مصاحبه با آیت الله شبیری زنجانی
فقه اهل بیت: با تشکر از حضرت عالی که قبول زحمت فرمودید لطفا درباره شخصیت علمی و فقهی مقدس اردبیلی را برای ما خوانندگان معرفی فرمایید.
* محقق اردبیلی که در تعبیرات متعارف مردم، به مقدس مشهور است، از محققین طراز اول است و از مفاخر علم و تقواست که با این فرصتهای اندک، نمی توان حق ایشان را ادا کرد. او در فقه صاحب مکتب است. به این معنی که بین قبل از او و بعد از او، تفاوت بسیار در کیفیت استدلال و استنباط است. صاحب مدارک، صاحب معالم، فاضل سبزواری و شاید صاحب حدائق از پیروان مکتب محقق اردبیلی هستند. سخن مشهوری است که می گویند: مطالبی را که محقق اردبیلی احتمال آن را داده، صاحب مدارک گمان به آن پیدا کرده و صاحب ذخیره قطع به آنها پیدا کرده است. اینها، با این که خود از بزرگان و متفکرانند، ولی به «اتباع اردبیلی » مشهورند. مرحوم اردبیلی، در رجال نیز، صاحب اندیشه است. صاحب معالم، که رجالی است، شاید این تفکر را از استادش اردبیلی، الهام گرفته باشد.
استقلال در نظر، یکی دیگر از ویژگیهای فقهی ایشان است. درهر بحثی که وارد می شود، در برابر دیدگاه اصحاب و فقها پیشین، بیشتر، نظریه ای مستقل ارائه می دهد. نهایت، چون مانند شیخ انصاری فکر حوالی دارد، نظریه اش را به طور قطع نمی گوید و به صورت احتمال ارائه می دهد که عرض شد شهود است می گویند: صاحب مدارک همین احتمالها را به صورت گمان و صاحب ذخیره به صورت قطع می گویند.
شاید این متفکر بودن ایشان جنبه ارثی نیز داشته باشد; چرا که دایی ایشان از ریاضی دانان بسیار مهم بوده است و خود محقق اردبیلی در بحث قبله می گوید. دایی من پس از خواجه طوسی، بر همه ریاضی دانان، پیشی داشت. در مقام قدس و تقوای ایشان همین بس که شخصیتی مانند صاحب جواهر، در بحث عدالت به معنای اخصی که می رسد، در تعریف بر کسانی که شرایط عدالت را خیلی سخت گرفته اند، می فرماید: «با این حساب، جز محقق اردبیلی و سید هاشم بحرانی کسی باقی نمی ماند.» یعنی، محقق اردبیلی نمونه اعلای تقوا و عدالت است.
فقه اهل بیت: حضرت عالی فرمودید، مرحوم محقق اردبیلی در فقه صاحب مکتب بوده است، لطفا درباره ویژگیهای مکتب فقهی ایشان، بیشتر توضیح بفرمایید.
* یکی از ویژگیها، جنبه های عقلی است. بعضی، جنبه های عرفی، در روش استنباطشان برجستگی دارد. در روش استنباط ایشان، جنبه های عقلی برجستگی دارد. وقتی به آثار فقهی ایشان نگاه می کنیم، می یابیم که ایشان همانند یک فیلسوف و ریاضی دان که بر روش برهان برای اثبات مدعای خود تکیه می کنند، بر روش برهانی تکیه می کند و این روش را زیاد به کار می برد. در عین حال از رجال، که یک جنبه تتبعی است، به خوبی بهره می گیرد. وی بین برهانی بودن و رجالی بودن جمع کرده است. با این که افراد، بیشتر یکی از این دو خصیصه را دارند.
فقه اهل بیت: با تشکر از این که وقت شریف خود را در اختیار ما گذاردید، خداوند به شما طول عمر عنایت کند. * من هم برای شما آرزوی طول عمر دارم.
مصاحبه با آیت الله موسوی اردبیلی
فقه اهل بیت: با تشکر از این که وقت شریف خود را در اختیار ما گذاشتید، لطفا درباره شخصیت مرحوم مقدس اردبیلی و ویژگیهای ایشان مطالبی را بفرمایید.
* مرحوم محقق اردبیلی، از فقهاء، فلاسفه، متکلمان و قرآن شناسهای بزرگ شیعه است. در میان علمای شیعه مقام والایی دارد. بسیاری از معاصران و متاخران وی، او را ستوده اند و از کمالاتش سخن گفته اند. به نظر من، امتیاز انسان از همنوعان خود به سه چیز است: تقوا، علم و آثار وجودی. مقدس اردبیلی، هر سه را داشت. در قرآن کریم، تقوا امتیاز نخست است. هر چه تقوا بیشتر، مقام هم بالاتر است. در فضل مرحوم اردبیلی همین بس که تمام معاصران و متاخران وی، به مقام تقوای او اعتراف کرده اند. دایره تقوا را هر چه تنگ بگیرید که تنها عده محدودی بمانند، مسلم بدانید که یکی از آنها مقدس اردبیلی خواهد بود. صاحب جواهر در بحث عدالت، وقتی شرایط را بر می شمرد، می گوید: اگر بنا باشد همه این شرایط را در عدالت معتبر بدانیم، غیر از مقدس اردبیلی و سید هاشم بحرانی، عادلی نخواهد ماند. من، تاکنون نشنیده ام کسی در مقام تقوای ایشان تردید کرده باشد، حتی فقهایی که به دیدگاههای فقهی ایشان، انتقاد داشته اند. برخی از لقبها هست که مخصوص به بعضی شده است، مانند اختصاص «ثقه الاسلام » به مرحوم کلینی، «علامه » به محقق حلی و... و عنوان «مقدس » نیز، تنها به محقق اردبیلی داده شده است.
امتیاز دوم ایشان علم است. مقام علمی ایشان، بسیار والاست. کتابهای ایشان جزو منابع اولیه است و مرجع متخصصان و محققان. اگر کسی در مساله ای اجتهاد کند بدون این که نظر مرحوم اردبیلی را دیده باشد، احساس خلا می کند. امام(ره) به نظرات ایشان خیلی توجه داشتند. شیخ انصاری که خاتم المجتهدینش می خوانند، در باب «بیع صبی » همراهی و هم رایی مرحوم اردبیلی را از مرجحات نظریه ای می داند که خود آن را انتخاب کرده است.
مرحوم اردبیلی، جزو کسانی است که با جرات فتوا می دهد. حضرت امام از ایشان تعریف می کرد، می فرمود: «بین تقدس و جرات در فتوا را جمع کرده است.» با این که اگر کسی مقدس باشد، جرات او بر فتوا کم می شود و یا اگر جراتش بیشتر باشد، مشهور به تقدس نمی شود. اینها به ظاهر ناسازگارند که شخصی از نظر تقوا و عدالت، در حد عالی و از نظر فتوا دادن این قدر بی باک که گاه، در برابر شهور علما، می ایستد و فتوای آنان را رد می کند. امتیاز سوم ایشان، آثار قلمی است: کتابهای فراوانی دارد، از جمله: مجمع الفائده و البرهان، زبدة البیان، حاشیه تجرید و حدیقة الشیعة که البته در انتساب حدیقه الشیعه به ایشان، جای تحقیق و بررسی است که امیدواریم در کنگره به جایی برسند.
فقه اهل بیت: چه تاثیری برگزاری این گونه کنگره ها در فرهنگ جامعه و حوزه دارد.
* در درجه اول تمجید از مقام علم و تقواست و این، خود، ارزش است. افزون براینکه این گونه بزرگداشتها، غیر از برکات تحقیقی و علمی آن، سبب تشویق افراد به جانب علم و تقوا و فضیلت است.