در راستای تحقق یکی از اهداف مورد توجه در فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان نسبت به تبیین و تشریح مسایل حقوقی بانوان و ارزیابی و چاره اندیشی برای رفع مشکلات آنان و نیز در پی برقراری ارتباط با مراکز عمده قانونگذاری و اجرائی، این بار بر آن شدیم که گفتگویی را با تنی چند از مسؤولین دفتر امور زنان قوه قضائیه داشته باشیم، و از نحوه کار در این دفتر و اقداماتی که جهت رفع مشکلات قضائی زنان صورت گرفته، اطلاعاتی چند در اختیار شما خوانندگان عزیز قرار دهیم.
لازم به ذکر است در این مصاحبه پاسخگوی سؤالات ما، سرکار خانم پورنگ دادیار دیوان عالی کشور و معاونت امور حقوقی دفتر امور زنان و سرکار خانم یاقوتی قاضی مشاور دادگاههای عمومی و مسؤول واحد زندانهای دفتر امور زنان قوه قضاییه می باشند.
با تشکر از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید، لطفا بفرمایید که این دفتر از چه زمانی فعالیت راشروع کرده و هدف از تشکیل دفتر امور زنان قوه قضاییه چه بوده است؟
پورنگ: من لازم می دانم در ابتدا تاریخچه این دفتر را خدمت شما بگویم، در سال 71 نماینده ای از قوه قضائیه در نهاد ریاست جمهوری شروع بکار نمود و به علت کثرت مراجعین و نامه های ارسالی، ریاست محترم قوه تشخیص دادند، که دفتر خاصی به عنوان دفتر امور زنان قوه قضائیه تشکیل شود، که ما از سال 73 در قوه قضائیه مستقر شدیم، و دفتر امور زنان مستقلاً کارش را شروع و با چارت سازمانی خاص به تصویب رسید در حال حاضر با احتساب سرکار خانم یزدی که مدیریت کل دفتر را به عهده دارند 4 قاضی و تعدادی کارمند در دفتر مشغول انجام وظیفه هستند.
هدف از تشکیل دفتر اصولاً ماده 10 قانون اساسی بود که همان استحکام خانواده و جلوگیری از متلاشی شدن خانواده و تبیین ارزشهای زن در خانواده و حفظ حقوق زنان از طریق آگاهی دادن به خود فرد می باشد. در اجرای این هدف ما برنامه هایی داریم، از آن جمله برنامه های رادیویی و تلویزیونی که قوانین و مقررات را به زبان ساده برای خانمها بیان می کنیم.
هدفهای دیگر دفتر رفع خلأهای قانونی است ممکن است در مواردی قانون خلاء داشته باشد و یا در زمینه اجرا نیاز به اصلاح داشته باشد و خانمها با مشکلاتی روبرو شوند دفتر وارد عمل شده و طرحهایی داده، و هیمن طور در مرحله قانونگزاری، برای اینکه قوانین مصوبه مربوط به خانمها نفع لازم را داشته باشد و یا حداقل ضرری را متوجه خانمها نکند، در اجرای این هدف در کمیسیونهای مختلف قضایی و کمیسیون زنان خانواده و مجلس شرکت می کنیم، در مرحله تصویب بعضی از قوانین مثل ماده 1173 که ما دخالت مستقیم داشتیم، همینطور در تشکیل دادگاههای خانواده حضور مستقیم داشتیم، هدف دیگر ایجاد امنیت قضایی در سایه توجه به قوانین اسلامی و حفظ شخصیت زن و حمایت از زن در مراجع قضایی است.
نحوه ارتباط خانمها با این دفتر برای انتقال مشکلاتشان چگونه است و همچنین چگونگی رسیدگی به مشکلات قضایی زنان را بیان کنید؟
پورنگ: خانمها هر زمان که بخواهند می توانند به این دفتر مراجعه کنند، نه تنها از تهران بلکه از دورترین شهرها به دفتر مراجعه می کنند بعد از اینکه مشکلشان را بیان کردند، با توجه به مدارکی که ارایه می دهند راهنمایی حقوقی لازم به آنها داده می شود و اگر نیاز به اطلاعات بیشتری داشته باشند با شعبه مربوط تماس حاصل می شود و در صورت لزوم اقدام به ارسال نامه می کنیم و مواردی که لازم باشد یادآوری می کنیم. و با توجه به اینکه قاضی در رأی خود مستقل است، بدون دخالت در رأی قاضی، فقط برای روشن شدن ذهن او اگر مدارکی از قلم افتاده باشد ارائه می دهیم.
از طرفی خانمهایی هستند که نمی توانند از حقوق خود در دادگاهها دفاع کنند، ما اینها را به کانون وکلا معرفی می کنیم که طبق قانون باید به اینها وکیل معاضدتی در این موارد معرفی شود.
بعضی از خانمها مشکلشان حاد است و فراتر از این قبیل اقدامات باید انجام شود، مثلاً خانمهایی که 7 یا 8 سال پرونده آنها در جریان است، و ما از طریق مدیر کل محترم دفتر امور زنان با ریاست قوه قضاییه در میان می گذاریم که در بسیاری از موارد اقدامات ایشان مثبت بوده و مشکل را حل کرده اند، در بسیاری از موارد به قاضی مربوطه مرقوم فرمودن: که با مسئولیت شرعی اینجانب اقدام شود، با توجه به اینکه ایشان مجتهد جامع الشرایط هستند در بسیاری از موارد نظراتشان قاطع دعوا بوده بعضی از موارد هم خانمهایی هستند که به علت عجز از پرداخت دیه یا جزای نقدی در زندان هستند، ما از طریق مسؤول دفتر قوه قضائیه زنان به ریاست محترم قوه اعلام می نماییم و ایشان اگر لازم باشد یا صلاح بدانند این دیه را پرداخت می کنند.
مطالب دیگری را در که اینجا باید ذکر کنم این است که بعضا خانمهایی که به همسرانشان اختلاف دارند به اینجا مراجعه و تقاضا دارند که ما شوهرانشان را دعوت کنیم و باآنها صحبت کنیم در این موارد سعی می کنیم اصلاح ذات البین بشود.
با توجه به روند مشکلات که خانمها اینجا مطرح می کنند و شما در جریان هستید در طی این چند ساله که از عمر دفتر می گذرد چه اقداماتی را در سراسر کشور برای رفع مشکلات قضایی خانمها انجام داده، و یا به صورت آیین نامه یا طرح در جایی ارائه داده اید و منشأ اثر بوده است؟
پورنگ: در سراسر کشور ما در استانهایی که خانمهای قاضی حضور دارند نمایندگی افتتاح کرده ایم که در حال حاضر 12 نمایندگی در مراکز استانها داریم و مشکلات خانمها را در آنجا بررسی می کنند، استانهای خراسان گیلان مازندران آذربایجان شرقی خوزستان کرمانشاه یزد هرمزگان قم اصفهان فارس قزوین نمایندگی دفتر امور زنان دارند، و در حال حاضر درصدد هستیم در طی چند روز آینده در چند استان نمایندگی افتتاح نماییم.
سرکار خانم یاقوتی باتوجه به اینکه شما به عنوان قاضی مشاور مشغول به کار هستید و در جریان مشکلات خاص بانوان در دادگاهها می باشید اولاً نقش قاضی مشاور برای حل مشکلات قضایی زنان تا چه حدی بوده، ثانیا، اینکه قاضی مشاور چه رسالتی را به عهده دارد؟
یاقوتی: در سال 76 قانون اختصاص تعدادی از دادگاههای موجود به دادگاههای موضوع اصل 21 قانون اساسی (دادگاه خانواده) تصویب شد، و در قانون پیش بینی شد که دادگاه خانواده حتی المقدور با حضور قاضی مشاور زن تشکیل شود، در خیلی موارد در شهرهایی که قاضی زن وجود داشته شعبه هایی به دادگاه خانواده اختصاص داده شد و از این نظر که خانمها می توانستند مشکلاتشان را رو در رو با یک خانم مشاور بیان کنند بسیار مؤثر بوده است.
نقش قاضی مشاور در رأی نهایی به چه صورت بوده است؟
یاقوتی: از نظر شرح وظایف البته هنوز شرح وظایف خاص برای قاضی مشاور تصویب نشده اما قضات مشاور چند کار را انجام می دهند صورت جلسه را تنظیم می کنند، اظهارنظر قضایی می کنند و عملاً قضات دادگاهها با توجه به نظر مشاورین زن آراء خود را صادر می کنند.
از زمانی که مشاورین قضایی در دادگاهها شروع بکار کرده اند حضور آنان چه آثاری داشته آیا آماری از نتایج کار مشاورین قضایی که چقدر توانسته اند منشأ اثر باشند دارید؟
پورنگ: آمار خاصی نداریم ولی آنچه که واقعیت دارد حضور خانمها در دادگاههای خانواده مؤثر است من خودم در دادگاه مدنی خاص مشاور بودم، و به عینه لمس کردم که خانمهایی که مراجعه می کنند بیشتر تمایل داشتند با قاضی زن صحبت کنند، تا قاضی مرد؛ و بعضا اظهارات یک زن در دادگاه خارج از حوصله قاضی مرد بوده، و اینکه او ریزه کاریهای خاص زندگی سالهای متمادی زن و شوهر را گوش کند، در صورتی که یک خانم راحت تر می تواند وقت بگذارد و به این مسایل توجه نماید.
نحوه گرفتن قضات مشاور به چه صورت است، و اگر کسی بخواهد در این جهت قدم بردارد چه معیاری در انتخاب و اخذ قضات مشاور هست، و کلاً برای انتخاب اینگونه افراد از بین خانمها چه معیارهایی دفتر امور زنان دارد؟
یاقوتی: پست قاضی مشاور، پستی است مثل سایر پستهای قضایی که در کمیسیون نقل و انتقال قضات باید راجع به آن تصمیم بگیرند، در ابتدا خانمهایی که مایل باشند در امتحان شرکت می کنند ایشان باید لیسانس حقوق داشته باشند و بعد از اینکه پذیرفته شدند دوره کارآموزی را می گذرانند، و به عنوان قاضی تحقیق مشغول به کار می شوند، بعد از مدتی که صاحب تجربه شدند، در صورتی که تمایل داشته باشند خود قضات تقاضا می دهند تصویب کمیسیون به عنوان قاضی مشاور در دادگاههای خانواده مشغول به کار می شوند.
پورنگ: این مطلب را باید توجه داشت که فقط دادگستری می تواند انتخاب قاضی مشاور کند و مشاور دادگاههای خانواده همین قضاتی هستند که بعد از امتحان کارآموزی در دادگستری استخدام می شوند و بعد از مدتی به عنوان قاضی مشاور مشغول به کار می شوند.
کلاً چه مسؤولیتها و پستهایی را خانمها در دادگستری و قوه قضاییه دارند؟
پورنگ: غیر از قاضی مشاور و قاضی تحقیق، برای قضات با سابقه پستهای دیگری هم هست و تعدادی از مناصب قضایی در قانون احصا شده که زنان می توانند بدان بپردازند مانند: مشاور دیوان عدالت اداری و مستشار اداره حقوقی، در اداره سرپرستی هم عده ای از قضات تحقیق مشغول به کار هستند و یا در اداره مطالعه و تدوین قوانین دادگستری هم خانمهایی اشتغال دارند.
قضات با سابقه را ریاست محترم قوه قضاییه باتوجه به سوابق و تجربه ایشان به سمتهای معاونت مجتمع دادیار دیوان کشور یا مستشار دادگاه تجدیدنظر، و به پستهایی از این قبیل منصوب کرده اند.
به منظور آگاهی از مشکلات و معضلات زنان با چه مراکزی در ارتباط هستید و نحوه ارتباط دفتر با سازمانهایی که متولی امور زنان هستند به چه صورت است؟
پورنگ: ما با اکثر دفاتر امور زنان در ارتباط هستیم در کمیسیون امور بانوان که سالهاست در مراکز استانها کار می کنند دفتر نماینده ثابت دارد، علاوه بر آن در دفتر مشارکت زنان هم همینطور، بعضی از ارگانها هستند که حتی ارتباط مستقیم با امور زنان ندارند ولی بعضا ممکن است بعضی ازمسائل خانمها را بررسی کنند مثل مجمع تشخیص مصلحت، از طرف دفتر نماینده ای در کمیسیون حقوقی آن حضور دارد که همه هفته در کمیته حقوقی شرکت می نماید، در مجلس هم در کمیسیون قضایی و کمیسیون زنان خانواده و جوانان مجلس بر لوایحی که مطرح شود و طرحهایی که از طرف دولت داده شود و در ارتباط با خانمها است یا به صورت کتبی یا با حضور در کمیسیون مربوطه اظهارنظر می شود. خیلی از مسایل را هم رأسا ما پیشنهاد می کنیم.
چه طرحهایی از سوی شما تاکنون به مجلس رفته و مورد تصویب قرار گرفته؟
پورنگ: طرح تعیین مدت اعتبار گواهی عدم امکان سازش زوجین در اینجا مطرح و بررسی کارشناسی شد، سپس در معاونت پارلمانی مورد بررسی قرار گرفت و در مجلس تصویب گردید.
پورنگ: یکی از مشکلات عدم وحدت رویه ای است که بعضا در دادگاهها هست آیا در دادگاه خانواده قضات از مقام اجتهاد برخوردارند و براساس اجتهاد خود نظر می دهند یا براساس آیین نامه و ضابطه خاصی که برای دادگاهها تعیین می شود و آیا هیچ ضابطه قانونی برای اتحاد رویه احکام در دادگاهها وجود دارد یا خیر؟
یاقوتی: وقتی قانونی، تمام مراحل را طی کرد، و تصویب شد و برای اجرا ابلاغ گردید، همه قضات موظف به اجرای آن هستند.
البته ممکن است برداشت قضات از قانون متفاوت باشد و همین امر سبب رویه های مختلفی می شود مثلاً در مورد قانون مهریه به نرخ روز که بعضی از قضات با استناد به ماده 4 قانون مدنی که می گوید قانون عطف به ماسبق نمی شود این مهریه به نرخ روز را حکم نمی دادند یعنی رویه متفاوتی وجود داشت و ما خدمت رئیس محترم قوه قضاییه گزارش کردیم ایشان بخش نامه ای صادر فرمودند و در واقع قضات موظف شدند که این قانون را قاطع اجرا کنند و نسبت به مهریه مطابق آنچه تصویب گردیده، حکم بدهند.
یاقوتی: ماده 4 قانون مدنی می گوید: اثر قانون نسبت به آینده است و قانون نسبت به ما قبل خود اثر ندارد مگر اینکه در خود قانون مقررات خاصی نسبت به این موضوع اتخاذ شده باشد و در مورد ایجاد رویه واحد در مورد مهریه به نرخ روز در واقع در مواردی که خانم دادخواست طلاق می دهد به استناد شروط ضمن العقد یا عسر و حرج باید مهریه را بذل کنند که رویه واحد وجود ندارد و این یکی از موضوعاتی بود که در سمینار 77 مطرح کردیم برای اینکه مشکل حل شود.
آیا برای انصراف زوجین از طلاق دفتر امور زنان قوه قضاییه راهکارهایی را دارد یا خیر؟
پورنگ: در مواردی که مشکلشان عمیق است کاری از دست ما بر نمی آید، ولی در مواردی که تشخیص می دهیم قابل حل است از زوجین دعوت می کنیم و سعی در اصلاح ذات البین داریم و آنان را به امساک به معروف دعوت و شرایط اخلاقی زندگی زناشویی را برایشان توضیح می دهیم که در بسیاری از موارد مؤثر واقع می شود.
باتوجه به اینکه شما با مسائل زنان و مشکلات قضایی خانمها سر و کار دارید معضلات را در چه ناحیه ای می بینید، در ناحیه عدم آگاهی زنان یا در ناحیه بدرفتاری مرد، و چگونه می شود درصدد رفع مشکل برآمد.
پورنگ: این بذر هزار ساله است یک مسئله فرهنگی است چه در زن و چه در مرد، مرد باید بداند وقتی ازدواج می کند چه تکالیفی و حقوقی دارد، زن هم همینطور و اخلاقا مقید به رعایت آن باشد و صرف آگاهی کافی نیست.
ولی ما در جهت آگاهی زوجین جوان یا کسانی که می خواهند تازه ازدواج کنند یک مواردی را برای ثبت فرستادیم، که دفترخانه ها مکلف شوند زمانی که می خواهند زن و شوهر را عقد کنند. قبل از عقد همانطور که شروط ضمن العقد به آنها تفهیم می کنند آداب زناشویی نیز تذکر داده شود.
همین طور در آموزش و پرورش در مقطع دبیرستان ما طرحی دادیم که دخترها و پسرها اگر از حقوق خود آگاه بشوند، شاید این مشکلات کمتر شود؟ البته همه این آگاهیها در کنار رعایت مسایل اخلاقی است.
آیا برنامه ای خاص برای زنان زندانی دارید آیا ارتباطی با خانمهایی که از جهاتی جرمی داشته اند، یا به جهت عدم پرداخت دیه محکوم شده اند دفتر کاری انجام داده؟
یاقوتی: طبق بند 6 شرح وظایف دفتر یکی از وظایف ما بازدید از زندانهاست، که از نزدیک با مسائل زنان زندانی آشنا شویم و هم من، و هم نمایندگان دفتر در استانها این کار را انجام می دهیم، و گزارش می کنیم، خانمهای زندانی مستقیما مشکلاتشان را می گویند و مشکلات آنها عمدتا ایجاد شغل در زندان بوده است.
درخصوص عفو هم تقاضاها بررسی می شود هم از طریق عفوی که جمعا هرساله اعلام می شود و هم از طریق عفو موردی که خدمت ریاست محترم قوه اعلام و انجام می شود.
آیا افراد از نظر نحوه جرم و مقاطع سنی در زندانها در جاهای مختلف نگهداری می شوند؟ یا اینکه مشترکا دوران حبس را بسر می برند؟
یاقوتی: در آیین نامه زندانها پیش بینی شده است که زندانی ها باید با توجه به جرم و سن جدا از هم نگهداری شوند، از نظر عملی هم در زندانها سعی می شود با توجه به جرمی که دارند حتی المقدور جدا باشند و تلاش می شود طبقه بندی زندانها اجرا شود.
آیا تسهیلاتی برای زنان زندانی از جهت ارتباط با فرزندان یا خانواده وجود دارد؟
یاقوتی: بله زنادانیان زن ملاقات هفتگی دارند با خانواده، خصوصا با شوهرانشان از طریق نامه، تلفن و طرق مختلفی با خانواده هایشان ارتباط دارند.
آیا تاکنون اقدامی از سوی این دفتر نسبت به آمار علل و عوامل طلاق صورت گرفته یا خیر؟
یاقوتی: بر اساس آماری که ما نسبت بدان اقدام نموده ایم بالاترین درصد به مسأله طلاق سوء معاشرت مرد بوده است.
آماری که بر اساس پرسش نامه ها در این دفتر جمع گردیده و علل طلاق را بررسی نموده به قرار ذیل است:
اعتیاد12% اعتیاد همسر و سوء معاشرت 2% ترک انفاق 8%
اعتیاد همسر و ترک انفاق 12%
عسر و حرج و سوء معاشرت 12%
عسر و حرج 12%
سوء معاشرت 20%
سوءمعاشرت و اعتیاد 8%
ترک زندگی خانوادگی 6%
البته اینها عواملی هست که در پرسش نامه منظور شده است ممکن است عواملی خارج از این موارد باشد.
اگر پیامی در ارتباط با خانواده ها دارید بفرمائید؟
پورنگ: با توجه به تجربه 25 یا 26 ساله که به عنوان یک زن قاضی داشته و اکنون نیز دارم و پیوسته مسایل و مشکلات خانواده به من ارجاع شده به این نتیجه رسیده ام که ما باید در خانواده ها اخلاق را حاکم کنیم و اگر بتوانیم در این مسأله موفق باشیم، در اجرای اصل 10 قانون اساسی یعنی استحکام خانواده قطعا موفق خواهیم بود، و اگر نتوانیم این کار را انجام دهیم با جمع آوری تمام کتابهای قانون هم مشکلی از مشکلات زن و شوهرها حل نمی شود.
یاقوتی: در ادامه فرمایشات خانم پورنگ باید عرض کنم برای کار فرهنگی بزرگ باید کارهای مهم و ارزشمند انجام داد، و یکی از این کارها می تواند آشنایی همه با روشهای تحقق اخلاق در خانواده باشد، باید تلاش شود که لااقل هر روز یک ساعت از فرصت هر خانواده ای به مطالعه مسائل فرهنگی و اخلاقی بگذرد.