آیت الله سیّد محمّد باقر حکیم چهره ای سیاسی و در عین حال بسیار صمیمی و دوست داشتنی است.
این گفت و گوی اختصاصی، قبل از عزیمت وی به عراق و درباره ی هیئآ ت، عزاداری، مقتل خوانی، انحرافات و بدعت ها انجام شده است.
سیّد محمّد باقر حکیم یکی از مقتل خوان های مشهور است که بدین سبب در میان خاص و عام و بویژه در میان مردم عراق، شهرت فراوانی دارد...
نظر شما درباره ی شیوه های جلوگیری از انحرافات در مراسم عزاداری امام حسین(ع) چیست؟
مجالس عزاداری امام حسین(ع)، از مهم ترین برنامه هایی است که اهل بیت(ع) برای تربیت پیروانشان و رسیدن آن ها به درجات بالای فکری و اخلاقی و نفسی و معنوی، تأکید کرده اند.
این مجالس در ساختن جامعه ی صالح، محافظت از این جامعه و استمرار آن، نقش بزرگی را ایفا می کنند؛ چنانچه نقش بزرگی در تأثیر بر محافل پیرامون این جامعه ی صالح و پیوند و ارتباط جامعه با اهل بیت(ع) را دارا می باشند.
این مجالس، به صورتی واضح، از یک جهت حقّی را که اهل بیت علیهم السلام از آن بهره مند بودند و یا حقی که اهل بیت(ع) داشته اند، آشکار می کند و از جهت دیگر، بیانگر مظلومیت اهل بیت(ع) است.
مجالس عزاداری، نمادی است برای بیان این حق و این مظلومیت و به همین دلیل است که تمامی مراسم عزاداری، در چارچوب مراسم عزاداری امام حسین(ع) قرار می گیرد. بنابراین اگر اهل بیت می خواستند که برای پیامبر اکرم(ص) و یا حضرت علی(ع) و یا حضرت زهرا(س) اقامه ی عزا کنند، در چارچوب عزاداری امام حسین(ع)، اقامه ی عزا می نمودند.
وقتی به این تنوّع و گوناگونی برگزاری مراسم دقت می کنیم، درمی یابیم که این تنوع، گاهی به صورت زیارتی است که پیروان اهل بیت(ع) انجام می دهند و گاه با برپایی مجالس عزا و سوگواری و در آن مجالس از حادثه ی کربلا، از آنچه بر اهل بیت گذشته است، از دردها و سختی ها و مظلومیت آن ها، همچنین غم و اندوهی که بر آن ها روا داشته اند گفته می شود این تنوع، نقش بزرگی در ساختن جنبه های گوناگون در شخصیت انسان دارد، به گونه ای که برخی از این آیین ها به ساختن جنبه های فکری و فرهنگی و برخی به ساختن جوانب روحی و عاطفی و برخی به ساختن جنبه های فرهنگی و عقیدتی انسان مرتبط به اهل بیت می پردازد؛ هم چنان که برخی از آن ها به ساختن جنبه های سیاسی فرد می پردازد به گونه ای که پیمان میان وی و اهل بیت را هدایت می کند؛ بخصوص در قرائات زیارت اهل بیت، که خود نوعی پیمان و رابطه و پیوند با اهل بیت به شمار می آید. این نوع از زیارت، نقش بزرگی در تحقق این هدف دارد به همین خاطر است که صیانت از این شعائر و دور نگاه داشتن آن ها از این انحراف، بسیار مهم است. علت اهمیت آن، نقش بزرگی است که در تاریخ و تکوین جامعه ی اهل بیت دارد، برای اینکه همچنان مؤثر و کارا باقی بماند موظّف به محافظت از آن هستیم. بنابراین اگر بخواهیم به سؤال درباره ی حفظ شعائر حسینی از انحراف جواب بدهیم، لازم است به بعضی نکات اشاره ای داشته باشیم:
نکته ی اول، تأکید بر ضرورت التزام به روش هایی است که اهل بیت(ع)، در احادیث متعدد و منصوصه ای که به ما رسیده، بیان فرموده اند. بدیهی است که عزاداری برای امام حسین(ع) نوعی عبادت است و انجام عبادات در چارچوب تعیین شده ی خودش صورت می گیرد. برای انسان جایز نیست هر طوری که می خواهد نماز بخواند، باید آنطور که اسلام بیان کرده عمل کند، مانند حج و دیگر عبادات، پس روشن شد که عزاداری امام حسین(ع) نیز اینچنین است. پس یکی از روش های جلوگیری از انحراف در نقل واقعه ی کربلا و اقامه ی عزای امام حسین(ع) التزام به روش های منصوصه ی زیارت ورعایت مواردی است که برای عزای امام حسین(ع) بیان کرده اند.
نکته ی دوم، نقش علمای دین است؛ علمایی که به اسلام و احکام آن آشنا هستند و این نقش، یک نقشِ اِشرافی و نظارتی است. درست است که شعائر حسینی را همه ی مردم مسلمان، زنان و مردان، جوانان و نوجوانان و تقریبا همه ی مردم - از هر طبقه ای - برپا می کنند، ولی به جهت آنکه این مجالس، مجالس دینی و مرتبط با اسلام هستند، حضور علماء و اِشراف آن ها بر آنچه در این مجالس می گذرد، لازم است. این حضور، روش های صحیح عزاداری را تضمین می کند؛ چنانچه اعمال عبادی تحت نظر یک عالم دینی، صورت صحیح به خود می گیرد.
نکته ی سوم و مهم در این بحث، تلاش برای تربیت کادرهایی است که مسؤولیت این مراکز، مؤسسّات و هیأت ها را - که اقامه ی عزا می کنند - به عهده دارند. کادری که سرپرستی و مسؤولیت یکی از مراکز دینی، مانند حسینیه ها و مدارس دینی را به عهده دارند، باید به مسائل صحیح اسلامی آشنا باشند و نسبت به اهدافی که امام حسین(ع) برای آن اهداف قیام کرده اند، شناخت صحیحی داشته باشند؛ بدیهی است تأکید اهل بیت بر تشکیل این مجالس، به خاطر نیل به همین اهداف بوده است.
اگر تربیت این افراد به صورتی صحیح انجام پذیرد، این خود تضمین مهمی برای مجالس عزاداری در برابر انحرافات است.
نقش مرجعیت در صیانت از شعائر حسینی چیست؟
مرجعیّت دینی، چنانچه می دانید به عنوان نائب امام عصر(عج) مطرح است و نقش عمده و حسّاسش در حفظ و صیانت از ارکان شریعت اسلامی و انجام مراسم اسلامی، علی الخصوص برپایی شعائر حسینی ست. در یک بررسی کوتاه، نقش بزرگ مرجعیّت را در خلال چند امر مهم و اساسی بیان می کنم:
امر نخست: شرکت و حضور مراجع در مجالس مذهبی، با توجه به تفاوت هایی که از حیث درجات مختلف علمی شان مطرح است. این حضور، تأثیر مهمی در آن چه «جلوگیری از انحراف» یاد شده، دارد.
حضرت آیت اللّه العظمی حکیم(ره) 15روز اول ماه مبارک را در منزلشان اقامه ی عزا می کردند؛ ایشان هر روز برای یک معصوم(ع) ذکر مصیبت داشتند، تا اینکه شب پانزدهم ماه مبارک با جشن برای میلاد امام حسن(ع) مجلس ختم می شد. همچینن به مناسبت شهادت امام صادق(ع) و در ایام زیارت مخصوصه، اقامه ی عزا می کردند. ایشان به زیارت نیمه ی اول شعبان، زیارت عرفه و عید اضحی اهتمام فراوان داشتند.
همچنین یکی از افرادی که اهتمام جدی به زیارت و اقامه ی عزا می ورزید، شهید صدر بود؛ هر شب جمعه در منزل ایشان، اقامه ی عزا می شد. شب های جمعه، برنامه ی زیارت امام حسین(ع) و اقامه ی عزا برای امام کاظم(ع) از برنامه های همیشگی ایشان بود.
قبل از آقای حکیم، مراجع دیگری از جمله: آیت اللّه سید ابوالحسن اصفهانی، آیت اللّه شیخ میرزا حسین نایینی، جزو افرادی بودند که در مناسبات معیّن و مشخص در منازل خود اقامه ی عزا می کردند.
امر دوم: ابراز علاقه، ایجاد ارتباط و بیان عشق به هیأت هایی که این آیین ها را برپا می کردند؛ چه از طریق استقبال از هیأت ها و چه از طریق کمک کردن به آن ها و هدایت و راهنمایی آن ها، یا شیوه های دیگری که بیان گر ارتباط مراجع با این آیین هاست؛ به نحوی که آن ها را از قضایای زیربنایی می دانسته اند.
امر سوم: هرگاه که این شعائر، با سرکوب حاکمان ستمگر مواجه می شد مراجع به دفاع از آن می پرداختند؛ به عنوان مثال، آن چه در ایران در دوران رضا خان پهلوی مشاهده کردیم، که آیین های سوگواری اباعبداللّه(ع) دچار پی گرد و سرکوب شدید گردید، علما در دفاع از آن نقش مهمی ایفا کردند.
همچنین در عراق در دوره های مختلف، چه در دوران سلطنت یا در زمان عبدالکریم جاسم یا بعد از آن در زمان جمهوری؛ البته شدیدترین آن در زمان حزب بعث بود. نقش علما در این زمان، آن قدر برجسته است که بعضی از آنان به خاطر دفاع از این شعائر به مدت 20سال به زندان افتادند و حتّی بعضی از ایشان در این راه کشته شدند.
امر چهارم: عملکرد مرجعیت در پیش برد این شعائر است؛ مراجع با توجه به دگرگونی های وضع زمان، هیچگاه از روی تحجّر و جمود، بر یک روش خاص اصرار نورزیدند. در عهد مرحوم آیت اللّه حکیم(ره) وضعیت به گونه ای شد که بسیاری از نوجوانان و جوانان دانشگاهی در مراسم عزاداری شرکت می کردند و مرحوم آیت اللّه حکیم(ره) همیشه یک هیأتی را به نمایندگی از خودشان برای شرکت در این هیئآت می فرستادند که من نیز یکی از افراد آن گروه بودم و در آن هیأت ها سخنرانی می کردم. البته برگزاری باشکوه جشن ها و اعیاد تولد ائمّه(ع) - که در تاریخ عراق بی سابقه بود - باعث پیشرفت و هماهنگی برگزاری این مراسم ها با حال و هوای آن زمان را داشت. اجرای این جشن ها کاملاً با برنامه بود و باعث نوعی مقبولیت بین جوانان گردید.
سؤال بعدی درباره ی خواندن «مقتل» است؛ حضرتعالی سنت «مقتل خوانی» را در عراق باب کردید؛ چه عامل یا عواملی باعث استمرار این سنت شد؟
خواندن مقتل، پیشینه ی عمیق تاریخی دارد. بسیاری از علما کتب مقتل تألیف کرده اند تا شعائر حسینی احیا گردد و آنچه ما اکنون می بینیم، نتیجه ی استمرار و زحمات طاقت فرسایی است که پیروان اهل بیت کشیده اند. این سنت - چنان که شنیده ام - با آیت اله العظمی شیخ محمّد جواد بلاغی، که از علمای بزرگ و از مدافعان اسلام بوده، شروع شده است. او آثار بسیاری در تفسیر، کلام و گفتگوی با ادیان الهی دارد.
وی مقتل خوانی را در کربلا شروع کرد و سپس سید مقرّم آن را ادامه داد؛ که البته ایشان در اواخر عمر، چون مبتلا به بیماری بودند و قادر به خواندن مقتل نبودند، پس از من خواسته شد که این کار را ادامه دهم و من هم ملتزم به آن شدم؛ که مرحوم سید مقرّم نیز در آن مجلس حاضر می شد. البته این سنّت حسنه، پس از تبعید نیز ادامه یافت. خواندن مقتل در احیای سنت عزاداری، نقش بزرگی ایفا کرده و باعث زنده نگه داشتن تاریخ کربلا و مصائب امام حسین(ع) شده است.
شیوه های مقتل خوانی در بیوت علما و مراجع متفاوت بوده؛ مثلاً مرحوم مقرّم از روز پنجم شروع می کرده و تا روز نهم ادامه می داده و سپس، روز دهم به کربلا می رفته است. در نجف و در منزل بعضی از علما، از زمان حرکت امام حسین(ع) از مدینه تا زمان واقعه ی کربلا، خوانده می شده است.
در بیت مرحوم کاشف الغطاء و قرشی و شیخ نصّار، نیز مقتل خوانی مرسوم بوده و همیشه خوانده می شده است. ادامه دارد...
