گوهر متون(کتابشناسی) / اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید

محمد بن منوّر میهنی، به کوشش دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، انتشارات آگاه، تهران، چ دوم، 1367، دو جلد، 1063 صفحه.

اهمیت کتاب

کتابِ اسرار التوحید، یکی از شاهکارهای نثر فارسی است که در طولِ تاریخِ هزار و دویست ساله ادبیات فارسی، بی نظیر و بی بدیل است.

این کتاب به لحاظ ارزش هنری و مهارت نویسنده در شیوه های گوناگونِ بیان و شیوه داستان پردازی و انتخاب کلمات، در صدرِ میراث ادبیِ زبانِ فارسی قرار دارد. حتی اگر کسی محتوای آن را که بیشتر عرفان و زندگینامه صوفیان است، با دیده انکار بنگرد، نمی تواند چیره دستیِ شگفت آورِ نویسنده را در اسلوب های بیانِ هنری منکر شود.

این کتاب، زندگی نامه عارف بزرگ و انسانِ نمونه تاریخِ فرهنگ ایران، ابوسعید بن ابی الخیر میهنی (440 ـ 357) است که در تاریخ عرفان ایرانی والاترین پایگاه را در کنارِ حلاج و با یزید و چند تن دیگر، داراست.

اما این کتاب، تنها زندگی نامه بوسعید نیست، بلکه یکی از برجسته ترین منابع تاریخ عرفان ایران و یکی از مهم ترین اسناد تاریخ اجتماعی این سرزمین، در یکی از مهم ترین اَدوار تاریخ ایران نیز به شمار می رود.

اطلاعات تاریخی و اجتماعی ای که از خلالِ این کتاب به دست می آید، در هیچ یک از کتبِ رسمیِ تاریخ، دیده نمی شود. وصف دین و مذهب و طرز زندگی مردم و مسائل زندگیِ شهری و روستایی تاریخ ایران را، در کمتر کتابی به این دقت و تفصیل می توان مشاهده کرد.

شرح حال مؤلف

مؤلف این کتاب، محمدبن منوّر از نوادگانِ ابی سعید ابوالخیر است. سلسله نسبِ او به سه واسطه به ابوسعید می رسد.

او در اوایل قرن ششم متولد شد. او مردی مطلع از مباحث تصوف و عرفان و آشنا به اقوال و احوال مشایخِ صوفیه بود.

چیزی کم از یکصد و سی سال از مرگ ابوسعید، گذشته بود که محمدبن منوّر به علت دلبستگیِ زیادی که به جدِّ خود داشت، همتی کرد و آن چه را که تا آن روزگار از پیرانِ آن خاندان و مریدانِ شیخ و عموزادگانِ خود درباره وی شنیده و گردآورده بود، به هم پیوست و از مجموعه آنها کتابی شیرین و دلپذیر فراهم آورد و آن را اسرار التوحید نامید.

ارزش تاریخی کتاب

اسرار التوحید به لحاظ اشتمال بر بعضی حوادثِ تاریخی از قبیل فتنه غُزان در خراسان و دشتِ خاوران، یکی از اسناد مهم تاریخیِ عصر به شمار می رود، ولی متأسفانه گاه، مؤلف در بعضی مسایل تاریخی، چون تکیه بر روایات شفاهی دارد، اشتباه می کند.

با این همه در وصفِ جزئیات مسایل زندگی شهری و روستایی و آداب و رسوم رایج در میانِ مردم و طرازِ معاش آنان، از نوع غذاها و لباس ها و خانقاه ها و رباط ها و کوچه ها و بازارها و مساجد و مدارس و کلیساها و شیوه زندگیِ اقلیت های مذهبی در خراسان و نیشابورِ قرنِ پنجم، سندِ معتبر و بی همتایی است که همه مورِّخان اجتماعی تاریخ ایران، بیشتر تکیه و استنادشان بر اطلاعاتِ حاصل از کتابِ اوست.

ارزش عرفانی کتاب

این کتاب، یک سند برجسته تاریخ عرفان ایران است. این کتاب در رابطه با زندگی نامه و اقوال و احوال بسیاری از عارفانِ خراسان، منبع و مأخذی درجه اول محسوب می شود.

اکثر مورخانِ تصوف در بخش عظیمی از احوالِ عارفان، ناقلانِ گفتارِ مؤلف اسرار التوحیدند و در جای جایِ کتاب های خود، به این کتاب استناد کرده اند.

ارزش عرفانی کتاب به حدی است که هیچ کس نمی تواند شکل گیری و پیدایش و تکاملِ عرفانِ خراسان را ـ که عالی ترین تجلیات عرفان ایرانی است ـ مورد مطالعه قرار دهد بی آن که به اطلاعات موجود در این کتاب بپردازد.

زندگی در خانقاه ها، شیوه معیشت عارفان و هم حکایات و سخنانِ ایشان در این کتاب به گونه ای دقیق ثبت و توصیف شده است. اصطلاحات عرفانی نیز در این کتاب به دقت مورد بحث قرار گرفته اند.

ارزش ادبی کتاب

با همه مزایای تاریخی و اجتماعی و عرفانی ای که در این کتاب، وجوددارد، اهمیت اصلیِ این کتاب در جنبه ادبی و هنری آن است.

اگر به فرهنگی که از لغات و ترکیبات این کتاب فراهم آمده است، توجه کنیم، تنوع واژگان زبانِ مؤلف را با در نظر گرفتن حجم کتاب، در وسیع ترین حدِّ ممکن می بینم و این خود گواهی است بر میزانِ بلاغت و هنرِ انتخاب و احضار کلمات که یکی از مهم ترین معیارها در آفرینش اَدبی به شمار می رود.

گذشته از چیرگی او در گزینش واژه ها و احاطه وی بر موارد خاص استفاده از ساختارهای نحوی، میزانِ خلاقیت وی در حوزه تصاویر، در خورِ کمالِ توجه است، بی آن که مانند اغلبِ معاصران خویش، گرفتار استفاده از استعاره های زبانِ شعر شود و یا به افراط در آوردنِ مجاز و استعاره بپردازد.

ما در ادبیاتِ فارسی، کتبِ قصص و حکایات بسیار داریم، اما در کمتر کتابی مانند اسرارالتوحید، نویسنده به فنِّ داستان پردازی به معنیِ دقیق کلمه توجه داشته است.

در این کتاب، بسیاری از داستان ها دارای نوعی پیرنگِ داستانی است و در توصیف فضایِ داستان و حالات قهرمانان و انتخابِ لحنِ مناسب در گفتگوهای ایشان، این مؤلف اعجاز می کند.

در اغلبِ داستان ها قدرتِ توصیف نویسنده چشم گیر است.

یکی دیگر از مظاهرِ هنر نویسندگیِ این مؤلف، قدرتی است که در ترجمه عبارات عربی از خود نشان داده است که در عینِ برخورداری از دقت، در کمالِ زیبایی است.

ویژگی های زبانی

اسرارالتوحید یکی از متون برجسته زبانِ فارسی است. با این که در صدر نوشته هایِ قرن ششم قرار دارد، با این همه جای تاریخی و سَبکیِ آن، قرنِ پنجم و گاه چهارم است. نثر ساده فارسی در قرنِ پنجم، بهترین ادوار خود را گذرانده و می توان گفت که سادگی و در عین حال ورزیدگی و پختگی، در این رشته نوشته ها به طور چشم گیر دیده می شود.

این ویژگی ـ جمع میان سادگی و پختگی ـ شاید در اسرار التوحید، بیش از هر نوشته ای از نوشته های فارسی، چشم گیر باشد.

چند نمونه از مُفردات و ترکیبات:

آموختگار = عادت کرده / بشولیدن = آشفتن / تراق بستن = سنگر گرفتن / ترنانه = نان خورش / جامگی = لباس / چهار شاخ آب از چشم آمدن = بسیار گریستن / خوهل کردن = رها کردن / صاحب واقعه = قهرمانِ داستان / ظاهره کردن = به حافظه سپردن / ناساختن = توافق / فراوا شدن = آمد و رفت / هم پشت = مخالفت / نهمار = بسیار.

چاپ های مختلف این کتاب

تاکنون این کتاب، توسط محققان و مصححانِ بسیاری مورد تحقیق و تصحیح واقع شده از جمله استاد بهمنیار و دکتر ذبیح اللّه صفا ولی بهترین چاپ این کتاب را، جناب استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی انجام داده است. ایشان با تلاش و همّتی مثال زدنی، تحقیقات فراوانی پیرامونِ این کتاب انجام داده اند و حاصل کار را در دو جلد به چاپ رسانده اند.

این چاپ، بهترین چاپ اسرار التوحید است هم به لحاظ نسخه هایی که اساسِ قرار گرفته و هم به لحاظ تحقیقاتی که در بابِ مسایل و موضوعات و سرچشمه ها و منابعِ کتاب و منشأ اقوال و احوال بوسعید و توضیحِ مشکلات گوناگونِ متن، انجام گرفته شده است.

در این چاپ علاوه بر فراهم آوردن متنی درست و مضبوط تمام مشکلات و مسائلی که برای خواننده ممکن است پیش آید، توضیح داده شده است، از ترجمه عبارات عربی گرفته تا توضیحِ لغات و اصطلاحات تا تحقیق در هویت تاریخی افراد یا موقعیت جغرافیاییِ اَماکن و منشاء اقوال بوسعید و سرچشمه های داستان ها و قصص کتاب و تحقیق در منابع اقوال مشایخ و توضیح در بابِ اسناد احادیث و روایات.

ابواب و فصل های کتاب

باب اول: حالات شیخ ابوسعید از ایام طفولیت تا چهل سالگی، ریاضات و مجاهدات او، ذکرِ پیران ومشایخ او و نسبتِ علم و خرقه او تا به مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم .

باب دوم: حکایاتی که از کرامات او ظاهر شده، حکایات و سخنان مشایخ و عرفا که برای فایده بر لفظِ مبارکِ او رفته است، نکات پراکنده از سخنان او، دعوات و ابیات متفرقه او، نام های او.

باب سوم: پایان عمر شیخ، وصیت های او به وقتِ وفات، کیفیت حالِ وفاتِ وی، کراماتی که بعد از وفات او ظاهر شده و....

گزیده ای از متن کتاب

گفته اند که پدر شیخ ما سلطان محمود را عظیم دوست داشتمی و او را در میهنه سرایی بکرد و اکنون معروف است به سرای شیخ و بر دیوار و سقف های آن بنا، نامِ سلطان محمود و ذکر حَشَم و خدم و پیلان و مراکب او نقش فرمود.

و شیخ، کودک بود. پدر را گفت: مرا درین سرا، یک خانه بنا کن چنانکه آن خانه خاصه من باشد و هیچ کس را در آن هیچ تصرّف نباشد. پدر، او را خانه ای بنا کرد در بالای سرای که صومعه شیخ آن است. چون خانه تمام شد و در گلِ گرفتند، شیخ بفرمود تا بر در و دیوار و سقف آن بنوشتند که «اللّه، اللّه، اللّه». پدرش گفت: یا پسر! این چیست؟ شیخ گفت: هر کسی بر دیوارِ خانه خویش، نام امیرِ خویش نویسد. پدرش را وقت، خوش گشت و از آنچه کرده بود، پشیمان شد و بفرمود که تا آن همه که نبشته بودند، از سرای او دور کردند و از آن ساعت باز در شیخ به چشم دیگر نگریست و دل بر کارِ شیخ نهاد.