا، محض اذیت و غارت زوار گرد شده بودند. به واسطه وجود جناب میرزا جمعی از معتبرین، طلاب و صاحبان کمال و اخلاق آنجا سکونت کرده؛ کرورها پول که به آنجا آمد... آنجا به مصرف می رساندند... حضرت میرزا... را در فطانت و عقل از اشخاص فوق العاده دنیادیدم. بس که ممارست و تجربه کرده بود؛ به یک نظر اشخاص را تا مخ دماغ می شناخت و آنچه در نفوس و قلوب، مکتوب بود؛ می خواند. به یک اول کلمه، تمام مقدمات ناطق و نتیجه مطلوبه را می فهمید... نکات و دقایق لطیفه[ای] از او دیده شده؛ که احصای آنها طول دارد. چنان از واردین، صادرین و حالات همه مستحضر است، که موجب حیرت است. ملا، ورود ما دو نفر، منزل ما و وقت حرکت عودت ما را دانسته بود؛ نُه تومان برای بنده و ده تومان برای سیدعبدالعظیم [همسفر زنجانی] برای خرج معاودت فرستاده بود.
اقامت در زنجان و آغاز تجددگرایی او
زنجانی 33 ساله در محرم 1305 به ایران بازگشت و در شهر زنجان اقامت کرد. چند ماه بعد، در خانه خود مجلس درسی به راه انداخت و سپس مسجدی مخروبه را در نزدیکی خانه، به کمک اهل محل، مرمت کرد و مقر خویش را در آنجا قرار داد، منبرهای زنجانی در شهر شهرت یافت و جماعت بسیاری را به مسجد او جلب نمود. اعیان و متمولین شهر نیز در مجالس او حاضر می شدند. زندگی زنجانی، به تدریج از فقر به رفاه گرایید. همپای این ترقی، مقر خود را در مسجد بهتری قرارداد و به خانه بزرگ تری نقل مکان کرد. سرانجام، در رمضان 1308، امامت مسجد آخوند ملاعلی قارپوزآبادی را، که از مساجد بزرگ زنجان بود، به دست گرفت و در سال 1310 به کمک متمولین شهر در محله ای اعیان نشین، خانه ای به مبلغ دویست تومان خرید. از این زمان، معاشرت زنجانی با اعیان و دولت مردان محله و شهر او را با دنیای دیگری آشنا کرد.
«میرزا علی اصغرخان حاجی مشیرالممالک وزیر با من رفت وآمد پیدا کرده و گاه گاه صحبت از علوم و ترقیات خارجه می کند. یک روزنامه که از مصر می آمد و اول ثریا بود و بعد پرورش، هفتگی، محرمانه به من می داد و در خلوت می خواندم. حبل المتین کلکته، هم برای او و [هم]برای میرزا هاشم خان می آمد و محرمانه به من می دادند و می خواندم و در نهایت، پرهیز می کردم؛ از این که طلاب و ملاها بدانند...»
نوبت به حکومت علاءالدوله بر خمسه رسید و در سال 1312 ق، میرزا علی محمد ورقا مبلغ سرشناس بهایی از قفقاز وارد زنجان شد، حاکم او را دستگیر کرد، در دارالحکومه در حضور جمع بسیاری از اعیان شهر، مجلس مباحثه ای تشکیل داد و زنجانی را به عنوان طرف بحث با ورقا برگزید. این مباحثه، بر شهرت زنجانی افزود.
رابطه با میرزا علی اصغرخان مشیرالممالک وزیر خمسه ادامه یافت و از این طریق بود، که سیاحت نامه ابراهیم بیگ به دستش رسید.
«با ترس و لرز، که مبادا کسی دانسته مرا متهم به بابی گری کند؛ کتاب را گرفته، پنهانی شب ها خواندم. دیدم؛ نویسنده واقعا، شخص بیدار، وطن دوست و ایران خواهی است، که خواسته ایرانیان را از بدبختی، تاریکی و مردابی که در میان آن فرورفته اند؛ آگاه کند. واقعا یک دری از افکار به روی من باز کرد.»
اندکی بعد، ترجمه رمان های سه تفنگدار و کنت مونت کریستو را خواند.اگر اولین کتاب زنجانی را نگارش تقریرات دروس خارج در نجف بدانیم؛ در این زمان، او دومین کتاب خود را تدوین نمود. رساله قول سدید که ترجمه گونه ای است از منیة المرید شهید ثانی. سومین کتاب زنجانی به نام رجم الدجال، در رد بابی گری و بهایی گری نیز در همین زمان و بر پایه بحث هایی که با ورقا کرده بود؛ نگاشته شد.
در 17 ذیعقده 1313 ناصرالدین شاه به قتل رسید. پایان دوران باثبات ناصری و صعود پادشاهی کم توان، که شالوده ساختار سیاسی منحط و فاسدی را به دور از توانمندی های ملی و مدیریت جامعه ایرانی به دست گرفته بود؛ بر توهمات مردم نقطه پایان نهاد و به تدریج، واقعیت های ایران و جهان را آشکار کرد. ضعف و فساد این مدیریت سیاسی، بساط خودسری، بی قانونی و بی اعتنایی به سنن و ایستارهای تنظیم کننده روابط اجتماعی را گسترده ساخت ونظام کهن سیاسی و اجتماعی رو به از هم گسیختگی نهاد.
بدین سان، با صعود مظفرالدین شاه، فضای سیاسی جدیدی پدید آمد؛ که یکی از شاخص های مهم آن، پیدایش و گسترش فعالیت انجمن های مخفی و رشد غرب گرایی در میان دولت مردان بود.
در این سال ها، زنجانی با کتاب هایی در زمینه علوم عصری آشنا شد و محرمانه، روزنامه های ثریا، پرورش و الهلال (چاپ مصر) و حبل المتین (چاپ هند) را می خواند. مطالعه حاجی بابا، اثر جیمز موریه و تالیفات طالبوف به تجددگرایی زنجانی گستردگی جدیدی بخشید و به ترجمه کتاب هایی در زمینه شیمی و هیات از عربی دست زد و رمان گونه ای به نام رویای صادقه نوشت. در سال 1317 سالارالدوله پسر مظفرالدین شاه حاکم خمسه شد. در این زمان، زنجانی رساله ای انتقادی به نام تریاق السموم درباره اوضاع ایران نگاشت؛ که به دستور سالارالدوله محرمانه، نسخه ای از آن برداشته شد. در پاییز 1318 زنجانی از راه رشت به بادکوبه و عشق آباد سفر کرد و از راه خراسان به موطن خود بازگشت.
در زمان سفر دوم مظفرالدین شاه به فرنگ (29 ذیحجه 1320 21 رجب 1321)، حسینقلی خان نظام السلطنه مافی از مخالفان میرزا علی اصغرخان امین السلطان به منظور سرکشی املاک وسیع خود در خمسه، حدود به هفت ماه در این خطه اقامت گزید. گروه بسیاری از علما و اعیان منطقه به دیدار این رجل مقتدر حکومت قاجاری می رفتند و تنها کسی که به دیدارش نرفت؛ ملاقربانعلی مجتهد زنجانی بود، که «اصلا با دیوانیان دید و بازدید نداشت.» زنجانی به یکی از نزدیکان نظام السلطنه تبدیل شد. نظام السلطنه، رساله تریاق السموم را خواند و بسیار پسندید و پس از اصلاحاتی به خط خود، برای چاپ به بمبئی فرستاد؛ که از چاپ این رساله در بمبئی خبر نداریم.
میرزا مهدی خان وزیر همایون
حکومت میرزا مهدی خان غفاری کاشانی، ملقب به وزیر همایون بر خمسه، نقطه عطفی در زندگی زنجانی است.
میرزا مهدی خان پسر فرخ خان امین الدوله کاشی عاقد قرارداد پاریس است، که به تجزیه هرات انجامید. پدر از نسل نخستین ماسون های ایرانی بود. پسر، کار خود را به عنوان دلقک در دربار ناصرالدین شاه و دستگاه میرزا علی اصغرخان امین السطان (اتابک) صدر اعظم وقت آغاز کرد، در 27 28 سالگی از گردانندگان بانک شاهی انگلیس در ایران شد، سپس، به دلیل پیوند با میرزا محمودخان حکیم الملک، پزشک مخصوص و وزیر دربار انگلوفیل مظفرالدین شاه، به مقامات عالی رسید و به یکی از ارکان توطئه بر ضد امین السلطان صدراعظم بدل گردید. با کشف این توطئه در سال 1321، حکیم الملک و اطرافیانش از دربار و تهران رانده شدند.
حکیم الملک به حکومت گیلان منصوب شد و او دو ماه و نیم بعد در رشت درگذشت. شایع شد؛ که امین السلطان او را مسموم کرده است. میرزا مهدی خان کاشی نیز به حکومت خمسه انتخاب شد. سر آرتور هاردینگ وزیر مختار بریتانیا می نویسد:
«این طبیب حاذق... احساس صریح انگلوفیلی داشت و به همین دلیل، به شدت با تمایلات روس خواهی صدراعظم معزول، مخالفت می ورزید. کشته شدن مرموز و ناگهانی وی در خانه شخصی اش در رشت، با توجه به آن رقابت ممتد سیاسی که با اتابک داشت؛ احتمالا امری تصادفی نبود.»
این احتمال تا بدان حد جدی است، که برخی مورخین، قتل اتابک را به انتقام خون حکیم الملک می دانند. در همین سال ها، میرزا مهدی خان کاشی پیش از عزیمت به زنجان، به پاریس سفر کرد و در دیدار با عباس افندی (عبدالبها) به فرقه بهایی گروید و تا پایان عمر بهایی ماند. او به عنوان یکی از اعضای فعال جامع آدمیت و سپس لژ بیداری ایران نیز شناخته می شود، وزیر همایون تا سال 1324 در زنجان بود و سپس حاکم کردستان شد؛ ولی اندکی بعد، در تهران مستقر گردید و نقش مهم و مرموزی در ماجرای اخذ فرمان مشروطیت ایفا نمود. او در کابینه های پس از مشروطه، به دلیل وابستگی به کانون های پنهان قدرت، متصدی وزارت خانه های مهم بود. وزیر همایون در سال 1336 ق به سن 54 سالگی درگذشت.
در سال های حکومت میرزا مهدی خان کاشی، رابطه صمیمانه ای میان او و شیخ ابراهیم زنجانی به وجود آمد و این دو، به اقدامات مشترکی دست زدند؛ که در نتیجه، زنجانی میان مردم و روحانیون به «فرنگی مآب» متهم شد.
وزیر همایون، بلافاصله پس از استقرار در زنجان، مبارزه بی امانی را با آخوند ملاقربانعلی زنجانی آغاز کرد. ملا قربانعلی، مجتهد بزرگ زنجان، پس از فوت میرزای شیرازی (شعبان 1312) مرجع تقلید مردم خمسه و منطقه به شمار می رفت و در این خطه از احترام و اقتدار فراوانی برخوردار بود. به نوشته زنجانی، میرزا مهدی خان در زنجان «خیلی با قدرت» حکومت کرد. نمونه این اقتدار، شکستن حرمت بست خانه آخوند ملاقربانعلی بود، که به شورش مردم شهر و قتل عده ای از سربازان حکومتی انجامید. پس از این واقعه، ملاقربانعلی نباید از شیخ ابراهیم یار و مونس حاکم تلقی خوشایندی داشته باشد.
میرزا مهدی خان در صحبت های خصوصی با زنجانی، مسائل مملکتی را تشریح می کرد و از نفوذ و رقابت روسیه و بریتانیا در ایران سخن می گفت، خطر روسیه را مهم تر می شمرد و بریتانیا را هوادار حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران می دانست. او می گفت:
«انگلیسی ها، که در سیاست و حیله سرآمد جهانیان هستند، خطر روس را برای هندوستان، که مایه حیات و قدرت انگلیسی ها است، می دانند و ایران در [این] میانه، یک حایلی است [و] نمی خواهند ایران محو شود یا به تصرف روس ها بیاید. نهایت مواظبت دارند؛ که بر ضد سیاست روس کار کنند... رجال ایران هم، بسیار ناامید از بقای ایران هستند. یک قسمت، اعتقادشان بر این است، که بالاخره روس ها می بلعند. یک قسمت می گویند میان روس و انگلیس تقسیم می شود. بالاخره، هر کسی در فکر شخص خودش است. از خدمت به مملکت مایوس اند. از این است، که با تمام قوا کوشش می کنند؛ منصب و کار دربار و ایالت و حکومت به دست آورده، از مال دولت و ملت به نحو غارت و خیانت و هر چه باشد؛ ثروت شخصی را تامین کنند. اما من و بعضی ناامید نیستیم. می گوییم باید کوشش کرد [و] مملکت را نگاهداری نمود. از رقابت این دو دشمن استفاده کرد. به هر حال، بدبختی ما از بی علمی است. ملاهای ما دشمن علم هستند و علم را منحصر کرده اند تنها به دو کلمه مسائل دینی که نمی خواهند آن را هم به آسانی به عموم ملت یاد بدهند. والا اگر ملخص احکام فقه را به زبان فارسی ساده آسان، آنقدر که برای مسلمانان لازم است، یک کتاب بکنند، کودک پس از تحصیل سوادخواندن، در یک سال به تمام احکام لازمه آگاه می شود، آن وقت برای آقایان این اهمیت که در انداختن محصلین به عربی و اصول و مسائل غیرلازمه فقه دارند، باقی نمی ماند و ایشان مردم را عوام و محتاج مراجعه به خودشان می خواهند که استفاده کنند. به هر حال، خدا ناکرده ایران برود یا بماند، بیاد مردم ایران، اولاد خودشان را با این علوم عصری، که سبب این همه ترقیات اروپاییان شده، تربیت کنند.»
این چکیده تعالیمی است که زنجانی از میرزا مهدی خان غفاری آموخت.
پس از عزیمت وزیر همایون به کردستان، جلال الدوله پسر ظل السلطان حاکم خمسه شد. زنجانی با او نیز «بسیار دوست» بود.
مولف رساله بستان الحق
رساله ای خطی به نام بستان الحق در 478 صفحه می شناسیم؛ که نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است. نام مولف این رساله ذکر نشده و تاریخ نگارش آن به سال 1323 ق می باشد. حسین آبادیان از این رساله به عنوان «جامع ترین مکتوب سیاسی فارسی در دوره قاجاریه» یاد کرده و نویسنده آن را «مجهول» و «گمنام» دانسته است.(3) آبادیان می نویسد:
«با این که نویسنده رساله یاد شده، گمنام است، لیکن با توجه به قرائنی، می توان حدس زد؛ که او حداقل با مباحث فقهی و اصولی، آشنایی عمیق داشته است. طرح تئوری کلی شیعه در باب حکومت و هدف غایی آن یعنی حفظ اسلام و طرح بحث کلیات و جزییات و شرع و عرف در زمره این مباحث هستند. رساله بستان الحق، مباحث کلامی را هم در بردارد. به عنوان مثال، صفحات 67 تا 83 رساله به وصف توحید اختصاص دارد و در همین راستا، او اوهام و خرافات را به باد حمله می گیرد. نویسنده بین خدا و مخلوق واسطه ای نمی بیند و در مباحثی بر عنصر تعقل و تفکر به جای تقلید صرف، تاکید می کند. بارزترین ویژگی رساله، طرح مساله مشروطه است، با وجود این که، قبل از وقوع مشروطیت در ایران یعنی 1323 ق نوشته شده است. رساله بستان الحق، ارکان مشروطه مانند مجلس شورا، آزادی، مساوات و تفکیک قوا را به طور مستقیم و منسجم تبیین تئوریک نکرده؛ اما به صورت غیرمستقیم به مفاهیم یاد شده پرداخته است. به عنوان نمونه، نویسنده به جزییات حقوق مردم و وظایف زمامداران پرداخته، عدل، انصاف و مساوات را به شکل کلی، مورد بحث قرار داده است. سیاست داخلی و خارجی و اخذ فرهنگ و تمدن و تکنولوژی غرب مورد توجه فراوان نویسنده بوده است. محور بحث، حفظ اسلام می باشد، از این رو، به گونه ای اوضاع آشفته مسلمین را ترسیم کرده است. نویسنده، بارها از حکومت اسلامی و حاکم اسلامی نام برده و چندان تقیدی در به کارگیری واژه سلطنت نداشته است.
به یقین این رساله، به شیخ ابراهیم زنجانی تعلق دارد، ولی روشن نیست، که چرا زنجانی در فهرست تالیفات خود از آن یاد نکرده است. شاید همان تریاق السموم است، که پس از اصلاحاتی که ابتدا حسینقلی خان نظام السلطنه و سپس میرزا مهدی خان کاشی در آن صورت دادند؛ به بستان الحق تبدیل شد و شاید رساله دیگری است، که زنجانی، در اوراقی که به دست ما رسیده؛ نام آن را نیاورده است.
دلایل من، درخصوص تعلق این رساله به زنجانی، از این قرار است:
1 خط زیبای رساله به زنجانی تعلق ندارد و این غیرعادی نیست. رساله شرح زندگانی من که در کتابخانه دانشگاه تهران موجود بود و ابتدا گزیده ای از آن در مجله خاطرات وحید به چاپ رسید و مدتی پیش، متن کامل آن به صورت کتابی با عنوان خاطرات زنجانی منتشر شد؛ به خط شخصی زنجانی نیست. رساله های مکالمات با نورالانوار و شراره استبداد (به جز جلد چهارم آن) نیز به خط زنجانی نمی باشند. این موارد نشان می دهد؛ که در دوران مشروطه برخی رساله های زنجانی استنساخ و تکثیر می شده است. ولی زنجانی با دست خط خود در برخی صفحات بستان الحق (صص 66،67،125،183،271،278،285،292،310و358) اصلاحاتی انجام داده و صفحات 339،340،351 و 352 به طور کامل، با خط خود زنجانی است، به جز چهار سطر آخر صفحه 352. شماره تعدادی از صفحات رساله نیز به خط زنجانی می باشد.
2 نویسنده در آغاز رساله، خود و محل سکونت خود را چنین معرفی کرده است: «فقیرتر و ضعیف ترین مردم در کوچک ترین بلد از بلاد ضعیف ترین دول یعنی دولت ایران.» این اشاره ای است به شهر زنجان در سال 1323.
3 همان گونه که آبادیان توجه کرده، مضمون رساله نشان می دهد؛ که مولف در کسوت روحانیت دارای تحصیلات حوزوی بوده است.
4 نویسنده بستان الحق، یکی دیگر از تالیفات خود را چنین معرفی می کند: «اما طریقه تعلیم و تعلم بابی است، واسع که در آن، این مقصر ضعیف، رساله قول سدید را، که مثل ترجمه است، بر منیة المرید شهید نوشته ام.» در اینجا، مولف بستان الحق به صراحت، خود را معرفی کرده است. می دانیم، که رساله قول سدید به زنجانی تعلق دارد و او در نوشته هایش، بارها از این تالی یاد کرده است.
5 در بستان الحق، اشارات مکرر به جهانشاه خان امیرافشار خان قدرتمند خمسه به چشم می خورد؛ که تعلق نویسنده به این منطقه را عیان می سازد.
6 در بستان الحق، تعریض های مکرر به آخوند ملاقربانعلی زنجانی و آقا ضیاءالدین نایب الصدر و سیدابوجعفر نظام العلما علمای سرشناس زنجان دیده می شود؛ که از تعلق نویسنده به این خطه حکایت می کند.
7 علاوه بر نثر و سبک نگارش رساله که به طور کامل، شبیه رساله های موجود زنجانی است، مضمون و نوع نگاه رساله نیز به اندیشه زنجانی شباهت فراوان دارد. برای مثال، تقسیم بندی عمر انسان به دوره های هشت ساله که مبنای خاطره نگاری زنجانی است، به همان صورت، در بستان الحق نیز دیده می شود.
نگارنده، سال هاست، که با نوشته های زنجانی آشنایی دقیق دارد و اگر هیچ یک از این موارد وجود نداشت، تنها براساس نثر و سبک نگارش و نوع نگاه مولف بستان الحق بی هیچ تردیدی، این رساله را متعلق به شیخ ابراهیم زنجانی می دانست.
زنجانی در بستان الحق هنوز، اعتقاد کامل به فقه دارد و آن را قانون اسلام و حاوی همه جزییات زندگی اجتماعی می داند. این نظر با دیدگاه بعدی او، که فقه و فقاهت را به سخره می گیرد و آن را انبانی از فرضیات پوچ، بی معنی و زاید می خواند؛ تفاوت دارد. در مجموع، دیدگاه زنجانی در این رساله، هم در مسائل سیاسی و هم در مساله روحانیت، کم وبیش معتدل و معقول است، هر چند رگه های بدبینی و اغراق را در آن، نمی توان یافت. این نوع نگاه پس از حضور زنجانی در تهران به کلی دگرگون می شود و او را در حوزه مسائل نظری سیاسی به یک آنارشیست تمام عیار مبدل می کند.
انقلاب مشروطیت و عزیمت به تهران
در چنین فضایی، در سال 1323 نهضت مشروطه آغاز شد و در جمادی الثانی 1324 به صدور فرمان مشروطیت انجامید. بعدها، زنجانی درباره نهضت مشروطیت این گونه برداشت کرد و تا پایان عمر نیز به آن وفادار ماند:
«نه مقصود بیداری و آزادی ملت ایران بود و نه وجود مشروطیت، بلکه [انگلیسی ها[ چون دیدند؛ دولت به طرف روس متمایل است، خواستند؛ ملت را به خود متمایل کنند و یک شورش و انقلاب بزرگی در مملکت راه بیندازند؛ که سال ها تمام نشده و خون ها ریخته گردیده و مملکت به کلی، دچار فقر، غارت، بیکاری و پریشانی گشته، بالاخره، آنان مقصود دیرینه خود را اجرا دارند.»
زنجانی، حادثه مشروطه را متاثر از سیاست بریتانیا می دید؛ که تعیین کننده «مقدرات جهان و به خصوص اسلامیان و در آن ضمن ایران» بود و توسط «مجمع مهمی» از «عقلای بزرگ ایشان» تنظیم می شد؛ که «همیشه مشغول کشیدن نقشه تصرف و مداخله در غیر اروپا، در تمام نقاط دنیا، هستند.»
«انگلیسی ها که در تمام دنیا به دنبال فرصت هستند، دیدند؛ که دیگر ایران با این حال، خودداری نتواند کرد و در آن موقع شاید، روس ها پیشدستی مداخلات قشونی بکنند و قطعا، انگلیس نمی تواند با قشون مقاومت بکند. انگلیس هم [که] در دنیا مشروطه و آزادی خواه خود را معرفی کرده [بود]، کم کم با مردمان با حس مملکت از بدی اوضاع و خطر استبداد و خطر روس مذاکرات کرده [و] لزوم مشروطیت، قانون و مداخله ملت را در کارها خاطرنشان می کند.»
انقلاب مشروطیت، سرآغاز هرج ومرج و به هم ریختگی ساختار سیاسی ایران بود. ضعف، فساد و بی لیاقتی حکومت مرکزی از یک سو و تحریکات جدی کانون ها و قدرت های غربی از سوی دیگر و پیدایش روحیه عصیان و انقلاب در بخش هایی از جامعه، هر چند مبهم و فاقد آرمان های مشخص، راه را برای تحرک عناصر فرصت طلب و توسعه هرج ومرج سیاسی هموار ساخت. زنجانی نوشت:
«در تمام نقاط ایران انجمن ها دایر گردید و بعضی، هتاک های نادان منفعت خواه از عوام پست، [و] به قول بعضی «ملت»، پیشوای مشروطیت و به یک معنی قائد هرج ومرج شدند و امرا و متنفذین را وحشت گرفت.»
زنجانی، به دلیل برخورداری از حمایت حامی مقتدری چون میرزامهدی خان کاشی و دوستان او در محافل پنهان ماسونی تهران، به عنوان نماینده زنجان برگزیده شد. حال آن که در نهضتی که منجر به صدور فرمان مشروطیت شد، نقش نداشت. به عکس، این، آخوند ملاقربانعلی مجتهد زنجانی بود، که به همراه پانصد تفنگچی به اجتماع بزرگ قم پیوست و در اخذ فرمان مشروطیت ایفای نقش نمود.
شیخ ابراهیم زنجانی در 4 ذیحجه 1324 راهی تهران شد و اعتبارنامه اش در دوازده ذیحجه در مجلس اول به تصویب رسید. بدین سان، دوران طولانی اقامت زنجانی در تهران آغاز شد که تا پایان عمر او دوام آورد. اندکی بعد، در 24 ذیعقده 1324، مظفرالدین شاه درگذشت و محمدعلی شاه به قدرت رسید.
ورود به محافل ماسونی و تاثیر اردشیر ریپورتر
استقرار در تهران، انقلاب بزرگی در وضع زنجانی ایجاد کرد. «گویا پس از آمدن به طهران، تولد جدید و عالمی، غیرعالم گذشته طی کرده ام.» عضویت در محافل ماسونی و آشنایی با چهره ای مرموز و جذاب به نام اردشیر ریپورتر نقش اصلی را در این «تولد جدید» ایفا نمود. زنجانی، هیچ گاه در خاطرات خود به طور مستقیم از اردشیر نام نبرد و تنها دوبار به صورت تلویحی، به عضویت خویش در مجامع ماسونی اشاره کرد. از جمله در اواخر عمر نوشت:
«بعد از همه اینها، یکی از سران آزادی و وطن خواهان مشهور تمام ایران گردیده و برای اولین مجلس شورای ملی ایران به اتفاق آرای عموم هموطنان، منتخب گردیده و در چهار دوره مجلس از نمایندگان و مشهورترین ایشان بوده و داخل احزاب و جمعیت ها گردیده و عضو یک مجمع عالی جهانی شده ام.»
از زنجانی، یک رساله و یک رمان گونه مفصل، متعلق به دوران سلطنت محمدعلی شاه در دست است، که در هر دو، شخصیت اردشیر ریپورتر، قهرمان اصلی است. در یکی، اردشیر جی در قالب شخصیتی به نام نورالانوار حضور می یابد و در دیگری، با نام مسیو کارنجی. اشارات زنجانی چنان صریح است، که کمترین تردید را در انطباق این دو شخصیت با اردشیر ریپورتر مرتفع می سازد. مکالمات با نورالانوار به اوایل سال 1325 تعلق دارد و شراره استبداد به سال 1327.
«نورالانوار از تخمه والای آن گروه از بزرگان ایران باستان است، که در پی سلطه عفریت بدمنظر جهل بر این مرز و بوم و قدرناشناسی ایرانیان به دیار غربت کوچ کردند و سده ها، به دور از وطن زیستند تا سرانجام غربیان آنان را یافتند؛ قدرشان را شناختند و به ایشان بزرگی و عزت بخشیدند.» این اشاره ای صریح است، به تعلق نورالانوار به پارسیان هند. نورالانوار، که همواره شوق وطن داشت؛ به ایران می آید و در جریان سفری به زنجان، نخستین دیدار او با زنجانی صورت می گیرد. این دیدار کوتاه و نورالانوار در حال ترک ایران بود. این اشاره ای است، به خروج اردشیر جی از ایران در سال 1323. اردشیر جی در زمان خروج از ایران به دیدن میرزا مهدی خان وزیر همایون در زنجان رفته، در خانه او با زنجانی آشنا شده و او را شیفته خود کرده است. اینک نورالانوار با اطلاع از تحولات اخیر، به ایران بازگشته و این اشاره ای صریح به بازگشت مخفیانه اردشیر جی در اواسط سال 1324 به ایران دارد، که در اواخر این سال، با اعلام محمدحسین فروغی در روزنامه تربیت، علنی شد.
رساله مکالمات با نورالانوار
رساله مکالمات با نورالانوار، حاوی نقد تند و گزنده ای از وضع اجتماعی ایران است، به همراه اغراق هایی که شاخص تفکر روشنفکری آن دوران است. در تصویری که نورالانوار برای زنجانی ترسیم می کند؛ در یک قطب، جامعه سراسر سیاه و منزجرکننده ایرانی قرار دارد و در قطب دیگر، دنیای یکسر سپید و درخشان غرب که مهد و ماوای دانش و فرهیختگی انگاشته می شود و همه قدرت و جهان گستری آن برخاسته از علم است.
در این رساله، زنجانی از پارسیان هند که گویا در اوایل دوران اسلامی از ایران به هند مهاجرت کردند؛ برای بازگشت به ایران دعوت می کند، دوران اسلامی در تاریخ ایران را سلطه سیاهی، تباهی و ذلت می شمرد و از زبان نورالانوار از اسلام به عنوان عفریت بدمنظر نام می برد:
«عرض کردم: ای نواده علم و ادب و ای زاده کمال و حسب و ای نور تربیت عالم و ای روح حیات بنی آدم، ای دیده ها از تو بینا و گوش ها از تو شنوا، ای مبدا حکمت و ای منشا هدایت، ای هموطن ما، ملت بی سعادت که قدر شما را نشناخته و نور شما را از خود دور ساخته، بی سرپرستی و حمایت شما در ظلمت اسیر نکابت رقبا و دستگیر رذالت اعدا شدیم... به اقسام و انواع پستی و دنائت مبتلا شدیم. همه اینها از ترک لطف شما از ما و توجه به اعدا [از سوی] ما شد. آیا خواهد شد؛ که حال ما از این ذلت رو به عزت شود و روزی را خواهیم دید؛ که سعادت رفته، عود نماید؟ آیا چنان خواهد شد؛ که این سرزمین قابل سکون شما شود و این ظلمت سرا به نور شما روشن گردد؟
آن محبوبه عالم و مایه سعادت بنی آدم، با کمال رافت و نهایت رقت جواب داد:... در این وطن شما مادامی که ما همسایه این امت و هم مایه این ملت بودیم، نور سعادت را در این ملک منتشر می نمودیم. این بدبختان، جهالت را پسندیدند و آن عفریت بدمنظر را در جای دلبر ماه پیکر در آغوش کشیدند. ما را بی قدر ساختند و به خاک راه انداختند، لابد از این ملک بار بربستیم...»
برای این که زنجانی بهتر عمق انحطاط جامعه ایرانی را دریابد؛ نورالانوار به او پیشنهاد می کند که در کسوت او درآید، مانند وی، لباس فرنگی بپوشد و همپای او به سیر و سیاحت در شهر تهران بپردازد. زنجانی در این سفر خیالی به مجلس شیخ فضل الله نوری سرمی زند و تصویری بسیار موهن و غیرواقعی از شیخ و خانه او به دست می دهد.
«دیدم در صدر مجلس، مسندی اعلی گشته و روی آن، بستر بزرگ ضخیمی پهن شده و متکای بزرگی گذاشته شده. یک نفری سربرهنه روی بستر افتاده و مرفق را تکیه به متکا داده و عمامه پیچیده در پهلوی بستر گذارده، جثه اش به بزرگی جثه فیل، گردنی کلفت، شکمی هنگفت، تنش پرورده به مال مفت، ریش و صورت و چشمی سفت...
فرمود: این را نمی شناسی؟ این شیخ ابوالنور است، که صاحب کرور و کارش به همین وضع عیش و سرور است. این مرد رند، دید؛ حال ایران دگرگون و همه چیز وارون است، اول وضع او هم به تحصیل علم و مدرسه، و معاشش مثل همان طلبه بود، که حرفش را شنیدی و استیصال او را دیدی. دید؛ ایران جای هنر و کمال نیست و کس را قید علم، تربیت، ترقی، دین، اخلاق حسنه، حیا، شرم، درستی، ناموس شریعت و حراست قانون ملیت نیست... این وضع را پیش گرفت. در اندک زمان، با حرکات نالایق و حرف های ناموافق، محرم مجالس بزرگان و امرای پایتخت بلکه گستاخ با صدارت و نفس سلطنت است. بدون زحمت، مالک ثروت بی اندازه شده، فعلا یکی از معتبرترین رجال دولت و محترمین بزرگان ملت است... شیخ ابوالنور تنها نیست. از سید چغندر و ملا شلغم و آقا بوق و خواجه سرنا و حاجی دودوک بسیار است.»
در این رساله، می توان نطفه های عمیق نفرتی را یافت؛ که بعدها، پس از فتح تهران، به صدور حکم قتل شیخ فضل الله نوری در محکمه ای انجامید؛ که زنجانی، دادستان آن بود.
دیدگاه های اردشیر، مبانی استواری برای نظریه نژادی زنجانی فراهم ساخت. براساس این نظریه، اسلامی شدن ایران همپای آمیختگی نژادی ایرانیان و از میان رفتن «نژاد اصیل ایرانی» صورت گرفت و این امر از عوامل انحطاط ایران در دوران اسلامی بود.
«بعد از غلبه اسلام، اساس آن نژاد ایرانی از بیخ متزلزل گردیده، نمی توان سکنه حالیه ایران را نژاد ایرانیان قدیم دانست. اولا، اعراب مثل مور و ملخ با آن غلبه و فاتحیت، عادات و اخلاق خود را حمل کرده، در این خاک یادگار گذاشته، با مزاوجت، مخلوط خون و گوشت ایرانیان کردند. آن حسد و بغض و کینه عرب و آن کثافت، کبر، طمع و درشتی ایشان در این زمین نمو کرده. بعد از آن هم مکرر، این صفحه، عرصه تاخت و تاز طوایف مختلفه شده و نژاد مخلوط، مخلوط تر گشته، بلکه مغلوب تر واقع شده. یک دوره ترکان سلجوقی، ایران را احاطه کردند؛ اگر چه در ایران بدنامی بار نیاوردند. چندی نگذشت؛ که سیل طوایف مغول این خاک را احاطه کرد، و فاصله[ای[ نداد [که] تیموریان این عرصه را احاطه نمودند. بعد از آن از بیک و طوایف مختلفه ترکمان، رخ به این دیار گذاشتند. مدتی افغان، ایران را به آه و افغان دچار کردند. اینک قاجار نسل خود را به سایرین آمیخته اند. انصافا سوءاخلاق و وحشت هر یک از این طوایف غالب و فاتح، اخلاق اصلیه مغلوبین را مضمحل و نابود ساخته.»
بدین سان، زنجانی به عضویت شبکه ای به غایت پنهان از توطئه گران درآمد؛ که اردشیر ریپورتر، ارباب جمشید جمشیدیان، ارباب کیخسرو شاهرخ، عباسقلی خان و حسینقلی خان نواب، محمدعلی (ذکاءالملک) و ابوالحسن فروغی، میرزا حسن خان مشیرالدوله و میرزا حسین خان موتمن الملک (پیرنیا)، سیدحسن تقی زاده، علی محمد و محمدعلی تربیت، سیدنصرالله اخوی (تقوی)، دکتر حسین خان کحال، میرزا مهدی خان کاشی، میرزا ابراهیم آقا تبریزی، ابراهیم حکیم الملک، وحیدالملک شیبانی، معاضدالسلطنه پیرنیا، سلیمان خان میکده، و تروریست های نامداری چون اسدالله خان ابوالفتح زاده و ابراهیم خان منشی زاده و ده ها تن دیگر در آن عضویت داشتند. این همان کانونی است، که در ذیعقده 1327 سازمان ماسونی بیداری ایران را بنیاد نهاد.
بازگشت اتابک و واکنش توطئه گران
محمدعلی شاه، پس از تاجگذاری، میرزا علی اصغرخان امین السلطان اتابک اعظم را که در اروپا به سر می برد؛ برای تصدی منصب صدارت به ایران دعوت کرد. اتابک در 17 ربیع الاول 1325 وارد ایران شد و در بیستم همان ماه کابینه خود را تشکیل داد. به گفته براون، در این زمان اتابک با موقعیتی روبه رو بود، «که برای پرمایه ترین وزیر وحشت آور بود.» اتابک از بدو ورود به ایران کوشید تا چهره ای تجددگرا از خود نشان دهد و با محافل رشنفکری ایران که به طور عمده در جامع آدمیت متمرکز بودند، رابطه ای حسنه برقرار کند. ورود او به این صحنه از پشتوانه قوی برخوردار بود. اتابک، که راه حفظ قدرت را در پیوند با ماسون ها یافته بود؛ اندکی پیش از بازگشت به ایران در کارلسباد با میرزا ملکم خان ملاقات کرده و از طریق او به جرگه ماسون ها پیوسته بود. به تعبیر خود اتابک، او در کارلسباد، به کمک «اول عقل و علم ایران، پرنس ملکم خان»، به جمع اشخاصی راه یافت؛ «که در تمام کره ارض، خود را اول عقل می دانند و همان هستند، که در تمام سال مشغول کار و خدمت به تمام بنی نوع بشر هستند... کلیه آنها نقشه مدار زندگی بین نوع بشر را می کشند.» پس از بازگشت به ایران، میرزا ملکم و خان و میرزا عبدالرحیم طالبوف، دو پدر فکری تجددگرایان آن روز، اتابک را مورد تایید قرار دادند و در مکاتبات خود با رجل سیاسی تجددگرای ایران حمایت جدی خود را از اتابک ابراز داشتند.
زمامداری اتابک، آغاز خوبی برای محمدعلی شاه بود و به نظر می رسید؛ که این سیاست مدار آزموده می تواند، پایه تاج و تخت لرزان او را تحکیم کند. حمایت مرتضی قلی خان صنیع الدوله رییس مجلس و اکثریت نمایندگان مجلس اول نیز می توانست، پشتوانه محکمی برای تثبیت نخستین دولت جدی عهد مشروطه باشد. با این وجود، چنین نشد و ورود اتابک به ایران نه ثبات که تلاطم های سیاسی جدیدی را به ارمغان آورد. علت این ناکامی را باید در حوادثی مرموز جست وجو کرد؛ که به قتل اتابک، انحلال مجلس و سرانجام سقوط محمدعلی شاه انجامید.
درباره مقطع تاریخی مهمی که به انحلال مجلس انجامید؛ با کمبود منابع تاریخی مواجهیم. برای مثال، در تاریخ بیداری ایرانیان، اثر ناظم الاسلام کرمانی، وقایع 21 صفر 1325 تا سوم جمادی الاول 1326 مفقود شده و پیرامون وقایع محرم تا بیست صفر 1325 نامی از اتابک نیست. تاریخ مشروطه کسروی نیز در این باره، ساکت است و به این پرسش اساسی پاسخ نمی دهد؛ که چه شد؛ محمدعلی شاه در تقابل با مجلس قرار گرفت؟ تنها پاسخ به این پرسش، خوی استبدادی شاه جدید و عدم تمایل او از آغاز حتی از دوران ولیعهدی به سلطنت مشروطه عنوان می شود.
امروزه، مدارک کافی در دست است، که نادرستی این نظر را مسجل سازد. محمدعلی شاه در آغاز، به قانون اساسی، مجلس مشروطه و آزادی بیان و مطبوعات کاملا مقید بود و حتی در برابر منبریان عوام فریبی چون بهاءالواعظین که نسبت زنازادگی به او می دادند و مطبوعات هتاکی چون روح القدس او را با لویی شانزدهم مقایسه کرده و به قتل تهدیدش می نمودند؛ شکیبایی پیشه می کرد. فریدون آدمیت می نویسد:
«نمایندگان افراطی در مجلس از بدگویی به محمدعلی شاه و دربار فرو گذاری نمی کردند. سخنوران انقلاب نیز بر منبر از ناسزاگویی احتراز نداشتند. یکی عزل و اعدام شاه را می خواست و دیگری او را پسر «ام الخاقان» می خواند. [منظور نامشروع بودن محمدعلی شاه است. تاج الملوک ام الخاقان مادر محمدعلی شاه و دختر میرزاتقی خان امیرکبیر بود.] نویسندگان تندرو نیز دست کمی از خطبای هم مشرب خود نداشتند. در حقیقت، عفت قلم وزبان رخت بربسته و هرزه درایی و دشنام گویی، معیار آزادی خواهی و راستی عقیده آنها بود، ولی کسانی نیز بودند، که نه ایمانی راسخ و نه فضیلت اخلاقی داشتند. خطیب توانایی چون ملک المتکلمین از شاهزاده ستم پیشه ای چون ظل السلطان که داعیه سلطنت در سر داشت، مزد بدگویی به محمدعلی شاه می گرفت... به قول کسروی: مویدالاسلام مدیر روزنامه حبل المتین کلکته «از سودجویان بوده و به هر کجا که سودی برای خود امید می داشته کوشش به نیکی توده و کشور را فراموش می کرده.» سیدحسن مدیر حبل المتین تهران از این حد هم مقام نازل تری می داشت...»
هدایت این هجوم سنگین تبلیغاتی به دست اردشیر ریپورتر و دوستانش بود، که از همان زمان، خواستار سقوط حکومت قاجاریه بودند، به صراحت، از عزل و اعدام نخستین شاه مشروطه سخن می گفتند و چون اتابک را تثبیت کننده وضع موجود دیدند؛ پرچم مخالفت با او را برافراشتند. این نگرش افراطی، که نه از سر صداقت بلکه معطوف به برنامه های استعمار بریتانیا و کانون های توطئه گر غربی بود، مورد پذیرش بخش مهمی از رجل تجددگرای مشروطه و اکثریت اعضای جامع آدمیت قرار نگرفت و کسانی چون سعدالدوله ملقب به ابوالمله ، صنیع الدوله رییس مجلس و عباسقلی خان آدمیت رییس جامع آدمیت در برابر آن قد علم کردند.
عباسقلی خان آدمیت نوشت: «به دلایل منوره می توانم بگویم؛ این مرد [اتابک] بعد از مراجعت از مسافرت اخیر خود، ترقی طلب، خیرخواه عموم و مشروطه، آیین و ملت دوست و حامی دارالشورای ملی بوده است.»
محمدعلی شاه نیز، به راهنمایی اتابک، راه دوستی با رهبران تجددگرایان را در پیش گرفت و در 30 رمضان 1325 به عضویت جامع آدمیت درآمد. شیخ ابراهیم زنجانی به عنوان یکی از اعضای بلندپایه جامع آدمیت در مراسم عضویت شاه، حضور داشت
1 به کوشش غلامحسین میرزا صالح، تهران: نشر کویر، 1379.
2 به کوشش محمدجواد مرادی نیا، تهران: شیرازه، 1382
3 مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه، تهران: نشر نی، 1374، صص 1112.
