مفهوم لغوی "ترجمه"
در مورد ریشه کلمه «ترجمه » نظرات متفاوتی از سوی دانشمندان اهل لغت ارائه شده است. این که ریشه این کلمه عربی است یا غیر عربی، ثلاثی مجرد است یا رباعی، محل خلاف است.برخی اقوال در این باره عبارتند از:
1. «ترجمه » از «ترجم » رباعی مجرد است. (1)
2.از «رجم » عربی، ثلاثی مجرد به معنای سخن گفتن از روی گمان و حدس است. (2)
ظاهرا ربطی بین این دو نیست، اگرچه در کتب لغت، آن ها را کنار هم می آورند. «رجم » یعنی سنگ انداختن و علامت گذاری با سنگ، در واقع، یعنی کشف و روشن نمودن.شاید به این مناسبت که ترجمه هم نوعی کشف معناست، این دو را کنار هم آورده اند.
3.مشتق از «ترجمان » بر وزن نردبان است. (3)
4.مشتق از Targmono آرامی است. (4)
5.مشتق از «ترزبان » و «ترزقان » است.در برهان قاطع، «ترزبان » و «ترزقان » و «ترجمان » هم معنی دانسته شده است. (5)
مفهوم اصطلاحی «ترجمه »
ترجمه به چهار معنا آمده که معنای چهارم مدنظر است:
1.تبلیغ کلام و شرح الفاظ و رساندن آن به کسی که آن را نشنیده است;
2.تفسیر و شرح سخن به همان زبان اصلی; طبری این معنا را ذکر کرده است. (6)
بر همین اساس، به ائمه بزرگوار دین، اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام «ترجمان قرآن » گفته می شود; یعنی آن ها مفسر و شارح کتاب الهی هستند.در زیارت نامه حضرت قائم (عج) می خوانیم: «السلام علیک یا تالی کتاب الله و ترجمانه » (7)
3.تفسیر و شرح سخن به غیر از زبان اصلی; (8)
4.انتقال پیامی از یک زبان (زبان مبدا) به زبانی دیگر (زبان مقصد) ; هدف از این ترجمه آشنا شدن اهل یک لغت و زبان با پیام و معارفی است که در لغت و زبان دیگر (مبدا) مطرح است.معنای مشهور ترجمه نزد عرف همین معناست که همان ترجمه لفظی مورد بحث است.
5.بیان سیرت و اخلاق و نسبت اشخاص; کتب تراجم کتبی است که شرح حال بزرگان در آن ها آمده است.
6.دیباچه کتاب که به آن «ترجمة الکتاب » گفته می شود.
واژه «ترجمان » در روایات و اخبار
واژه «ترجمان » و جمع آن «تراجمه » در برخی روایات و احادیث ما به کار رفته است.اینک نمونه هایی از این کاربرد:
1.قال علی علیه السلام: «هذا القرآن انما هو خط مسطور بین الدفتین لا ینطق بلسان و لا بد له من ترجمان » ; (9) این قرآن نوشته ای است که بین دو جلد قرار دارد و به زبان سخن نمی گوید و ترجمان و مفسری لازم دارد.
2.عن سدیر، عن ابی جعفر علیه السلام: قال قلت له: جعلت فداک ما انتم؟ قال: نحن خزان علم الله و نحن تراجمة وحی الله » ; (10) سدیر می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدای شما گردم! شما چه سمتی دارید؟ فرمود: ما خزانه دار علم خدا و مترجم وحی هستیم.
3.قال علی علیه السلام: «رسولک ترجمان عقلک و کتابک ابلغ ما ینطق عنک » ; (11) فرستاده تو ترجمان خود توست و نامه ات رساترین فرستاده ای است که از سوی تو سخن می گوید.
فواید ترجمه قرآن
بدون تردید، فواید بسیاری بر ترجمه قرآن کریم برای غیرعرب زبانان مترتب است.
به عنوان نمونه:
1.همگان می توانند کلام خدا را بفهمند و بر ایمان و اعتقادشان افزوده شود.
2.حجت خدا بر همه روشن می گردد و افراد بیش تری از هدایت قرآنی برخوردار می شوند.
3.تعالیم الهی گسترش می یابد و مقتضای تدبر و تعمق در آیات الهی فراهم می شود.
4.شبهات معاندان بر اثر انتشار ترجمه جواب داده شده، معارف اسلامی میدان ظهور بیش تری می یابند.
5.با ترجمه قرآن، عامه مردم، که زبان عربی نمی دانند، بهتر می توانند به دستورات قرآن عمل کنند.
شروط ترجمه قرآن کریم
درترجمه قرآن، مانند هر ترجمه دیگری، باید نکاتی رعایت شود:
1.مترجم به زبان خود و زبان عربی تسلط کامل داشته باشد.
2.مترجم باید انس با قرآن داشته باشد.این خود یک پیش شرط است; زیرا چنان که مفسران قدیم و جدید گفته اند:
یک معنای آیه معروف «لا یمسه الا المطهرون » (واقعه: 79) این است که جز کسانی که طهارت قلبی - یعنی توحید و ایمان دارند - کسی حقایق و معانی اصلی و بطون آیات قرآنی را درک و دریافت نمی کند. (12)
3.مترجم باید دقایق، رموز و شیوه ها و ویژگی های هر دو زبان را به خوبی بشناسد.
4.ترجمه راچنان نیکو و روان کند که مستقل و مستغنی از متن باشد.
5.مترجم آشنا با لغت، نحو، صرف، اشتقاق، معانی، بیان، بدیع، قرائات، اصول دین، اسباب نزول و وجوه اعجاز قرآنی باشد.
6.مترجم باید احتیاط علمی داشته باشد.بهترین شیوه احتیاط، کثرت مراجعه است. مترجم قرآن کریم باید حرفه ای، مجرب و کارآزموده باشد، نه این که اولین کارش ترجمه قرآن باشد.باید به متون و منابع ذی ربط فراوان مراجعه کند.اگر مترجمی پیش از ترجمه به چندین و چند فرهنگ عمومی و خاص قرآن، برای هر کلمه قرآنی اولین معادلی که در ذهن دارد، بگذارد از احتیاط علمی عدول کرده است.
نخستین مترجمان قرآن کریم
گفته شده که اولین مترجم قرآن کریم سلمان فارسی رحمه الله است: نقل شده است که اهل فارس نامه ای به سلمان نوشتند تا او ترجمه سوره «فاتحه » را برای آنان بنویسد.پس او نوشت: «به نام یزدان بخشاینده.» آن ها در نماز می خواندند تا این که زبانشان به عربی عادت کرد.سلمان این نوشته را بر رسول خدا عرضه کرد. (13)
این مطلب راصاحب روح المعانی نیزذکرکرده است: (14) البته اثری از این ترجمه در دست نیست و از بین رفته است.
همچنین ترجمه طبری در زمان امرای سامانی به فرمان ابوصالح منصور بن نوح سامانی شروع گردید. (سال 352 ه.) این کتاب از جمله آثار منثور دوره سامانی است که از عربی به فارسی ترجمه گردیده است.در مقدمه کتاب، علت ترجمه ذکر شده است. البته لغات فارسی غریب در آن فراوان به کار رفته و در مقدمه آمده است: «این کتاب را بیاوردند از بغداد; چهل مصحف بوده نبشته به زبان تازی و به اسنادهای دراز بود.بیاوردند سوی امیر سید مظفر ابوصالح منصوربن نوح بن نصر ابن احمد بن اسماعیل - رحمه الله علیهم اجمعین - پس دشخوار آمد بر وی خواندن کتاب و عبارت کردن به زبان تازی و چنان خواست که مر این را ترجمه کند به زبان پارسی.پس علماء ماوراالنهر را گرد کرد و این از ایشان فتوی کرد: کسی روا باشد که ما این کتاب را به زبان پارسی گردانیم؟ گفتند: روا باشد خواندن و نبشتن تفسیر قرآن به پارسی مر آن کس را که او تازی نداند از قول خدای عزوجل که گفت: «ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه.» گفت: هیچ پیغامبری را نفرستادم، مگر به زبان قوم او و آن زبان که ایشان دانستند» . (15)
ضرورت ترجمه قرآن کریم
پیش از پرداختن به ادله منع از سوی رشیدرضا در تفسیر المنار، مواردی به عنوان مؤید برای ضرورت ترجمه قرآن کریم ذکر می گردد.با توجه به این که قرآن کریم معجزه جاویدان رسول اکرم صلی الله علیه وآله است، آن هم اعجازی که از همان آغاز به آن تحدی شده و این تحدی در تمام زمان ها و مکان ها ادامه دارد، بین متفکران اسلامی این بحث وجود داشته که آیا ترجمه قرآن کریم جایز است یا خیر.هرچند در طول تاریخ، مخالفانی برای این کار وجود داشته، اما این مخالفت ها به هیچ وجه مانع از ترجمه نشده است.از آن جا که بیش تر مردم با زبان عربی آشنا نیستند، بالضروره برای تبلیغ کلام الهی، باید آن را ترجمه کرد.روشن است که ضرورت این امر نیاز به دلیل ندارد، اما برای روشن شدن این موضوع دلایلی ذکر می گردد مبنی بر این که ترجمه قرآن نه تنها جایز، بلکه واجب است:
1.جهانی و جاودانی بودن دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله
مطالعه تاریخ ادیان آسمانی نشان می دهد سنت الهی بر این بوده که هر پیامبری را به زبان امتش مبعوث کند تا تبلیغ و ترویج دین خدا کامل گردد.قرآن مجید می فرماید: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه » (ابراهیم: 4) ; هیچ پیامبری را نفرستادیم، مگر به زبان قوم خودش.با توجه به شرایط بعثت رسول خدا صلی الله علیه وآله، زبان قرآن نیز همان زبان پیامبر صلی الله علیه وآله - یعنی عربی - قرار داده شد.
همین مساله به پیامبر گرامی، حضرت محمد صلی الله علیه وآله این امکان را داد که رسالت خود را کامل تر انجام دهد.آیات فراوانی از قرآن کریم بر این مطلب دلالت دارد که کلام نزول بر رسول خدا عربی بوده است; مانند:
- «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون » (یوسف: 2) ; همانا این قرآن را به عربی فرستادیم تا شما اندیشه نمایند.
- «قرآنا عربیا غیر ذی عوج لعلهم یتقون » (فصلت: 44) ; این کتاب قرآن عربی (فصیح) بدون حکم ناصواب است که مردم تقوا پیشه نمایید.
- «کتاب فصلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون » (زمر: 27) ; این کتابی است که آیات آن تبیین شده; قرآنی عربی برای افرادی که بدانند.
بیش از 10 آیه از قرآن کریم بر عربی بودن این کتاب الهی تاکید دارند.
مراغی ذیل آیه 4 سوره ابراهیم می گوید: «یعنی ما هیچ رسولی را بر امت های قبل از تو نفرستادیم، مگر به زبان قوم خودش، تا آنچه به سوی ان ها فرستاده می شود بفهمند و حجت بر آن ها قطعی شده و جلوی عذر و بهانه گرفته شود.این کتاب هم به زبان عربی نازل شده تا عذر عدم فهم آن برداشته شود و هیچ مانعی برای فراگیری آن وجود نداشته باشد تا تمام احکام آن را بفهمند و در زندگی دنیا و آخرتشان سعادتمند باشند» . (16)
از سوی دیگر، آیاتی در قرآن کریم است که دلالت بر عمومیت دعوت پیامبر می کنند; مانند:
- «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین » (انبیاء: 102) ; و تو را نفرستادیم، مگر به عنوان رحمت برای همه جهانیان.
- «تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا» (فرقان: 2) ; بزرگواری آن خداوندی راست که قرآن را بر بنده اش فرو فرستاده تا برای همه جهانیان بیم دهنده باشد.
- «و ما ارسلناک الا کافة للناس » (سبا: 28) ; تو را نفرستادیم، مگر برای همه مردم.
از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت شده که آن حضرت فرمودند: «من برای تمام مردم، اعم از سرخ و سیاه، فرستاده شده ام » . (17)
اکنون جای این سؤال وجود دارد که با توجه به این که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده که قوانین آن عمومی و جهانی است و هدایت عالمیان را به عهده گرفته، برای ابلاغ این دین جاویدان به انسان هایی که با زبان عربی آشنایی ندارند، چه باید کرد.برای این منظور، دو کار باید کرد:
1.حکم به وجوب فراگیری زبان عربی که متصور و ممکن نیست;
2.ترجمه کلام خداوند سبحان به سایر زبان ها.
اما با توجه به این که اولا، فراگیری زبان عربی برای همه ممکن نیست، ثانیا عامه مردم فرصت خواندن تفاسیر طولانی را ندارند و ثالثا تعلیم کلام الهی برای همه ضروری است، ترجمه قرآن کریم تنها راه است.اگرچه ترجمه نمی تواند برگردان همه ویژگی های کلام وحی باشد، اما جنبه های معنوی و هدایتی قرآن در صورتی که شرایط ترجمه رعایت شود، قابل برگردان به زبان های دیگر است.
«زبان یک وسیله است و آن چیزی که هدف است، معانی است که در قالب آن الفاظ رفته. این که معانی مانند زبان اختصاصی نوع خاصی جدای از دیگر انواع داشته باشد، یک امر محال و غیرممکن است; زیرا همه مردم به ارزش های انسانی باور دارند.خلاصه این که زبان ها به مقدار انواع انسانی تعدد پیدا می کند، ولی معانی بین همه رایج است » . (18)
رشیدالدین میبدی در تفسیر آیه 4 سوره ابراهیم گفته است: «این آیه دلیل است بر این که قرآن به زبان عربی نازل شده است; زیرا پیامبر عرب بوده است و اهل خطاب در آن وقت، همه عرب ها بوده اند و چون مخاطبین آن غیرعرب نبودند، به زبان آن ها نازل شد، لیکن چون پیامبر به حکم آیه "و ما ارسلناک الا کافة للناس" مامور به تبلیغ اسلام به همه مردم جهان بود، پس خطاب تبلیغ هر قومی به زبان آن قوم جایز می باشد» . (19)
قرطبی ذیل همین آیه می نویسد: «در این آیه، حجیت بر عجم و غیر عجم نیست، مگر این که آنچه بر پیامبر اکرم نازل شده، ترجمه شود» . (20)
صاحب تفسیر روح البیان می نویسد: «قرآن برای همه مردم، بلکه تمام جن و انس نازل شده است و اگر خداوند متعال آن را به تمام زبان ها با آن همه اختلافاتی که در میان آن ها وجود دارد نازل می کرد، اعجاز آن از بین می رفت و منجر به درگیری واختلاف کلمه می شد و دست تحریف به درون آن راه یافته و اجتهاد در تعلیم الفاظ و معانی که در پی آن می آید، به وجود می آمد، هرچند می دانیم پیامبر اشرف مخلوقات و امتش بهترین امت و زبانش بهترین زبان است.در این میان، تنها چیزی که به دعوت عمومی پیامبر جامه عمل می پوشاند، ترجمه آن به زبان های دیگر است.»
2.سیره عقلا و متفکران
روش و طریقه ای که عقلای وارسته با بینش و فکر صحیح در زندگی و شؤون گوناگون حیات انسانی از آن پیروی می کنند تا آن جا که نهی و منعی از ناحیه شارع مقدس در آن نرسیده باشد، می تواند مورد پیروی باشد و حجت و دلیل محسوب شود.در مورد قرآن کریم، سیره عملی و تجربه تاریخی نشان دهنده این است که ترجمه قرآن کریم امری ضروری بوده و ممنوع اعلام نگردیده است.بنابراین، متفکران و اندیشمندان اسلامی از همان آغاز اسلام، از ترجمه قرآن به عنوان وسیله ای برای بیان فرهنگ و معارف قرآنی به زبان های گوناگون استفاده می کرده اند و امروز کم تر زبان زنده ای یافت می شود که قرآن کریم به آن ترجمه نشده باشد.
نتیجه آن که ترجمه قرآن کریم کاری است روشن و بدیهی که عقلا به آن عمل نموده اند.
3.سیره علما و اندیشمندان اسلامی
در علم اصول فقه، سیره عملی مسلمانان از ادله شرعیه به شمار می رود; به این معنا که هرگاه از نظر تاریخی، ثابت و مسلم شود که مسلمانان متدین و علاقه مند به دین با حفظ جهات شرعی، اقدام به انجام عملی نموده، آن را به صورت معمول مرتکب می شوند، روش آن ها دلیل بر جواز عمل مزبور است.
از مطالعه اجمالی تاریخ تفسیر قرآن و بررسی چگونگی سیره علوم قرآنی در طول تاریخ استفاده می شود که دانشمندان اسلامی از عامه و خاصه، از ترجمه قرآن کریم برای تفهیم آیات الهی استفاده می کرده اند.
4.محاسبه امت ها پس از استماع قرآن کریم
قرآن مجید می فرماید: «و ما کان ربک مهلک القری حتی یبعث فی امها رسولا یتلوا علیهم آیاتنا» (قصص: 59) ; پروردگار تو اهل هیچ دیاری را تا در مرکز آن رسولی نفرستد که آیات ما را بر آن ها تلاوت کند، هرگز نابود نمی کند.
ارشاد و هدایت و ابلاغ دین الهی بدون دانستن زبان میسر نیست.اگر قرآن مجید ترجمه نشود، از چه طریقی می توان سخن خدا را به مردم رساند؟ آیا قرآن بدون ترجمه، که هیچ محتوای آن را نمی فهمند، به آن ها بدهیم یا آن ها را ملزم به عمل به قرآن کنیم درحالی که ازمحتوای آن بی خبرند؟ در این صورت، حجت بر این گونه مردم تمام نشده، انذار نمی شوند و بهانه از آن ها گرفته نمی شود.
5.عدم ترجمه قرآن کریم; تکلیفی ما لا یطاق
دلیل دیگر بر لزوم ترجمه قرآن کریم این است که ارتباط غیر عرب ها با اسلام به دو صورت قابل تصور است:
1.آن ها را غیر مکلف و غیر مسؤول بدانیم که این موجب تعطیلی تکالیف اسلامی خواهد شد.
2.آن ها را مکلف و مسؤول بدانیم.در این صورت، ارشاد و آگاهی آن ها و نورانی ساختن قلبشان به نور ایمان لازم است و وظیفه مسلمانان آگاه و اندیشمندان اسلامی است که به سراغ جاهلان رفته، آن ها را بیدار کنند.این در صورتی ممکن است که مردم به زبان خودشان انذار شوند.در غیر این صورت، در معرض دعوت الهی قرار نمی گیرند و احساس تکلیف نمی کنند و این مهم در پرتو ترجمه ممکن است.
6.عدم تصریح به وجوب فراگیری زبان عربی از سوی شارع
در هیچ جای قرآن و روایات معتبر، مطلبی دال بر وجوب تعلیم زبان عربی نیست; دعوت عام است و قرآن روی گروه خاصی نظر نداشته است تا زبان آن ها را به سمیت بشناسد.همه مردم دعوت به اسلام شده اند; چنان که در آیه کریمه می فرماید: «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمة سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا» (آل عمران: 64) ; بگو: ای اهل کتاب، بیایید از آن کلمه و سخن حق، که بین ما و شما یکسان است، پیروی کنیم و آن این که جز خدای یکتا را نپرستیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم.
نظریه اولین همایش تحقیقات علوم و مفاهیم قرآن دار القرآن الکریم
در این جا، بخشی از بیانیه پایانی کنفرانس تحقیقات علوم و مفاهیم که در 27 رجب 1409 در قم برگزار گردید، ذکر می گردد:
الف.با توجه به فصاحت بی نظیر قرآن، این کمیسیون معترف است به این که هر آیه ای از قرآن مجید آبشاری عظیم و پرقدرت از زیباترین و گویاترین کلمات است که اعجاب و تحسین و اشتیاق را برمی انگیزد و حاوی بسیاری مطالب است که در ترجمه آن به فارسی یا هر زبان دیگر، مترجم فقط می تواند جمله های دراز و خسته کننده به کاربرد، از همین جهت، شرح و بسط فراوان در ترجمه ضرورت پیدا می کند (ضرورت تفسیر)، اما همگان یا برای خواندن تفسیر قرآن فرصت ندارند و یا ترجمه تحت اللفظی را درک نمی کنند.بنابراین، ترجمه آیات قرآن به کیفیتی که خلاصه ای از تفسیر هر آیه و مراد ظاهری آن درج و بیان شود - البته به صورتی که برای قرائت کننده فارسی زبان مفهوم و مفید باشد و ضمنا به عظمت و قداست آن لطمه ای وارد نیاید - امکان پذیر می باشد، اگرچه مشروعیت ترجمه قرآن کریم به زبان های دیگر از طرف برخی دانشمندان شیعه و سنی مورد اشکال قرار گرفته و یا دست کم غیر جایز شمرده شده است.ولی نظر کمیسیون ترجمه قرآن بر این است که چنان که ارزش کلمات قرآنی شناخته شده و هر آیه چنان ترجمه شود که گویی مترجم به حقیقت آن ها سوگند خورده و همچنین دیگر شرایط لازم در ترجمه رعایت گردد تا از بروز اشکال مصون باشد، مشروعیت ترجمه قرآن محرز است و مورد ایراد اشکال کنندگان نخواهد بود.
ب.ترجمه قرآن به زبان های رایج دنیا امروز برای جهان اسلام ضرورت دارد; چرا که در این صورت; اولا، محققین و اسلام شناسان و عامه مسلمانان غیرعرب زبان از بهره مندی قرآن مجید محروم نمی مانند.ثانیا، ترجمه قرآن به زبان دیگری جز عربی محور تبلیغ برای جلب افکار عمومی نسبت به اسلام و قرآن در حوزه زبان خواهد بود» . (21)
فتوای صاحب المنار در ممنوعیت ترجمه قرآن (22)
در ذیل، ترجمه متن نامه احمد افندی خطاب به رشیدرضا ذکر گردیده، سپس با ذکر هر یک از ادله ذکرشده در ممنوعیت ترجمه قرآن از سوی مؤلف المنار، به صورت جداگانه هر یک از آیه ها نقد و بررسی شده اند:
متن المنار: این نامه در 29 ربیع الاخر سال 1326 از سوی شیخ احسن احمد افندی از روسیه خطاب به رشیدرضا نگاشته شده است:
«همانا ترجمه قرآن از مسائل مهم مسلمانان است.همه مباحثی که درباره ترجمه قرآن مطرح گردیده به دلایلی، به نتیجه منتهی نشده است.این دلایل عبارتند از:
1.ترجمه کامل قرآن به دلیل اعجاز آن، از نظر بلاغت ممکن نیست.
2.کلمات فراوانی در قرآن هست که مقابلی در لغت ترجمه شده ندارد، مترجم مجبور است چیزی را که دلالت بر ترجمه دارد با تغییری بیاورد.هنگامی که این ترجمه مجددا به لغت دیگری منتقل می شود، در آن تغییراتی ایجاد می شود و همچنان پیش می رود.بدین سان، خوف گشوده شدن راه تحریف و تغییر در قرآن خواهد بود.
3.کلمات کتاب آسمانی ما، قرآن، حاوی بعضی اشارات و احکام از طریق حساب است که با ترجمه، این طریق مسدود می شود.برای مثال ، سعدی حلبی در حاشیه اش بر تفسیر بیضاوی، هنگام تفسیر سوره «فاتحه » می نویسد: اگر حروف تکراری اولین سوره قرآن - یعنی «فاتحه » - و حروف تکراری از آخرین سوره قرآن - یعنی «ناس » جمع آوری شود 23 حرف باقی می ماند که مطابق زمان نبوت حضرت محمد صلی الله علیه وآله است.اگر قرآن ترجمه شود، این فواید، که از معجزات قرآن است، فوت می شود.
اما ادیبان ترک روسی ما اصرار بر ترجمه دارند و می گویند: قول به عدم جواز ترجمه قرآن معنی ندارد.از این رو، ترجمه را واجب می دانند و در حال حاضر، در شهر «قزان » قرآن ترجمه می شود، همچنین زین العابدین حاجی باکویی از قفقاز قرآن را به زبان ترکی ترجمه نموده است.از محضر استاد تقاضا داریم در این مساله تدبر نمایند.» احسن شاه احمد
پاسخ صاحب المنار
یکی از کوتاهی ها و تقصیرات مسلمانان در نشر دین و آیینشان این است که مفاهیم قرآن کریم را برای اهل هر لغت و زبانی به لغت خودشان - هرچند با تفسیر بعضی از آن - بیان ننموده اند تا کسانی که اهل قرآن نیستند به سوی آن فرا خوانده شوند و افرادی که احتیاج دارند در حد نیاز از آن بهره گیرند.از عوامل تزلزل مسلمانان در دینشان این است که به فرقه های گوناگونی متفرق شدند که رابطه ای بین آن ها با یکدیگر در لغت یا قانون نیست این در حالی است که قرآن نازل بر آخرین سفیر الهی، معجزه در بلاغت، هدایت و شیوه را فراموش کردند.
این تزلزل ناشی از تهاجم سیاسی اروپا علیه مسلمانان بوده است.تفرقه و جدایی به گروه های مختلف را برای ما زینت دادند، در حالی که هر گروهی گمان می کرد حیاتش در همین است.این در واقع، مرگ دسته جمعی بود.
بیش از این مساله را طول نمی دهیم.اما در این جا برخی مفاسد ترک قرآن نازل شده «بلسان عربی مبین » از سوی مسلمانان را ذکر می کنیم; قرآنی که با وجود آن، نیاز به ترجمه اعجمی نیست، بلکه تفسیر به لغت هر قومی با حفظ نص متواتر خالی از تحریف و تبدیل قرآن کافی است.
اکنون با اختصار می گوییم:
دلایل المنار در ممنوعیت ترجمه قرآن و نقد آن ها
دلیل اول: «ترجمه حرفی قرآن مطابق اصل - چنان که از مباحث آینده روشن می شود - غیرممکن است، اما ترجمه معنوی، که همان فهم مترجم از قرآن می باشد، ترجمه قرآن نیست، بلکه فهم فردی از قرآن است که گاهی خطا و گاهی صواب است.بدین سان، ترجمه مورد انکار ما نخواهد بود.» نقد و بررسی: ترجمه حرفی قرآن با انعکاس همه بلاغت و فصاحت و دقایق به کار رفته در آن غیرممکن است و کسی ادعا ندارد که می تواند چنین ترجمه ای ارائه کند.اما مترجم فهم فردی خود را مطرح نمی کند، بلکه با عایت شروط، در کنار متن اصلی، به زبان دیگری برگردان می نماید.اگر ترجمه ای در بردارنده نظریات شخصی فرد باشد، ترجمه نیست.اما:
اولا، خداوند متعال برای هر کس به اندازه توانش تکلیف مقدر نموده است و با توجه به این که فراگیری زبان عربی واجب نشده، کسانی که توان فراگیری زبان عربی را ندارند برای اخذ دستورات دینی مجبور به مراجعه ترجمه هستند.
ثانیا، آیاتی که به بیان عمومیت دعوت پیامبر صلی الله علیه وآله می پردازد این ضرورت را بدیهی می نماید که به هر شکل ممکن باید تمامی مردم به همه زبان ها انذار شوند و یکی از آن شکل ها ترجمه است.
ثالثا، در طول تاریخ، مردم از ترجمه قرآن به عنوان یکی از ابزارهای فهم قرآن بهره گرفته اند.
رابعا، ترجمه تام و کامل قرآن از لحاظ لفظ و معنا امکان پذیر نیست; زیرا دارای فصاحت و بلاغتی است که بعدی از اعجاز قرآن می باشد که قرآن خود از آن خبر داده است. (23)
بنابراین، چیزی نمی تواند مانع ترجمه و شرح قرآن به زبان دیگری باشد، بلکه باید کوشید ابعاد اعجاز قرآن را برای مسلمانان غیرعرب زبان با توضیح بیش تری آشکار کرد و این در کنار متن اصلی هرگز جایگزین آن نیست و فهم مترجم به معنای رای شخصی او نمی باشد.
دلیل دوم: «قرآن اساس دین اسلام، بلکه همه دین است و سنت دین نیست جز از حیث تبیین و شرح قرآن بر این اساس، کسانی که ترجمه قرآن را ملاک قرار می دهند دینشان آن چیزی است که مترجم از قرآن فهمیده، نه خود قرآنی که از سوی خداوند بر رسولش نازل شده است.اجتهاد با قیاس، فرع نص است و در مورد ترجمه نصی از شارع نرسیده.اجماع علما نیز باید مستندی داشته باشد.در نتیجه، کسانی که ترجمه قرآن را قرآن قرار می دهند چیزی از اصول اسلام را باقی نمی گذارند» . (24)
نقد و بررسی: در پاسخ این دلیل، باید گفت: در سخن مزبور، ارتباطی بین مقدم و تالی نیست.4 مطلب در این استدلال آمده است:
1.قرآن اساس دین اسلام و سنت شارح آن است.
2.ترجمه قرآن را دین قراردادن یعنی اتخاذ دین از فهم مترجم.
3.نصی از شارع برای جواز ترجمه نیامده است.
4.ترجمه قرآن را قرآن قراردادن از بین بردن اسلام است.
قسمت اول قابل قبول است و هیچ تردیدی در آن نمی باشد.بخشی از آیات قرآن و روایات فراوانی از اهل بیت علیهم السلام قرآن را اساس و قوام دین معرفی کرده است: مانند:
- «و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی ء» (نحل: 89) ; این کتاب را بر تو فرستادیم که بیان هر چیزی است.
- «ما کان حدیثا یفتری و لکن تصدیق الذی بین یدیه و تفصیل کل شی ء» (یوسف: 111) ; این کتاب افترا نیست، بلکه تصدیق آنچه پیش توست و بیان هر چیزی است.
- النبی صلی الله علیه وآله: «هو کتاب تفصیل و بیان و تحصیل » ; (25) قرآن کتاب تفصیل، تبیین و تحصیل حقایق است.
- الصادق علیه السلام: «ان الله انزل فی القرآن تبیان کل شی ء حتی والله ما ترک شیئا تحتاج العباد الیه الا بینه للناس » ; (26) خداوند متعال در قرآن هرچیزی را بیانی کرده است، حتی سوگند به خدا، آنچه را بندگان به آن نیاز داشته اند از ذکرش خودداری نکرده است.
- الباقر علیه السلام: «ان الله لم یدع شیئا تحتاج الیه الامة الی یوم القیامه الا انزله فی کتابه و بینه لرسوله » ; (27) خداوند آنچه را مردم تا روز قیامت به آن احتیاج دارند در کتابش نازل نموده و بر رسولش بیان کرده است.
بدین سان قرآن آنچنان که از توصیف خودش استفاده می شود، کتاب نور، هدایت، رحمت، حکمت، تبیان و تفصیل، شفا، جلا، و تامل و تدبر است و سنت در کنار آن و شارح آن می باشد و اصولا وجه حجیت سنت، قرآن مجید است.اما چند مطلب دیگر نیز در استدلال آمده است که صحیح به نظر نمی رسد; از جمله آن که ترجمه قرآن را دین قراردادن - یعنی فهم مترجم را پیروی کردن - سخنی بسیار سست است.مترجم طریقی است برای رساندن پیام وحی و از خود چیزی ندارد.ترجمه با رعایت شروط و ضوابطش انتقال کلام مبدا به زبان دیگری است.دعوت اسلام جهانی بوده و رسول اکرم صلی الله علیه وآله برای ارشاد تمام ملل مبعوث شده اند; چنان که قرآن مجید می فرماید: «و ما ارسلناک الا کافة للناس » (سبا: 27) ; تو را نفرستادیم، مگر به سوی همه مردم.پیام خدا در قالب قرآن جلوه گر است و ناگزیر مردم جهان باید محتوای قرآن را بفهمند و برای این کار، چاره ای جز ترجمه قرآن نیست.
آموختن زبان عربی برای همه مردم جهان کار ساده و آسانی نبوده و نیست.علاوه بر این که آموختن زبان عربی نمی تواند هدف اسلام را تشکیل دهد، بلکه فهم قرآن و اجرای قوانین آن مورد نظر شارع مقدس اسلام است.آیا ترجمه قرآن جز شرح و تبیین لغات و واژه ها و تعابیر آن چیز دیگری است؟ آیا این شرح و گزارش در امر تفسیر قرآن - اگر چه با هر لغت و زبانی باشد - با کلام غیرالهی صورت نمی گیرد؟» (28)
قرآن مجید می فرماید: «کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الی النور» (ابراهیم: 11) ; قرآن کتابی است که ما بر تو نازل کردیم تا مردم را به فرمان پروردگارشان از تاریکی ها بیرون آورده، به سوی نور ببری.
هدف از نزول قرآن فراهم آوردن زمینه هدایت برای همه مردم است، از هر قوم و نژادی که باشند، در هر زمان و مکانی که زندگی کنند، با هر زبانی که سخن بگویند و این مهم در پرتو ترجمه قرآن ممکن می شود و در این زمینه، مترجم نقش واسطه را در انتقال دارد.
«وظیفه مترجم تلاش برای فهم صحیح موضوع و متن، فهم سبک اثر، بازسازی و بازافرینی صحیح و روشن متن و دوری از حذف و اضافه و تصرف در معنا و تلخیص است » . (29)
نتیجه آن که این اشکال در صورتی وارد است که منظور از ترجمه قرآن ترجمه مستغنی از متن اصلی باشد، در حالی که:
اولا، وقتی گفته می شود «قرآن ترجمه پذیر است، این بدان معنا نیست که ترجمه آن حتما باید بدون همراه داشتن متن اصلی باشد، بلکه یکی از شروط ترجمه صحیح قرآن این است که ترجمه همراه با متن اصلی باشد و زمانی که ترجمه و متن اصلی در کنار یکدیگر آورده شوند، هیچ کس به این فکر نمی افتد که ترجمه قرآن، قرآن است تا از متن اصلی بی نیاز باشد.
ثانیا، در بحث ترجمه پذیری قرآن، علاوه بر این که ادعا نشده که ترجمه قرآن، قرآن است، بلکه با دلایل و مدارک مستند اثبات گردیده که ترجمه قرآن، قرآن نیست و در نتیجه، نصی از سوی شارع به حساب نمی آید تا مسائل و احکام شرعی از آن استنباط گردد.اجماع علمای مذاهب اسلامی این مطلب را تایید می کند.
مرحوم شیخ ابوجعفر طوسی، از فقهای مشهور شیعه در قرن پنجم، در پاسخ این سؤال که آیا وقتی قرآن به زبان فارسی خوانده می شود قرآن است یا خیر، به آیه «انه لتنزیل من رب العالمین نزل به الروح الامین علی قلبک لتکون من المنذرین بلسان عربی مبین » (شعرا: 195) استناد نموده، می فرماید: «به نظر ما، ترجمه فارسی قرآن، قرآن نیست; زیرا در این آیه شریفه، به صراحت بیان می نماید که قرآن به زبان عربی مبین نازل شده است و هر کس بگوید قرآنی که به زبان دیگر غیر از عربی خوانده می شود قرآن است، باید این آیه راترک نماید» . (30)
به همین دلیل، بیش تر فقها به جواز ترجمه قرآن فتوی داده اند.
در پایان، برای روشن شدن این نکته که ترجمه قرآن، قرآن نیست، دلایلی ذکرمی شود; دلایلی که می رساند ترجمه، قرآن نیست:
1.قرآن کریم، معجزه جاویدان رسول خدا صلی الله علیه وآله به مجموع لفظ و معنا گفته می شود; یعنی وقتی که جبرئیل مامور نزول قرآن بر پیامبر شد، لفظ قرآن را بر آن حضرت خواند، نه معنای تنهای آن را; چنان که می فرماید: «لا تحرک به لسانک لتعجل به ان علینا جمعه و قرانه فاذا قراناه فاتبع قرءانه ثم ان علینا بیانه.» (قیامت: 16- 19) زرقانی در تعریف «قرآن » می نویسد: «دانشمندان اتفاق نظر دارند که قرآن مجموع لفظ و معناست و هر کس با آن مخالفت ورزد، با اساس دین مخالفت کرده است.معنی به تنهایی قرآن نیست; زیرا تحدی، هم به لفظ شده است و هم به معنا، و چون خداوند مشرکان را به تحدی فراخواند، از آنان خواست که ده سوره مانند آن به هم بافته، بیاورند و روشن است که مقصود تحدی به لفظ بوده است.بنابراین، قرآن با لفظ و معنایش عربی است و نمی توان نوشتار برخی از معانی آن را به زبان غیر عربی قرآن شمرد» . (31)
بنابراین، قرآن همان نظم عربی معجزی است که خداوند متعال بر قلب مبارک پیامبر صلی الله علیه وآله نازل نمود و حفظ و حراست آن را برعهده گرفت و مؤمنان را به تلاوت آن در لیل و نهار متعبد گردانید.از این رو، ترجمه قرآن صرفا برگردان معانی آن، آن هم به طور نسبی است و به هیچ عنوان، نمی توان آن را «قرآن » نامید.
2.مراجع و فقهای اسلامی به جواز مس ترجمه قرآن فتوا داده اند، در حالی که اگر ترجمه قرآن کریم، قرآن بود حکم عدم مس بدون طهارت درباره آن جاری بود.در مساله 323 رساله ها آمده است: «مس نمودن خط قرآن (یعنی رساندن جایی از بدن به خط قرآن) برای کسی که وضو ندارد، حرام است و احتیاط واجب آن است که موی خود را هم به خط قرآن نرساند، ولی اگر قرآن را به زبان فارسی یا زبان دیگر ترجمه کنند، مس آن اشکال ندارد» . (32)
3.اجماع علما و فقهای شیعه و اکثریت اهل سنت بر این است که قرائت ترجمه سوره «فاتحه » (بخشی از قرآن) در نماز جایز نیست، حتی برای کسانی که قادر به قرائت صحیح نیستند.مرحوم شیخ طوسی می فرماید: «کسی که سوره فاتحه را می داند، جایز نیست غیر از آن را در نماز بخواند و اگر نمی داند واجب است که یاد بگیرد و اگر وقت ضیق است و چیزی از قرآن غیر از سوره فاتحه می داند، آن را بخواند و اگر نمی داند ذکر خدا و تکبیر بگوید و به طور کلی، معنای قرآن به هیچ زبانی نباید خوانده شود و هر کس بخواند، قرآن نیست و نمازش باطل است » . (33)
امام خمینی قدس سره می فرماید: «واجب است قرائت نمازگزار صحیح باشد و اگر عامدا به وسیله حروف و یا حرکت و یا تشدیدی و آنچه مانند آن است، خللی وارد سازد، نمازش باطل است » . (34)
مذهب فقهای اهل سنت نیز در این زمینه همین است.بنابراین، ترجمه قرآن، قرآن نیست و ما متعبد به تلاوت آن نیستیم، اما این ربطی به جواز ترجمه قرآن ندارد.
دلیل سوم: «قرآن مجید تقلید در دین را منع و مقلدین را مذمت کرده است.بنابراین، اخذ دین از ترجمه قرآن تقلید مترجم آن است و این همان خروج از هدایت قرآن است، نه تبعیت از آن.» نقد و بررسی: قسمت اول استدلال صحیح است، اما نه به صورت مطلق. تقلید در اصول دین صحیح نیست، اما تقلید در فروع، نه تنها ناپسند نیست، بلکه شایسته و لازم است.قرآن کریم در آیات متعددی، تقلید در اصول عقاید را تقبیح، تحریم و به شدت محکوم نموده و با صراحت اعلام کرده است که تا وقتی برای انسان در مورد نظریه و عقیده ای آگاهی و شناخت قطعی حاصل نشده، حق ندارد از آن پیروی کند: «و لا تقف ما لیس لک به علم » (اسراء: 36) ; هرگز از آنچه بدان آگاهی نداری، پیروی مکن.
روایات اهل بیت علیهم السلام نیز پیروی بدون آگاهی از شخصیت ها را منع کرده اند:
- امام کاظم علیه السلام به یکی از اصحاب خود به نام فضل بن یونس می فرماید: «ابلغ خیرا و قل خیرا و لا تکن امعه » ; خیر برسان و خیر بگو و امعه مباش.
فضل بن یونس می گوید: پرسیدم: «امعه » چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «لا تقل انا مع الناس و انا کواحد من الناس » ; (35) مگو من با مردمم و من مانند یکی از مردمم.
ورود در دین از روی شخصیت پرستی و تقلید کورکورانه مذموم و منهی عنه است.شناخت دین و دریافت آن باید از روی آگاهی باشد.
- امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید: «من دخل هذا الدین بالرجال اخرجه منه الرجال کما ادخلوه فیه و من دخل فیه بالکتاب و السنة زالت الجبال قبل ان یزول » ; (36) کسی که با تقلید از شخصیت ها وارد این دین شود، با تقلید از شخصیت ها نیز از آن خارج می شود و کسی که با کتاب و سنت بدان گرایش یابد کوه ها از جای خود برکنده می شوند پیش از آن که عقیده او از او جدا گردد.
از این دو روایت چند نکته استفاده می شود:
1.تقلید عقاید دینی از شخصیت ها، مذموم و محکوم است و انسان عاقل باید اعتقادات خود را از راه تحقیق و براساس تشخیص تحصیل کند.
2.کسانی که بر این اساس دین خود را بنیان می نهند، اگر روزی شخصیت موردنظر تغییر عقیده داد، تغییر عقیده می دهند.
3.افرادی که براساس رهنمودهای قرآن و حدیث، عقاید اسلامی را بپذیرند، اعتقادات مذهبی در آن ها بسیار قوی است و زایل نمی گردد.
بدین سان، تقلید از شخصیت ها در عقاید دینی مذموم است.اما اخذ ترجمه قرآن از مترجم ربطی به این موضوع ندارد.ترجمه قرآن پل ارتباطی است برای درک حقایق قرآن و تدبر در آن، و بین تقلید مذموم و استفاده از ترجمه فرسنگ ها راه فاصله است. مترجم از خود چیزی ندارد، قرآن را برگردان نموده است و متن اصلی در کنار ترجمه محفوظ است.
اما این که گفته شده اخذ ترجمه خروج از هدایت قرآنی است، باید گفت: رسیدن به هدایت قرآن و حیات طیبه با درک معارف اسلامی و ایمان و عمل به قرآن میسر است، نه به صرف قرائت قرآن، چنان که می فرماید: «من عمل صالحا من ذکرا او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاة طیبة و لنجزینهم باحسن ما کانوا یعملون.» (نحل: 97) دلیل چهارم: «لازمه جواز ترجمه قرآن محرومیت افرادی است که به ترجمه اکتفا می کنند از توصیف الهی نسبت به مؤمنان، آن جا که می فرماید: "قل هذه سبیلی ادعو الی الله علی بصیرة انا و من اتبعنی" (یوسف: 112) ; بگو: راه من و پیروانم این است که با بصیرت و روشنی به سوی خدا دعوت می کنم.آیات دیگر از جمله ویژگی های مسلمان را به کارگیری عقل و فهم در آنچه خدا نازل نموده است، می شمارند; چنان که می فرماید: " اتبعوا ما انزل الیکم من ربکم و لا تتبعوا من دونه اولیاء" (اعراف: 3) آنچه از سوی خدا نازل شده قرآن عربی است.پس پیروی ترجمه مخالف با دین و امر و نهی خداوند است.» نقد و بررسی: این دلیل پیش از آن که مؤیدی بر عدم جواز ترجمه باشد، دلیلی بر ضرورت ترجمه قرآن کریم است.آیات بسیاری از قرآن کریم بشر را به تفکر و تامل دعوت نموده، اما به کارگیری عقل و فهم به صرف قرائت قرآن نیست، بلکه به درک و عمل به آن است.اگر افرادی که زبان عربی نمی دانند، صرفا قرآن را قرائت نمایند و از ترجمه محروم باشند، چگونه بصیرت و آگاهی پیدا کنند؟
اما در خصوص آیه 3 سوره اعراف باید گفت: این آیه نیز تاکیدی بر ضرورت ترجمه قرآن است.اکنون برای روشن شدن مساله، اقوال برخی مفسران در تفسیر این آیه ذکر می شود:
طبری می گوید: «خداوند - جل ثنائه - به پیامبرش می گوید: ای محمد، به مشرکان از قومت، که بت ها را عبادت می کنند، بگو: ای مردم آنچه را از بینات و هدایت از سوی خدا آمده است، پیروی کنید و آنچه را خداوند متعال به شما دستور داده است، پیروی کنید و چیزی غیر از او را عبادت نکنید; یعنی چیزی غیر از آنچه خداوند بر شما نازل کرده که آن پیروی از اولیایتان است که شما را به شرکت خدا دعوت می کنند» . (37)
شیخ طوسی می فرماید: «اتبعوا» خطابی است از خدای سبحان به مکلفان به این که از آنچه از قرآن به سوی آن ها نازل شده است، پیروی نمایند.ممکن است منظور این باشد که ای محمد، شما به آن ها بگو: از آنچه به سوی شما آمده است، پیروی کنید.
"لا تتبعوا من دونه اولیاء" نهی است از این که غیر از خدا را تبعیت ننمایید و ولی خویش نگیرید» . (38)
زمخشری گوید: "اتبعوا ما انزل الیکم" یعنی از قرآن و سنت و "لا تتبعوا من دونه" یعنی از شیاطین جن و انس دوستی نگیرید، چون آن ها شما را به سوی عبادت بت ها و هواهای نفسانی کشیده، از دین خدا و آنچه به سوی شما نازل شده است، دور می کنند» . (39)
قرطبی می گوید: «در این آیه دو مساله است: 1."اتبعوا ما انزل الیکم من ربکم" یعنی کتاب و سنت و ظاهر آیه این است که امر به تمامی انسان هاست; یعنی از اسلام و قرآن پیروی نمایید و حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید و به اوامرش امتثال و از نهیش پرهیزکنید.2."ولاتتبعوامن دونه"یعنی غیرازاوراعبادت نکنید» . (40)
نتیجه آن که هیچ آیه ای از قرآن و یا روایت معتبری نرسیده است که دستور صریح به وجوب فراگیری زبان عربی برای کسانی بدهد که با زبان عربی آشنایی ندارند تا فراگیری زبان عربی واجب و در نتیجه، ترجمه قرآن ممنوع گردد.
علاوه بر این، کسانی که هنوز به اسلام نگرویده اند تکلیفشان چیست؟ ترجمه قرآن با رعایت شرایطش پیروی از سخن خداست: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه » (ابراهیم: 4) با این تفاوت که چون پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرستاده خداست و دین او جهانی و جاودانی می باشد و این وظیفه بر عهده پیروان او گذاشته شده است که دین خدا را به جهانیان ابلاغ نمایند و چون همه آن ها با زبان عربی آشنایی ندارند، یکی از این طرق، بلکه طریق ضروری ترجمه قرآن به سایر زبان هاست.
دلیل پنجم: «علاوه بر محرومیت از این صفات عالی و بلند، ممنوعیت اجتهاد و استنباط از عبارت مترجم لازم می آید; زیرا هیچ مسلمانی به جواز اجتهاد در آن قایل نیست.» نقد و بررسی: این سخن درستی است که دقت و تفحص در آیات قرآنی احتیاج به مقدمات فراوانی دارد که گاهی تا پانزده علم برای آن شمرده اند و البته ترجمه نمی تواند جایگزین متن اصلی باشد، اما اگر امر دایر باشد بین تعطیل ترجمه و تفحص و هرگونه برداشت از قرآن یا تاویل و فهم از طریق ترجمه، مسلما دومی رجحان دارد.به عبارت دیگر، این دلیل در صورتی درست است که به کسی که آشنا به لغت، بدیع، بیان و مانند آن است، بگوییم به ترجمه رجوع کن.اما بحث ما در مورد غیر عرب زبانان است که نمی توانند از عربی آیات بهره گیرند.
دلیل ششم: «کسی که لغت قرآن و آنچه را در فهم قرآن به آن احتیاج دارد می شناسد، مانند سنت نبوی و تاریخ نسل اول را که مقارن با ظهور اسلام بود، در عمل به آنچه از قرآن فهمیده، ماجور است، اگرچه در فهم خود دچار خطا شود; زیرا تمام تلاش خود را در پذیرش هدایت قرآنی مبذول نموده است; چنانچه از برخورد رسول خدا صلی الله علیه وآله با اصحابشان در فهم کیفیت تیمم هنگامی که در درک و عمل به آن عذر آوردند و همچنین از برخورد پیامبر صلی الله علیه وآله با اصحاب خود در مورد نهی از نماز عصرگزاردن مگر در سرزمین «قریظه » این سخن استفاده می شود.برای این مطلب شواهد دیگری نیز هست.بنابراین، گمان نمی کنیم که هیچ مسلمانی برای عبارت مترجم چنین ویژگی هایی قایل باشد.»
نقد و بررسی
این که تلاش در راه فهم متن قرآن دارای اجر و پاداش است، سخن درستی می باشد: «یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات.» (مجادله: 11) اما کسانی که توانایی و یا فرصت یادگیری زبان عربی را به طور کامل ندارند، نباید از فیض درک غیرمستقیم محتوای قرآن دور بمانند.به عبارت دیگر، این دلیل می رساند افرادی که لغت قرآن را می شناسند ماجورند، اگرچه در فهم دچار خطا شوند; اما در مورد کسانی که لغت قرآن را نمی شناسند، ساکت است.افراد غیر عرب زبان باید از طریق ترجمه، قرآن را شناخته، بدان عمل کنند.قرآن مجید در آیات متعددی اهمیت تدبر و تفحص را گوشزد کرده است; چنان که می فرماید: «و لقد یسرنا القرآن للذکر فهل من مذکر» (قمر: 22) ; همانا این قرآن را در فهم، برای تذکر آسان کردیم.آیا کسی هست که پند گیرد؟
در آیه دیگری می فرماید: «فذکر بالقرآن من یخاف وعید» (ق: 45) ; پس با قرآن تذکر بده کسانی را که از عذاب می ترسند.
دلیل هفتم: «قرآن چشمه ای است برای هدایت به معارف الهی که تازگی و هدایت آن هرگز کهنه نخواهد شد و هر خواننده ای به قدر توان و استعدادش از این دریای بی کران بهره می گیرد.چه بسا برای متاخران چیزی از حکمت ها و اسرارش کشف شود که برای متقدمان نبوده است.این مزایا در ترجمه قرآن وجود ندارد; زیرا خواننده به فهم آن معنا که مترجم فهمیده مقید است.برای مثال، مترجم آیه «وارسلنا الریاح لواقح » (حجر: 22) را مجاز بالاستعاره قرار می دهد.برخورد باد و ابر و نزول باران به دنبال آن مانند لقاح مرد و زن و تولد فرزند است، اگر فرض کنیم در لغت مترجم، لفظی جانشین «لواقح » عربی باشد، در حقیقت و مجاز خلط شده، خواننده به همین فهم اکتفا نموده، حقیقت عبارت - یعنی این را که بادها بالفعل لواقح هستند - نمی فهمد; زیرا باد ماده لقاح را از درخت نر به ماده منتقل می کند.در نتیجه، ترجمه ما را در این حد از فهم متوقف نموده و از ترقی مطلوب بازمی دارد.» نقد و بررسی: این شبهه نیز نمی تواند دلیلی بر ممنوعیت ترجمه باشد.در این که قرآن چشمه هدایت است و خواننده از قرائت آن به قدر توانش بهره می گیرد هیچ بحثی نیست، اما جواز ترجمه به معنای تعطیل این کار نمی باشد.ترجمه در کنار متن اصلی است و هرگز جایگزین آن نمی شود.اما زبان ها نیز مانند موجودات زنده در حال تغییر و تحولند و باید برای هر نسلی در هر عصری ترجمه ای قابل فهم و مطابق با رشد زبانی آن مرز و بوم ارائه نمود تا به آسانی آن را بفهمند.مستشکل این نکته را فراموش کرده که روی سخن ما در جواز ترجمه با افراد غیرعرب زبان است که می خواهند سخن خدا را بفهمند.اما در آیات اسرار و حکمت هایی هست که آن ها را افراد آشنا با زبان عربی و لغت و سایر مقدمات درک نموده، مفسران برای افراد غیر عرب زبان و عادی توضیح می دهند.
خداوند متعال برای هر کس به اندازه توانش تکلیف مقدر نموده است; «لا یکلف الله نفسا الا وسعها» (بقره: 286) بنابراین، کسانی که قدرت فراگیری زبان عربی را ندارند، اگر برای فهم قرآن از ترجمه استفاده نمایند، خداوند سبحان از آن ها می پذیرد.از سوی دیگر، آیاتی که به بیان عمومیت دعوت پیامبر می پردازد، این ضرورت را بدیهی می نماید که به هر شکل ممکن، باید تمامی مردم جهان در جریان تعالیم اسلام و قرآن قرار گیرند و این مهم در پرتو ترجمه امکان دارد.
از مثالی که در متن آمده، به خوبی روشن است که مقصود مستشکل چیست.مسلم، دقایق لطایف و نکات ظریف تعابیر عربی قرآن به صورت کامل، قابل انتقال به زبان دوم نیست، اما آیا این به معنای محرومیت افراد غیرعرب از فهم قرآن است.در همین آیه مربوط به لقاح، وقتی ترجمه کنار متن اصلی ذکر شود، خواننده هر دو را ملاحظه می کند و در حد توان خویش از آن بهره می گیرد.
دلیل هشتم و نهم: غزالی در کتاب الجام العوام عن علم الکلام می گوید: «ترجمه آیات مربوط به صفات الهی جایز نیست.» استدلال ایشان بر این مطلب کاملا روشن است.ایشان می گوید: خطا در این زمینه منجر به کفر می شود.
غزالی همچنین می گوید: برخی از الفاظ عربی معادل غیرعربی ندارند.مترجم در این الفاظ چه کند؟ اگر بر اساس فهم خود آن را شرح دهد، خواننده را در اعتقادی خاص قرار می دهد مادامی که قرآن آن را رد نکرده است. (41)
نقد و بررسی: به طور کلی، معادل یابی کلمات قرآن کاری مشکل است و کلماتی که به عنوان ترجمه به کار می روند، نمی توانند بار معنایی لغات قرآنی را برسانند.از نظر زبان شناسی، این مطلب صحیحی است که لغات و واژه ها بار فرهنگی و اجتماعی خاصی در میان اهالی آن زبان دارند.
شهید مطهری رحمه الله درباره ترجمه کلمه «الله » در سوره حمد می فرمایند: «می توان گفت که در فارسی، لغتی مترادف کلمه «الله » ، که بشود جای آن گذارد، نداریم و هیچ کدام رساننده تمام معنای «الله » نیستند; زیرا اگر به جای «الله » ، خدا بگذاریم، رسا نخواهد بود; چون خدا مخفف «خودآ» است و رساننده تعبیری است که فیلسوفان می نمایند; یعنی «واجب الوجود» . (42)
اما با وجود این، مترجم آگاه باید سعی و تلاش خود را به کار بندد تا حدی که امکان دارد، درست ترجمه نموده، تقریب به ذهن کند و در هنگام ضرورت، توضیح و شرحی را در پاورقی بیاورد.علاوه بر این، مترجم باید شروط ترجمه را، که یکی از آن ها آگاهی و وقوف کامل به هر دو زبان است، رعایت کند. (43)
در هر صورت، اندیشمندان با عمل خویش، این مطلب را ثابت نموده اند که ترجمه کاری لازم و غیرقابل انکار است.
دلیل دهم: «در زبان عربی الفاظی هست که معادل آن ها در زبان های دیگر هم وجود دارد، ولی آن گونه که عادت عرب در به کاربردن استعارات است، عادات فارسی زبان ها نیست.هنگامی که مترجم لفظ فارسی را به صورت مطلق بیاورد، معنای حقیقی را می رساند، در صورتی که شاید مراد خداوند متعال معنای مجازی بوده است.این مقام، محل لغزش قدم هاست، به ویژه اگر سخن از خدا و صفات و افعال او باشد.» نقد و بررسی: هدف از ترجمه قرآن برگردان سبک قرآن و معنای آن به صورت کامل با حفظ اعجاز معنوی و لفظی نیست، به گونه ای که بتواند جانشین قرآن شود تا متخصصان برای استنباط احکام شرعی و مراد خدا به آن مراجعه نمایند و یا این که بتوان آن را جایگزین متن عربی قرآن کرد، بلکه ترجمه قرآن به منزله دست مصنوعی است برای کسی که دست طبیعی ندارد.روشن است که دست مصنوعی به هیچ وجه خلا فقدان دست طبیعی را پر نمی کند.ترجمه برای کسانی است که با زبان عربی آشنایی ندارند و اگر قرآن هم به زبان آن ها ترجمه نشود، از تمام معارف قرآنی بی بهره خواهند بود.
قرآن معانی اولیه ای دارد که در میان تمام زبان ها مشترک است و حتی مخالفان ترجمه قرآن برگردان معانی اولیه را جایز دانسته اند.ابن قتیبه در کتاب المعارف می گوید: «ترجمه معانی بلاغی غیرممکن است، ولی ترجمه معانی اولیه اصلی خالی از اشکال است و می توان قرآن را این گونه برای عامه مردم و کسانی که درک قوی برای به دست آوردن معانی آن را ندارند تفسیر و تبیین کرد و این به نظر همه مسلمانان جایز است و این اجماع حجت است » . (44)
از سوی دیگر، ترجمه قرآن در کنار متن اصلی حافظ عظمت و بلندی الفاظ قرآن کریم است.
دلیل یازدهم: «بعضی الفاظ در عربی با یکدیگر مشترکند، ولی در لغت عجم چنین نیست.پس مترجم گاهی غیر مراد خدا را از معنای مشترک اختیار می کند و این محل اشکال است.» نقد و بررسی: ترجمه شروطی دارد که یکی از آن ها آشنایی مترجم با لغت و علم صرف و نحو و بدیع و بیان است.اگر مترجم آگاه و آشنا باشد، در بین الفاظ مشترک، آن معنا را که بهتر به آیه می خورد ذکر می کند.این اشکال در مورد تفسیر هم هست.همچنین این دلیل اخص از مدعاست و تنها ترجمه در مورد الفاظ مشترک را رد می کند، در صورتی که مدعا اعم است.
دلیل دوازدهم: «نزد دانشمندان مسلم است که اگر دلیل قطعی قائم شود بر ممنوعیت ظاهر آیه ای از آیات قرآن، تاویل آن لازم است.تفاوت بین تاویل الفاظ قرآن و تاویل الفاظ ترجمه بر هر عاقلی روشن است، به ویژه در آیات متشابه و الفاظ مشترک.» نقد و بررسی: در همین زمینه، آقای شاطر گفته است: «به تمامی مترجمان تحدی می شود که آیات ذیل را دقیقا همان گونه که از وحی رسیده است، معنا کنند تا در برگیرنده تمامی قواعد اجتماعی و احکام منطبق بر اصول دین و دور از عقول اجنبی باشد و دلالت های ثانویه تبعی را نیز در بگیرد: "و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی"; "سبح لله ما فی السموات و الارض و من فیهن"; و ان من شی ء الا یسبح بحمده و لکن تفقهون تسبیحهم" (45)
پاسخ این اشکال در ضمن شبهات گذشته توضیح داده شد.آنچه مسلم است آن که ترجمه جای قرآن را نمی گیرد و باید در کنار متن اصلی باشد، آن هم بارعایت شروطش. دراین صورت، مترجم آگاه درترجمه نیز تاویل را منعکس می کند یا در پاورقی توضیح می دهد.
دلیل سیزدهم: «نظم قرآن و شیوه آن تاثیر خاصی در شنونده دارد که با ترجمه منتقل نمی شود و خیر کثیری با ترجمه فوت می شود.قرآن افراد زیادی را جذب اسلام نموده است، حتی یکی از فلاسفه فرانسوی می گوید: "محمد قرآن را می خواند با حالتی که شنونده را به ایمان جذب می کرد.تاثیر این قرائت بیش از معجزات سایر انبیا بود." وقتی این تاثیر برای تلاوت قرآن، حتی در نفوس غیر معتقدان به قرآن هست، چگونه مسلمانان را با ترجمه قران از این فیض محروم کنیم.» نقد و بررسی: در تاثیر تلاوت متن عربی قرآن، آن هم با صوت زیبا در نفوس مؤمنان و عموم مردم جای هیچ تردیدی نیست; چنان که می فرماید: «لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرایته خاشعا متصدعا من خشیة الله » (حشر : 21) ذیل این آیه از عبدالله بن مسعود نقل شده است که روزی جمعی از اصحاب رسول خدا که ملالت خاطر پیدا کرده بودند، عرض کردند: «یا رسول الله، چه می شد حدیثی برای ما بیان می کردید تا زنگارملالت راازدل های مابزداید.دراین جاآیه مزبور نازل شد» . (46)
اسماء نقل می کند که وقتی قرآن بر اصحاب رسول خدا خوانده می شد، چشمانشان پرازاشک می شد و بدن هایشان می لرزید. (47)
نمونه های تاریخی فراوانی برای این تاثیر وجود دارد.
اما این مطلب هیچ خدشه ای بر ضرورت ترجمه قرآن وارد نمی آورد، بلکه تاییدی بر مدعای قایلان به ترجمه است; زیرا تمامی معتقدان به ترجمه بر این باورند که ترجمه قرآن ویژگی های قرآن را در بر ندارد و روحانیت و نورانیت خاص همان است که در متن قرآن وجود دارد.خضوع و خشوع و در نتیجه، نور هدایتی که در الفاظ قرآن وجود دارد، در هیچ متن دیگری حتی در ترجمه قرآن یافت نمی شود.تاثیر قرآن از همان آغاز روشن بوده است; همچنان که نخستین تاثیرش بر اعراب جاهلیت، که خود بلیغ ترین سخنان را به کار می بردند، چنان بود که زانوی عجز به زمین زده، ایمان می آوردند و این فصاحت و بلاغت ویژه تاکنون محفوظ مانده و ادامه داشته است.به همین دلیل، یکی از شروط ترجمه، بودن در کنار متن اصلی است.
دلیل چهاردهم: «هنگامی که قرآن به زبان های ترکی و فارسی و هندی و چینی و مانند آن ترجمه می شود، بین این ترجمه ها اختلاف به وجود می آید; همان گونه که بین ترجمه کتب عهد عتیق و جدید مسیحیان اختلاف به وجود آمده است.» نقد و بررسی: این که بین ترجمه ها اختلاف پدید می آید، یک فرض ذهنی است و ربط چندانی هم به بحث جواز و عدم جواز ترجمه قرآن ندارد; زیرا ترجمه قرآن مستلزم رعایت ضوابطی است که وقتی آن ضوابط در ترجمه رعایت شود، اختلافی به وجود نخواهد آمد.علاوه بر این، به فرض آن که در ترجمه ها اختلافاتی به وجود بیاید، وقتی همراه با متن اصلی باشند، هیچ لطمه ای وارد نمی سازند.اما تمثل به کتاب های عهدین قیاس مع الفارق است، چون اختلاف آن کتاب ها از آن جاست که پس از چندین سال، از صورت روایات شفاهی به صورت مکتوب درآمدند.لغزش ها و اشتباهاتی که در ترجمه های قرآن به وجود آمده در حدی نیست که موجب جدایی و تفرقه باشد.البته باید سعی کرد که هیچ گونه لغزشی در چاپ های قرآن و ترجمه آن ها به وجود نیاید.
دلیل پانزدهم: «قرآن نشانه بزرگی بر نبوت رسول خدا صلی الله علیه وآله است، آن هم نشانه ای باقی.این بقا در صورتی محفوظ است که قرآن از تغییر و تبدیل و تحریف و تصحیف محفوظ بماند.اما ترجمه چنین نیست.» نقد و بررسی: قایلان به جواز ترجمه همگی معتقدند که تحریف و تغییر آیات قرآن حرام بوده و تاکنون چنین چیزی واقع نشده است.این شبهه در صورتی وارد است که ترجمه مستغنی از متن اصلی باشد، در حالی که باید گفت: اولا، وقتی گفته می شود قرآن ترجمه پذیر است به آن معنا نیست که ترجمه آن حتما بدون همراه داشتن متن اصلی باشد، بلکه یکی از شروط ترجمه صحیح قرآن این است که ترجمه همراه با متن اصلی باشد و زمانی که ترجمه و متن اصلی درکناریکدیگرآورده شوند، هیچ کس به این فکر نمی افتد که ترجمه قرآن، قرآن است تا از متن اصلی بی نیاز شده و در نتیجه، تحریف رخ دهد.ثانیا کسانی که زبان عربی نمی دانند، ابتدا باید قرآن را به هر زبانی که برایشان امکان پذیر است مطالعه نمایند و اعتقاد حاصل کنند، سپس جنبه های اعجاز آن را دریافت کنند.
نتیجه این ها ادله ای بود که از سوی رشیدرضا در ممنوعیت ترجمه ذکر شده است.ادله دیگری نیز از سوی مخالفان جواز ترجمه قرآن ارائه شده که از ذکر آن ها در این جا خودداری می شود. (48)
در پایان و حسن ختام این قسمت از بحث، باید گفت: قرآن چنان است که خود می فرماید: «و ما انزلنا علیک الکتاب الا لتبین لهم الذی اختلفوا فیه وهدی و رحمة لقوم یؤمنون » (نحل: 64) ; ما این قرآن را بر تو نفرستادیم، مگر برای این که حقیقت را در آنچه مردم اختلاف می کنند، روشن کنی و برای اهل ایمان، هدایت و حمت باشی.
دست یابی جهانیان به این هدایت و رحمت الهی و تشکیل امت واحده بدون اختلاف امکان ندارد، مگر این که از هر قوم گروهی بیایند و با زبان انزال و وحی آشنا شوند. به نظر می رسد:
اولا، انگیزه فتوا به عدم جواز ترجمه از سر بعضی تعصبات بوده است; چرا که بیش تر مخالفان جواز ترجمه از علمای عرب زبان بوده اند که قومیت و تعصب عربیت در نظر آن ها بی تاثیر نبوده است. (49)
به همین دلیل، فتوای تحریم فقط در میان بعضی از کشورهای عربی مشهور بوده و مسلمانان دیگر کشورها به ترجمه قرآن اقدام نموده اند.
دکتر علی شواخ می گوید: «بدین وسیله، برای ما روشن گردید که حرکت ضد ترجمه قرآن به سایر زبان ها منحصر به کشورها و سرزمین های عربی، به ویژه دولت عثمانی، بوده است » . (50)
ثانیا، می توان گفت: این اندیشه از سوی کسانی صادر شده است که تفکر خود را از چهارچوب مرز کشورهای عربی بیرون نبرده اند.
ثالثا، استعمار در رسوخ این اندیشه بی تاثیر نبوده است تا به این وسیله، از گسترش اسلام در میان کشورهای غیرعربی جلوگیری شود.از این رو، خود آن ها به ترجمه قرآن پرداختند و برخی عرب زبان ها ساده لوحانه این مطلب را از آن ها گرفته، فتوا داده اند که انتقال اعجاز قرآن ممکن نیست. «اگر خوب دقت کنیم، پی خواهیم برد که قول به منع ترجمه قرآن معاصر با فتوای مسیحیان غربی و استعمار سرزمین ها به وسیله آن ها در جهت مسیحی نمودن مسلمانان بود; با تمام وسیله و امکانات تلاش نمودند و به فرستادن مبلغین مسیحی به عناوین مختلف اکتفا ننمودند، بلکه آموزش زبان عربی را، حتی در مستعمرات عربی مانند شمال آفریقا و دیگر نقاط، ممنوع ساختند.نتیجه این که آن ها می خواستند محاصره اسلام رابا منع ترجمه قرآن به زبان های بیگانه کامل گردانند» . (51)
پی نوشت ها:
1- محمدحسن آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 4، ص 72، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408 ق
2- راغب اصفهانی، مفردات فی الفاظ القرآن، ص 195، دمشق، دارالقلم، 1412 ق
3- محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص 646، انتشارات امیرکبیر، چ دوم، تهران، 1362
4- عبدالکریم بی آزار شیرازی، "مشکل ترجمه قرآن"، ص 126
5- محمدحسین بن خلف تبیری، برهان قاطع، ج 1، ص 482، تهران، ابن سینا، 1342
6- محمدبن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل ای القرآن، ج 1، ص 71، بیروت، دارالمعرفه، 1409 ق
7- شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، زیارت حضرت صاحب الامر
8- ابن منظور، لسان العرب، ماده رجم، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ق
9- نهج البلاغه
10- محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 328
11- نهج البلاغه
12- بهاءالدین خرمشاهی، «رؤیای ترجمه بی غلط قرآن » ، بینات، ش 3، ص 67
13- سلماسی زاده، تاریخ ترجمه قرآن در جهان، ص 89، انتشارات امیرکبیر، 1369
14- بینات، ش 3، ص 141
15- محمدبن جریر طبری، جامع البیان، مقدمه ترجمه
16- احمد مصطفی مراغی، تفسیر المراغی و داراحیا التراث العربی، ج 13، ص 126
17- شیخ صدوق، خصال، باب «العشره » ، ج 2، ص 422
18- رشیدالدین میبدی، کشف الاسرار وعده الابرار، ج 5، ص 224
19- ابوعبدالله قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ج 9، ص 304
20- اسماعیل حقی، روح البیان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 361
21- مجموعه سخنرانی ها و مقالات اولین کنفرانس تحقیقات علوم و مفاهیم قرآن، ص 34
22- رشیدرضا، تفسیر المنار، ج 9، ص 324
23- آیاتی مانند سوره اسراء: 88/سوره بقره: 23
24- شیخ محمد سلیمان، حدث الاحداث فی الاقدام علی ترجمة القرآن، ص 63، مصر، المطبعة السلفیه
25- محمدبن مسعود عیاشی، تفسیر عیاشی، ج 1، ص 2
26- 27- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 92، ص 81/ج 92، ص 84
28- محمدباقر حجتی، سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو، ص 11
29- فصلنامه پژوهش های قرآنی، ص 253، ج 4
30- شیخ طوسی، الخلاف، ج 1، ص 344
31- محمد ابوزهره، المعجزة الکبری، ص 583
32- مساله 323 توضیح المسائل مراجع
33- الخلاف، ج 1، ص 343
34- امام خمینی قدس سره، تحریر الوسیله، ج 1، ص 197
35- محمدمهدی ری شهری، میزان الحکمه، حدیث 20604
36- بحارالانوار، ج 23، ص 105
37- جامع البیان عن تاویل القرآن، ج 7 و 8، ص 117
38- التبیان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 343
39- زمخشری، الکشاف، ج 4، ص 86
40- الجامع لاحکام القرآن، ج 7، ص 161
41- شبیه این دلیل در کتاب بحث فی ترجمه القرآن الکریم و احکامها، بیروت، دارالکتب الجدید، ص 13 آمده است.
42- مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ص 16، انتشارات صدرا
43- ر.ک: محمدحسن مصطفوی، روش علمی در ترجمه و تفسیر قرآن، ص 57
44- به نقل از: محمود ابوزهره، المعجزه الکبری، ص 588
45- القول السدید، ص 36
46- تفسیر کشاف، ج 4، ص 124
47- قرطبی، تفسیر قرطبی، ج 8، ص 569
48- برای بررسی بیش تر ادله، می توان به کتب مناهل العرفان، ج 2، ص 40 تالیف شاطبی; المعجزه الکبری، ص 588، تالیف ابوزهره; بحث فی ترجمه القرآن و احکامها، ص 14، تالیف مراغی; و دراسات فی القرآن الکریم، ص 82، ؟ ، مراجعه نمود.
49- بحث فی ترجمه القرآن و احکامها، ص 43
50- 51- علی شواح، معجم مصنفات القرآن الکریم، ج 2، ص 13
