هم پوشانی عرصه های علم و دین

گفت وگو با حمیدرضا آیت اللهی

جام جم، 15/4/81

این گفت وگو به چهار نظریه ای که مطابق تقسیم بندی ایان باربور درباره ی رابطه ی علم و دین وجود دارد، می پردازد . این چهار نظریه عبارت اند از:

1 . تعارض: برخی بر این باورند که آموزه های علم و دین با هم ناسازگارند . اوج علم گرایی به ماتریالیست های سده ی نوزدهم باز می گردد . آنان علم و تبیین تجربی را جای گزین اندیشه های دینی می دانستند . این ماتریالیست ها در سده ی بیستم به انسان محوری و سکولاریسم توجه پیدا کردند .

در مقابل این گروه، دین مداران قرار دارند . برخورد اینان با مسئله دو گونه بوده است: تا اواسط سده ی بیستم با قلدرمآبی، در پی حذف مسائل علمی ای بودند که به زعم آنان با دین ناسازگار بود . پس از آن، یک جریان علمی پیش آمد که برای توجیه اعتقادات دینی در پی دلایل علمی بود . خلقت گرایان علمی از همین دسته ی اخیرند .

2 . استقلال: برخی دیگر قائل اند که اساسا نمی توان علم و دین را با نگرش واحدی ارزیابی کرد: ارزیابی مسائل دینی، با ملاک های علمی ناممکن است; ملاک های دینی نیز برای ارزیابی مسائل علمی کاربردی ندارند .

قائلان به این نظر، بیش تر در حوزه های پروتستان مطرح بودند و دین را تا اندازه ای به ایمان گرایی فرو می کاهیدند .

3 . تعامل: وجود رابطه ی تعامل میان علم و دین بدان معناست که باید دین آموزه های خود را تعبیر و تفسیر کند و نگاه بازتری به آنها داشته باشد; علم نیز از حالت جزمیت خود بیرون آید .

در اواخر سده ی بیستم، که با زوال دیدگاه مکانیستی آغاز شد، نگاه خوش بینانه به پژوهش های علمی پایان یافت و توجه بسیاری به جهت گیری تحقیقات معطوف گشت . برای مثال، مقابله با بحران محیط زیست نیازمند اخلاق خاصی بود و علم، پیش تر، این بایدها و نبایدها را بر نمی تافت .

در مجموع، بحران ها زمینه را برای پذیرش دین هموار کرد . البته وقوع انقلاب اسلامی نیز در این زمینه سازی بی تاثیر نبود .

4 . هم بستگی: مطابق نگرش چهارم، علم و دین نه تنها معارض یکدیگر نیستند، که در حقیقت هم کلام اند . الهیات پویشی از همین منظر، به توجیه آموزه های دینی با بهره گیری از مفاهیم علمی می پردازد، و از سوی دیگر، آموزه های دینی را نیز تغییر می دهد .

در پایان گفت وگو تاکید می شود که باید طرح هایی از رابطه را پذیرفت که توافق فرضیه ای علم و دین را در خود داشته باشند; در عین آن که هر کدام جایگاهی خاص خود دارند .