آیت الله العظمی حاج میرزا محمد حسن آشتیانی

حضرت حجة الاسلام والمسلمین، شیخ الفقهاء و المجتهدین، عالم ربانی و فقیه صمدانی آیت الله میرزا حسن آشتیانی از علمای بزرگ شیعه (سر سلسله بیت رفیع) آشتیانی است.

حوزه علمیه قم

ولادت و تحصیل

در حدود سال 1248 ه ق در آشتیان چشم به هستی گشود و در همین شهر به فراگیری خواندن و نوشتن پرداخت. سیزده ساله بود که به بروجرد سفر کرد و چهار سال در آن جا ماند و ادبیات را فرا گرفت و مدت یک سال و نیم از محضر درس مرحوم سید شفیع جاپلقی (متوفی 1280) استفاده کرد پس از آن رهسپار نجف اشرف شد و در آن جا از محضر درس اساتید حوزه نجف خصوصا شیخ اعظم مرتضی انصاری بهره ها برد. چون سنش کم بود پشت پرده می نشست تا آن که در یکی از روزها بر اثر اظهار نظری که در درس می کند شیخ به استعداد فوق العاده او پی می برد و وی را به حضور فرا می خواند و او در درس شیخ از کسانی شد که «تثنی الیهم الخناصر» و به خاطر حسن تعبیر و لطف تقریری که داشت درس استاد را برای دیگران تقریر می کرد و به لسان الشیخ، شهرت یافت و تقریرات استاد را می نوشت.

بازگشت به ایران

در سال 1282 یکسال بعد از وفات شیخ انصاری مرحوم آشتیانی در حالی که به مرحله رفیعه اجتهاد نایل آمده بود به ایران بازگشت و ساکن تهران شد و برای اولین بار افکار و اندیشه ها و تحقیقات نوین شیخ انصاری خاصه در علم اصول را در تهران نشر داد و به همین جهت طلاب متعدد از اطراف و اکناف به تهران روی آوردند و در درس او شرکت جستند و از یافته های او استفاده کردند.

سفر حج

آشتیانی در سال 1311 به قصد حج به حجاز سفر کرد و در بازگشت به زیارت عتبات عالیات رفت و هنگامی که به سامرا رسید با استقبال مرحوم میرزای شیرازی و علمای بزرگ حوزه مواجه شد وی در این سفر میهمان مرحوم میرزای شیرازی بود و این تجلیل دو جهت داشت یکی شخصیت خود ایشان و دیگر به لحاظ ضرورت تقویت اسلام و روحانیت چرا که هنوز ناصرالدین شاه در قید حیات بود.

نقش ایشان در الغای امتیاز رژی

در ماه رجب سال 1307 ه ق هنگامی که ناصرالدین شاه امتیاز انحصار توتون و تنباکو (رژی) را به یک شرکت انگلیسی داد، میرزا حسن شیرازی (م 1312) استعمال توتون و تنباکو را در ربیع الثانی 1309 ه ق / نوامبر 1891م تحریم کرد و میرزا حسن آشتیانی و علمای دیگر هم به مخالفت برخاستند و پس از آن که گفتگوهای مرحوم آشتیانی با شاه و صدراعظم راجع به پیامدهای ناشی از اعطای این امتیاز بی نتیجه ماند مبارزه ادامه یافت و اوج گرفت. شاه طی نامه ای خشونت آمیز از آشتیانی خواست که در جهت لغو حکم تحریم میرزای شیرازی اقدام کند، لکن میرزای آشتیانی در پاسخی که برای شاه فرستاد حمایت خود را از حکم انقلابی میرزای شیرازی اعلام کرد ناصرالدین شاه ابتدا از در ملایمت درآمد اما دیری نپایید که کار دیگر بار به خشونت گرایید و از آشتیانی خواست که یا از تهران خارج شود و یا علنا قلیان بکشد و ایشان خارج شدن از تهران را برگزید. به مجرد اطلاع یافتن علمای تهران از این تصمیم همه عازم به خروج از تهران شدند. مردم غیور تهران پس از اطلاع از این تصمیم شورش کردند و به کاخ سلطنتی یورش بردند و 30 کشته و زخمی دادند و با استقامت خود از خروج بزرگترین عالم شهر جلوگیری کردند. ناصرالدین شاه که اتفاق علما و پشتیبانی قاطع مردم را دید ناچار امتیاز را لغو کرد.⁽¹⁾

تالیفات

عن علی علیه السلام: عقول الفضلاء اطراف اقلامهم. خرد دانشمندان در پیرامون نوشته های آنان است.

یعنی از نوشته ها و تالیفات افراد می توان به میزان عقل و اندیشه آنان پی برد و مرحوم آشتیانی در فقه و اصول از اعاظم علمای شیعه محسوب است و آثار او گواه بر این معنی است.

1- بحر الفوائد، حاشیه ای است بر رسائل شیخ مرتضی انصاری.(الذریعة ج 2/44).

2- رسالة فی الاجزاء، طهران 1318ق ، سنگی، رقعی 159ص.

3- رسالة فی قاعدة نفی العسر و الحرج ،چاپ تهران، 1314.

4- رسالة فی حکم اوانی الذهب و الفضة، چاپ تهران،1313 (همراه ازاحة الشکوک).

5- ازاحة الشکوک فی حکم اللباس المشکوک، تهران،1313ق سنگی، رقعی 141.

(الذریعة ج 1/527).

6- رسالة فی نکاح المریض.

7- رسالة فی الجمع بین قصدی القرآن و الدعاء، طهران، 1314ق، سنگی،139ص(همراه رسالة فی قاعدة نفی العسر و الحرج).

8- رسالة فی انه اذا سلمت جماعة یکتفی بجواب واحد بصیغة الجمع ام لا؟

9- کتاب القضاء. در سال 1327 ه ش چاپ شده است: سربی، وزیری، 490ص.

مؤلفات خطی

10- مباحث الالفاظ. تقریرات شیخ انصاری که نسخه خطی آن گم شده است.

11- کتاب الخلل فی الصلاة، شرح مبحث خلل از شرایع الاسلام است. نسخه ای از آن در آستان قدس 7741 و نسخه ای در سامراء است مدرسه شیرازی (الذریعة 7/249).

12- کتاب الوقف و احیاء الموات و الاجاره.

13و14- کتاب الاجاره و کتاب احیاء الموات در یک جلد، تقریر بحث شیخ انصاری.

(الذریعة 1/122)

15- سؤال و جواب (به فارسی) گردآورده محمدعلی یوزباشی(مقدمه ای بر فقه شیعه 358).

فرزندان او

معظم له چهار پسر و یک دختر داشت:

1- آیت الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی (متوفی 1365ق) که در عصر خود از فقها و مدرسان بزرگ حوزه های علمیه بود و در قضیه بانک روس و حوادثی که منتهی به لغو امتیاز آن شد نقش بسزایی داشت و در جنبش مشروطیت نیز شرکت داشت. وی از جمله علمایی بود که در حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام متحصن گردید.

اختران فروزان ری و طهران 174; گنجینه یا کشکول سیاح 66; (تاریخ علماء خراسان، گنجینه دانشمندان ج 7/97).

2- افتخار العلماء مرحوم آقا میرزا مصطفی متخلص به صهبا که در جنبش مخالفت با موسیو نوز بلژیکی نقش بسزایی داشت و در قیام مشروطیت در صف مردم قرار داشت و در تاریخ 1327 ه ق در سن 42 سالگی در منزلش واقع در جوار حضرت عبدالعظیم علیه السلام ترور شد. از تالیفات اوست: افتخارنامه حیدری که دیوانی است فارسی در غزوات حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و زندگینامه آن حضرت از ولادت تا شهادت در 1800 بیت، در دو جلد به چاپ رسیده است.

جلد اول درباره جنگهای روزگار حضرت محمدصلی الله علیه وآله و جلد دوم درباره جنگهای پس از رحلت پیامبر (ریحانة الادب ج 3/480; الذریعة ج 2/256); مؤلفین مشار6/204-206; گنجینه دانشمندان ج 3/364; اختران فروزان ری 187; رجال ایران بامداد 4/101-103; ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری ج 2; تاریخ مشروطیت ایران تالیف کسروی 295; مجله ارمغان سال 5، ش 11، ص 516.

3- مرحوم حاج میرزا هاشم آشتیانی که در دوره های سوم تا هشتم مجلس شورای ملی به نمایندگی انتخاب گردید و در حدود سال 1340 شمسی در سن 90 سالگی از دنیا رفت. وی تالیفاتی در ادعیه و زیارت از خود به یادگار گذاشت.

تاریخ بیست ساله ایران از حسین مکی; شرح رجال ایران ج 3; رجال عصر مشروطیت از سید ابوالحسن علوی، تلاش آزادی از باستانی پاریزی; زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج 1/38; تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران از بهار ج 1و2.

4- مرحوم آیت الله حاج میرزا احمد آشتیانی (1300-1359ق) متخلص به «واله » از حکماء متاله و فقهای متبحر ایتخت بود. که در فنون مختلف جمعا 62 تالیف گرانبها از آن جناب باقی مانده است. آن بزرگمرد به هنگام وفات متصدی مدرسه علمیه مروی تهران بود. رک: اختران فروزان ری و طهران 180; مقدمه چهارده رساله فارسی.

5- آقا زاده خانم که نامش فاطمه بود و به همسری عموزاده خود مرحوم میرزا جعفر، معروف به میرزا کوچک آشتیانی درآمد و حکیم متاله مرحوم حاج میرزا مهدی آشتیانی فرزند اوست.

شماری از شاگردان او

آیت الله میرزا احمد آشتیانی فرزند او

میرزا فضل الله صادقی مشهور به آشتیانی از حکلماء و قضات.

ملا محمد آملی بن علی

مرحوم آیت الله حاج آقا حسین قمی

مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد فیض قمی مرحوم آیت الله آقا میرزا محمدعلی شاه آبادی

مرحوم آیت الله شیخ محمدجواد حاج آخوند قمی

مرحوم آیت الله حاج شیخ باقر تهرانی

مرحوم آیت الله شیخ علی اکبر نهاوندی (م 1369ق)

آقا سید میرزا اسحاق بن رحیم ستونی همدانی

مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدعلی حائری قمی (م 1358)

مرحوم سید اسماعیل مرعشی (م 1354ه) ملقب به شریف الاسلام که در طب و شیمی و علم حروف ماهر بوده است.

مرحوم میرزا نصرالله نقوی بن سیدرضا (م 1326 خورشیدی)

سید محمد تنکابنی بن محمدتقی (م 1359)

آقا سید محمدآقا بهبهانی طهرانی

شیخ فیاض سرخه دیزجی زنجانی (م 1360)

ملا اسماعیل قره باغی

آیت الله سید فخرالدین میرزائی قمی

علامه حکیم میرزا مجید زنجانی (م ح 1324).

شیخ فتحعلی زنجانی بن حاج ولی بن علی عسگر (م 1338)

مرحوم آیت الله آقا محمد کبیر قمی (م 1369)

شیخ حسین مازندرانی کولائی (م ح 1335)

شیخ علی اکبر مازندرانی (م ح 1330)

ستایش دانشمندان و تراجم نگاران از فقید سعید

علامه سید محمد تنکابنی شاگرد او می گوید:

العلامة افضل علماء المرکز، جناب المستطاب صاحب البیان الحسن و الاخلاق المرضیة المحقق المدقق البارع الحاج میرزا حسن الآشتیانی قدس الله نفسه الزکیة و من ظن می کنم که اگر مرحوم شیخ مرتضی الانصاری قدس سره زنده می بود تقدیر و تصدیق می کرد که بیانی اوفی از بیانش و تقریری اکمل از تقریرش نمی شود و فضلایی که به تدریسش حاضر بودند در این باب تصدیق می کنند و دلیل بدین امر بیان اوست مطالب مصنف (ره) را در حاشیه کبیره...»⁽²⁾

علامه میرزا محمدعلی مدرسی تبریزی می نویسد: «حاج میرزا محمدحسن آشتیانی تهرانی عالم محقق و فاضل مدقق از اعیان علماء و مجتهدین ایرانی که به فضل و دیانت و وثاقت معروف و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری بود و اخیرا به تهران آمده و در حوزه درس او مرجع استفاده بسیاری از اجلاء عصر خود گردید.»⁽³⁾

در مآثر و آثار⁽⁴⁾می نویسد: «میرزا محمد حسن آشتیانی سلمه الله در تاریخ جمع این تالیف از رؤسا بزرگ دارالخلافه است . .. از وقتی که این بزرگوار به طهران آمده است تکمیل اصول الفقه را بر سبک جدید وسیله عظمی پدید شده. بعد از مرحوم حاج ملاهادی عمده تلمذ طلاب و مستعدین در دارالخلافه بر این دانشور یگانه است و سالها می گذرد که زحمات حکومات شرعیه کلیة بر عهده وی قرار گرفته (ادام الله ایام افاضاته ».

در نجوم السماء آمده: «وی از اعاظم علماء کرام و متفقهین اصولیین عظام بوده...»⁽⁵⁾

درسهایی جاودانه از زندگی او

شاگردش مرحوم سید محمد تنکابنی صاحب ایضاح الفرائد می گوید: «آن مرحوم مواظب طاعات و عبادات و نماز شب و زیارت عاشورا در جمیع اوقات عمرش و زیارت جامعه کبیره در شبها و مجد در نشر علوم و تالیف کتب و جواب استفتاءات بودند.»⁽⁶⁾

فرزند بزرگوارش مرحوم حاج شیخ مرتضی نقل کرده است: «ایشان در موقع ارتحالش زیارت جامعه کبیره را می خواند و می گفت: (من والاکم فقد والی الله، و من عاداکم فقد عادالله، و من احبکم فقد احب الله و من ابغضکم فقد ابغض الله و من عصاکم فقد عصی الله انتم السبیل الاعظم و الصراط الاقوم و شهداء دارالفناء و شفعاء دارالبقا و الرحمة الموصولة و الآیة المخزونة و الامانة المحفوظة و الباب المبتلی به الناس من اتیکم فقد نجی و من لم یاتکم فقد هلک) پس روحش به سوی موالیانش پرواز و حشرش با ایشان گردید» من احب شیئا حشره الله معه⁽⁷⁾.

وفات و مدفن

از خاطره و دل ها نرود یاد تو هرگز ای آن که به نیکی همه جا ورد زبانی

سرانجام این فقیه بلند پایه در 28 جمادی الاولی 1319ه ق در تهران درگذشت و جنازه اش را که به امانت به خاک سپرده شده بود، پس از یک سال به نجف اشرف حمل و در مقبره حاج شیخ جعفر شوشتری به خاک رفت. مزار پاکش چشمه سار زلال حقایق است که همواره خواهد جوشید و مشتاقان و شیفتگان را سیراب خواهد ساخت.

پی نوشتها

1- و نیز نک: شورش بر امتیازنامه رژی از فریدون آدمیت; تحریم تنباکو از ابراهیم تیموری.

2- علماء معاصرین،379.

3- ریحانة الادب، ج 1/49.

4- ص 151.

5- نجوم السماء 1/342.

6- علماء معاصرین 379.

7- اختران فروزان، ری و طهران،173.

مآخذ

!ریحانة الادب، 1/49 و3/480.

معجم المؤلفین 5/186.

طبقات اعلام الشیعه، 1/390،389.