سمینار کتاب و احیای تمدن شرق در تاجیکستان

سمینار بین المللی «کتاب و احیای تمدن شرق» در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان به مدت دو روز در روزهای 25 و 26 آذر 1383 15 16 دسامبر 2004 با شرکت استادان و پژوهشگرانی از کشورهای ایران، تاجیکستان، افغانستان و ازبکستان برگزار گردید و 22 سخنران در طی این دو روز صبح و بعد از ظهر هر یک به مدتی کوتاه در یکی از موضوعات مربوط به کتاب، نسخه های خطی، کتابخانه ها و ضرورت گردآوری و فهرست نگاری نسخ خطی سخنانی ایراد کردند.

سمینار با سخنان امیر اوف وزیر فرهنگ تاجیکستان کار خود را آغاز کرد. از ایران غیر از قهرمان سلیمانی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، چهار تن دیگر در این سمینار شرکت و در باب موضوعات زیر سخنانی بیان کردند:

1 معرفی فهرستواره کتاب های فارسی از انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، عسکر بهرامی.

2 نسخ خطی دایرة المعارف بزرگ اسلامی، بهروز محمودی بختیاری.

3 نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز و نقش برادران نخجوانی، دکتر باقر صدری نیا.

4 ضرورت تدوین فهرست جامع نسخه های خطی فارسی در تاجیکستان، سید علی آل داوود.

5 دنیای جدید نسخ خطی، قهرمان سلیمانی.

هیأت ایرانی به سبب تأخیر 17 ساعته پرواز شرکت آسمان در فرودگاه مشهد، نتوانست به موقع برسد و از این رو در مراسم افتتاح و سخنان وزیر فرهنگ تاجیکستان فرصت حضور پیدا نکرد و تنها چند ساعت پس از آن، توانست با راهنمایی رایزن فرهنگی ایران در هتل دوشنبه در حاشیه میدان صدرالدین عینی شهر دوشنبه استقرار یافته و در سمینار که در یکی از سالن های همین هتل تشکیل شده بود شرکت نماید. پس از سخنرانی وزیر فرهنگ، دکتر سفر سلیمانی دبیر سمینار و رئیس پژوهشگاه فرهنگ تاجیکستان سخنان خود را آغاز کرد. دکتر سلیمانی تحصیل کرده مسکو است و سالیان متمادی در ایران زیسته و به ایران و فرهنگ ایرانی سخت دلبسته است. موضوع سخن او «نسخ خطی به عنوان مبحث اطلاعات بیبلیوگرافی» است. او در سخنان خود اشاره کرد که اطلاعات عمومی مردم تاجیکستان کم است و حتی مردم از شاهنامه فردوسی جز داستان رستم و سهراب چیز دیگری نشنیده اند.

پس از او آقایان عسکر بهرامی و بهروز محمودی بختیاری از ایران سخنان خود را ایراد نمودند. سخنران دیگر دکتر میرزا ملا احمد از تاجیکستان بود که در باب کتاب شناسی های نسخ خطی ادبی فارسی سخن گفت. پس از او دکتر همایون از افغانستان در باب «کتاب شناسی نسخ خطی افغانستان» و محمد جعفر رنجبر رئیسی که او هم از افغانستان آمده بود درباره «سرگذشت کتاب و کتاب سوزی در افغانستان» سخنرانی کردند. از نکات جالب مورد اشاره سخنرانان افغان این بود که گفته شد در زمان تسلط طالبان بر افغانستان، گروه مذکور برخلاف شایعات متعرض کتاب سوزی نشدند، لیکن مردم از شدت استیصال در فصل سرمای سخت در برخی مناطق برای گرم کردن خود کتاب ها را در آتش می افکندند.

بعد دکتر تاشف مدیر کتابخانه ملی تاجیکستان در باب جایگاه کتابخانه ملی در تهیه کتاب شناسی نسخ خطی سخن گفت و در ضمن سخنانش به مشکلات فهرست نگاری در این کشور اشاره نمود. «کتاب های خطی اسلامی و مسئله تصنیف آنها و شرح آنها در کتابخانه ها» عنوان سخنرانی نوید دانشمند تاجیک و معاون حزب اسلامی عبدالله نوری بود. بعد محمد اوف راجع به مینیاتورها در نسخ خطی فارسی سخن گفت و در آخر جلسه میزگرد کوتاه مدتی تشکیل گردید.

از همه جالب تر سخنان دانشجوی جوان ازبک آقای سلطان سعید اوف دانشجوی فوق لیسانس دانشگاه سمرقند بود. او با زحمت زیاد از ازبکستان خود را به تاجیکستان رسانده بود. ازبکستان در دادن ویزا به تاجیک نژادان برای ورود به تاجیکستان سخت گیری فوق العاده ای اعمال می کند. از توضیحات سعید اوف برمی آمد که دولت فعلی ازبکستان فعالیت تاجیک ها را محدود و استفاده از زبان فارسی تاجیکی با مشکلات فراوان مواجه است. فقط در شهرهای سمرقند و ترمذ برخی نشریات فارسی به چاپ می رسد. در بخارا سخت گیری های بیشتری اعمال می گردد. سخنران ازبک در پایان اعتراض کرد که چرا هنگام نام بردن از مراکز زبان فارسی تنها از ایران، افغانستان و تاجیکستان نام برده می شود و نامی از ازبکستان در میان نیست. در حالی که عده کثیری فارسی زبان در ازبکستان زندگی می کنند و احتمالاً جمعیت آنان نسبت به ازبک ها در اکثریت است. لیکن در ازبکستان کتاب فارسی بسیار کم است و اجازه چاپ کتاب به زبان فارسی را نمی دهند. او پیشنهاد می کرد که وظیفه تاجیکستان در این جا خطیر است و باید افزون بر تجهیز کشور خود به کتب آموزشی مفید، نقش محوری آموزش زبان فارسی تاجیکی را در منطقه برعهده گرفته و برای گسترش زبان فارسی در کشورهای همجوار علاقمند چون ازبکستان و قرقیزستان بکوشد.

سخنران دیگر روز دوم، خانم دکتر لاله داد خدایوا، استاد باستان شناسی و تاریخ کهن بود. وی در دانشگاه سن پطرزبورگ درس خوانده و سخنرانی خود را که در باب کتیبه های سمرقند تهیه کرده بود به زبان روسی قرائت کرد و دکتر لقمان بای متف آن را به فارسی ترجمه نمود. وی ضمن سخنان خود از طرح نگارنده این سطور در خصوص برپایی و تأسیس مرکز تحقیقات فارسی در تاجیکستان استقبال و پشتیبانی کرد. سخنان دکتر لاله حاوی مطالب تازه و شنیدنی بود و دیدگاه تازه ای را در باب کتیبه ها ارائه می داد. او در پایان به نتیجه گیری پرداخت و نکاتی در باب کتاب شناسی و ارزش علمی این رشته بیان کرد.

سخنران دیگر دکتر عبدالله جان یونس اوف رئیس بخش کتب خطی و نادر کتابخانه ملی تاجیکستان [فردوسی] بود. او در سخنان خود مطالب دقیق و مستندی در باب نسخ خطی تاجیکستان بیان کرد. در مجموع سخنرانی او پر مطلب و آموزنده بود و معلوم می شد که بر کار خود تسلط کافی دارد. چنانکه روز بعد که از کتابخانه و مخزن کتب خطی بازدید کردیم، دلسوزی و مراقبت او در حفاظت نسخ خطی به خوبی مشهود بود. او پیشنهادهایی در زمینه گردآوری و خرید نسخ خطی در تاجیکستان ارائه داد.

کمال عینی دانشمند نام آور تاجیک و فرزند صدرالدین عینی، سخنران دیگر روز دوم سمینار بود. او در سخنان مفصل خود به موضوعات گوناگون پرداخت: در باب چاپ نسخه ویس و رامین گرجی و متن فارسی آن در بنیاد فرهنگ، بنیاد گذاری کتابخانه ملی تاجیکستان و وضعیت اسفبار زبان فارسی پس از استقرار رژیم کمونیستی در اتحاد شوروی و بخشنامه راجع به انهدام نسخ خطی فارسی سخن گفت و در آخر پیشنهاد انتشار یک نشریه کتاب شناسی به زبان فارسی را ارائه داد. دکتر امریزدان علی مردان اوف سخنران بعدی به نکته جالبی اشاره داشت: به گفته او رایزنی فرهنگی ایران در ازبکستان نشریه ای به نام سینا به زبان ازبکی [شاخه ای از ترکی [منتشر می کند. این مجله متأسفانه تنها نامش به فارسی است و از اینکه رایزنی فرهنگی ایران آن را انتشار می دهد باید متأسف بود. در پایان سمینار رادیو تاجیکستان راجع به وضع نسخ خطی در ایران و تاجیکستان مصاحبه ای با نگارنده این سطور انجام داد که چند بار آن را پخش نمود. سمینار در بعد از ظهر روز 16 دسامبر با جمع بندی سخنرانی ها به کار خود پایان داد.

* * *

اقامت هیأت ایرانی به سبب نبودن پرواز شرکت های هوایی، مدت یک هفته به طول انجامید. توفیق اجباری پیش آمد که با کشور دلپذیر و مردم دوست داشتنی تاجیکستان آشنایی بیشتری انجام شود. در این چند روز از مصاحبت مردمان صمیمی و مهربان تاجیکستان فراوان لذت بردیم. همنشینی با تاجیکان آرامش را به انسان باز می گرداند. خاصه به کسی که از تهران شلوغ آمده باشد. مردم با گویش خاصی از زبان فارسی سخن می گویند که به «تاجیکی» شهرت دارد. و در حقیقت گونه ای از زبان فارسی است که کمتر دچار تحول شده و با فارسی کهن یعنی آنچه در شعر رودکی و کتب تاریخ و تفسیر ابوعلی بلعمی و ابن سینا دیده می شود قرابت نزدیک دارد. یکی از سخنرانان که می خواست بگوید: این کتاب را در فلان کتابخانه دیده ام می گفت: «آنجا رفتگی و دیده گی کرده ام».

دکتر سفر سلیمانی رئیس پژوهشگاه و استاد دانشکده هنرهای زیبا که دبیری سمینار را به عهده دارد مدیری موفق است و به ایران علاقه وافر دارد. همه سعی و کوشش او بر این بود که به ایرانیان در این سفر بد نگذرد و خود شخصا دنبال حل همه مشکلات بود. روز سوم اقامت در تاجیکستان و پس از برنامه اختتامیه سمینار، برنامه بازدید از کتابخانه ملی تاجیکستان را تنظیم نمود. این کتابخانه به گفته مسؤول آنجا هم اکنون 3 میلیون و پانصد هزار نسخه کتاب دارد. کتاب ها بیشتر به زبان روسی و بخش کمتر به زبان های فارسی و عربی است. این کتابخانه در سال 1933 م تأسیس شده و در ابتدا 18000 جلد کتاب داشته است. در سال 1954 به ساختمان فعلی که بنایی پهناور و مستحکم است و به گفته رئیس کتابخانه، ظرفیت جاگیری بیش از 2 میلیارد کتاب را دارد منتقل گردیده است. این کتابخانه در دوران پیشین یعنی هنگامی که تاجیکستان جزیی از اتحاد جماهیر شوروری بود 340 کارمند داشته و دارای 25 بخش بوده است. اما اکنون 17 بخش دارد و حدود 100 کارمند. در ابتدا نسخ خطی کتابخانه 4000 جلد بود اما این کتاب ها بعدا به آکادمی علمی تاجیکستان انتقال یافت، ولی بعدها مستقلاً به گردآوری نسخ خطی توجه نشان داد و اکنون دارای 2200 دست نویسن است و دکتر عبدالله یونس اوف متصدی این بخش است.

به گفته رئیس کتابخانه، تمام ناشران مکلّفند از هر کتاب دو نسخه به کتابخانه ملی بفرستند. در حدود 300 مجله هم به کتابخانه می رسد. این کتابخانه با روش دیوئی مرتّب شده و دارای مخازن متعدد و بزرگ مملو از کتاب است. یکی از سالن ها ویژه ادبیات دول اروپایی است و حدود 80000 جلد کتاب دارد. یکی از سالن های دیگر مختص کتب فارسی چاپ ایران است و «رودکی» نام دارد. این سالن ظاهرا در نتیجه اقدامات آقای مجتهد شبستری سفیر پیشین ایران گشایش یافته و حدود 14000 جلد کتاب دارد و بیشتر آن را دولت ایران اهدا کرده، اما از کتاب های جدید در آن خبری نیست و نشریات چاپ ایران همه متعلق به شش هفت سال پیش است. کتابخانه برای خود چاپخانه مستقلی دارد ولی غیر از کتب کتابخانه، از دیگران هم سفارش قبول می کند.

روز دیگر از انستیتوی شرق شناسی و میراث خطی وابسته به آکادمی علوم تاجیکستان دیدن کردیم. آقای جوره بای نذری اوف رئیس این انستیتو، مردی دانشمند، آداب دان و خوش معاشرت است. مؤسسه او حدود 15000 جلد کتاب خطی و چاپ سنگی دارد و مفصل ترین گنجینه نسخ خطی فارسی در تاجیکستان است. انستیتو به نام «عبدالغنی میرزایف» دانشمند شهیر تاجیک خوانده شده است.

در تاجیکستان نسخ خطی فارسی ممتاز و منحصر به فردی وجود دارد که تا به حال همه آنها به دقت شناسایی و معرفی نشده است. فهارس چاپ شده شامل معرفی همه دست نویس ها نیست و هنوز باید سالیان متمادی تلاش کرد تا بتوان همه نسخه ها را به اهل کتاب و دانشمندان رشته های گوناگون شناساند. در فرودگاه تهران هنگام انتظار برای پرواز دکترمحمدعلی موحد و دکتر صمد موحد را ملاقات کردم که عازم قونیه برای شرکت در مراسم مولانا بودند. دکتر محمد علی موحد می گفت نسخه خوبی از حدیقة الحقیقه تألیف نوه شیخ جام در تاجیکستان موجود است و تمایل داشت در صورتی که بتوانیم عکسی از آن تهیه کنیم. اما من نتوانستم این نسخه را که پیش از آن دکتر موحد براساس دست نویس های دیگر تصحیح و جزو انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب به چاپ رسانده بود پیدا کنم. اما نسخه های خوب دیگر در کتابخانه ملی تاجیکستان وجود داشت، از جمله دست نویس ممتازی از معارج النبوة فی مدارج الفتوة اثر ملامعینی فراهم بود. این نسخه به قطع شاهانه بزرگ و ابعاد آن 29×52 سانتیمتر است. نسخه ای است نفیس با تذهیب مفصل و ظاهرا از آثار مکتب هرات و در همان عصر مؤلف، کتابت شده است. از خمسه امیر خسرو دهلوی هم چند نسخه ارزنده موجود بود. نسخه دیوان جامی به خط فرزندش پیرعلی هم در کتابخانه ملی وجود دارد که در سال 933 ه . ق. نوشته شده است. دست نویس ارزنده دیگر نسخه شاهنامه فردوسی است که در سال 1007 ه . ق. 1598 م کتابت شده، این نسخه هر چند ناتمام است ولی مینیاتورهای نفیس دارد.

* * *

یک روز کامل شنبه 28 آذرماه 83 به این ترتیب به بازدید کتابخانه ها گذشت. در این روز به مدت حدود 15 ساعت برف سنگین در تاجیکستان بارید که برای مردمان آنجا هم کم سابقه بود. و تا حدّی برنامه های بعدی ما را تحت تأثیر قرار داد. روز دیگر از دانشگاه ملی تاجیکستان بازدید کردیم.

تعداد دانشجویان دختر در مقایسه با ایران بسیار اندک است. شاید قریب 101 دانشجویان پسر. اما در بخش کلاس های فارسی و ایران شناسی دانشگاه که بنا به دعوت دکتر عمر صفر رئیس آن قسمت به دانشگاه رفته بودیم تعداد دانشجویان دختر و پسر تقریبا برابر بود. در این دانشگاه چند اتاق به نام «اتاق ایران» خوانده شده اما محقّر است و کتب موجود در آنجا اندک. می توان با هزینه ای ناچیز، آنجا را سامان داد و کتابخانه خوبی از کتب زبان فارسی چاپ ایران به هر یک اهدا نمود، مسؤولین اطاق های ایران امیدوارند، آقای قهرمان سلیمانی رایزن جدید فرهنگی ایران که به تازگی در دوشنبه استقرار یافته بیش از اسلاف خود فعالیت کند.

* * *

یکشنبه شب، 29 آذر ماه که شبی سرد و خیابان ها و کوچه ها مملو از برف و یخ بود، دوستان پیشنهاد دادند تا شب گردی و قدم زنی در هوای شبانه سرد دوشنبه را بیازمائیم. دکتر صدری نیا زیر بار نرفت، مقاله و گزارش نویسی را بهانه آورد و در خانه ماند. ما سه تن، ساعاتی را در کوچه ها و خیابان های شهر دوشنبه زیر نگاه مظنون پلیس به قدم زنی پرداختیم، شب واقعیت ها را عریان تر نشان می دهد، آنچه فعلاً از میراث انقلاب بلشویکی برای تاجیکستان فقیر باقی مانده اینهاست: الفبای سریلیک، فقر مزمن، فشار و فساد اقتصادی برای توده های مردم.

روز بعد به منظور دیدار با استادان و دانشجویان زبان فارسی و تاجیکی به دانشکده دولتی زبان های خارجی رفتیم که در زمینی بسیار وسیع جای دارد. رئیس دانشکده خانمی است که دکترای زبان روسی دارد اما فارسی را به روانی صحبت می کند. پس از ملاقات با وی به دیدار دانشجویان و استادان که در کلاسی مجتمع بودند رفتیم، دکتر صدری نیا و نگارنده به اختصار سخنانی گفتیم، دانشجویان سؤالاتی داشتند و توقعاتی، خانم بهجت سعیدی استاد ایرانی درخواست ارسال دایرة المعارف بزرگ اسلامی داشت و قول مساعد به او داده شد. قرار شد دوره فرهنگ های منتشره توسط سازمان فرهنگ معاصر هم به دانشکده اهدا شود.

از آنجا به پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیک رفتیم. این پژوهشگاه را سفارت ایران در دوشنبه تأسیس کرده و دکتر مسعود قاسمی از همان ابتدای تأسیس یعنی از سال 1374 تاکنون مسؤولیت اداره آن را برعهده دارد. دکتر قاسمی کتابخانه ای نسبتا بزرگ از کتب فارسی چاپ ایران تشکیل داده، با ادیبان و استادان تاجیک ارتباط خوبی دارد. کتابخانه عضو می پذیرد و به دانشجویان و علاقمندان کتاب امانت می دهد.

پژوهشگاه از تابستان 1380 مجله تحقیقی مفیدی به نام نامه پژوهشگاه منتشر می کند. مقالات این مجله را بیشتر ادبای تاجیک می نویسند. اکثر مقالات در باب مقولات زبان شناسی به خصوص در باب زبان های فارسی تاجیکی، یغنابی، روشنانی و فرهنگ و فولکلور مردم تاجیک، بدخشان و افغانستان و مطالبی از این دست است که برای محققان ایرانی تازگی دارد. از نامه پژوهشگاه تاکنون 6 شماره منتشر شده و چهارمین شماره ویژه نامه ناصر خسرو است.

در پژوهشگاه با دکتر پروانه جمشید اوف استاد زبان ملاقات کردیم. وی ده سال پیش فرهنگ بزرگ فارسی تاجیکی انگلیسی تألیف خود را تحویل یکی از انتشاراتی های تهران داده اما تاکنون به چاپ نرسیده و از این بابت سخت گله مند بود. قرار شد در تهران پی گیر کار او شویم.

آخرین شب اقامت در تاجیکستان که مقارن با شب «یلدا» بود، در مهمانی عروسی گذشت که در بزرگترین تالار تاجیکستان برگزار شده بود. سالنی وسیع که تمام دیوار و سقف آن با چوب هنرمندانه پوشیده و نقاشی شده بود. عروس و داماد ازبک و تاجیک بودند. به ایرانیان با مهربانی و صمیمیت هر چه تمام تر برخورد می کردند و به طور مداوم تعارف، اگر دولت ها بالای سر ملت ها نباشند، آنها به آسانی و بی دغدغه کنار هم زندگی دوستانه می کنند و دشمنی نمی ورزند. صبح روز بعد عازم ایرانیم. کارها و برنامه های ما تقریبا همه به خوبی انجام شده است. صبح به تنهایی از خانه ای که روزهای آخر در آنجا سکونت داریم، بیرون آمدم، بیرون خانه دکتر دادخواه کرم شاه یف استاد زبان شناسی و متخصص زبان بدخشانی را دیدم. او در طبقه سوم ساختمان محل سکونت ما زندگی می کند ولی ما خبرنداشتیم. اهل بدخشان و بسیار خوش محضر است. وقتی فهمید عازم بازگشت به ایران هستیم، دعای سفر زیر را برایمان خواند که به گفته او از دعاهای سفر مرسوم اهل بدخشان است و بدخشانی ها که اسماعیلی مذهب اند، موقع سفر این دعا را برای مسافران خود به زبان فارسی می خوانند: