اشاره:(1)
در باره تاریخ ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) و زمان دقیق یا احتمالی آن بارها مطالبی گفته شده است. به نظر می رسد که از بهترین بررسی های معاصر در این زمینه، مقاله سیدضیاء مرتضوی با عنوان «تاریخ ولادت صدیقه کبرا(س)» مندرج در مجله پیام زن، شماره 8، آبان ماه 1377، و نیز بخشی از کتاب
«زندگانی فاطمه زهرا(س)» به قلم دکتر سیدجعفر شهیدی باشد.
در این دو تحقیق، بررسی روایات و اسناد مختلف تاریخی مورد نظر قرار گرفته است و نهایتا یکی از روایات و قولها به عنوان نظر ارجح مطرح شده است. هرچند مؤلف کتاب ارزشمند «زندگانی فاطمه زهرا(س)» در این باب تقریبا اعلام بی طرفی کرده و مناقشه زیاد در این باره را خالی از فایده می داند ولی مجموعا به نظر می رسد که نظریه «تولد آن حضرت در سال پنج قبل از بعثت» را ترجیح می دهد. به عکس آن، نگارنده مقاله مندرج در مجله پیام زن، «سال پنج بعثت» را از سایر قولها به صحت نزدیکتر می داند.
دانستن تاریخ ولادت حضرت صدیقه کبرا از نظر اطلاع در باره طول عمر و سن ازدواج ایشان ـ و اصولاً اطلاعات دقیقتر در باره حوادث و مراحل حیات آن حضرت ـ اهمیت دارد. در این نوشتار هدف آن است که با در نظر گرفتن اطلاعات یقینی تر، اطلاعات مبهم و غیر یقینی را در این زمینه، تصحیح کنیم. تازگی این بررسی از آن جهت است که بر پایه محاسبات تقویمی و ریاضی می باشد.
از آنجا که در باره روز ولادت آن حضرت، یعنی جمعه 20 جمادی الثانی، کمتر اختلاف وجود دارد، این مطلب را پایه محاسبات قرار داده ایم. مجموع آنچه بررسی های یاد شده (مطالب آقای دکتر شهیدی و آقای مرتضوی) به دست می دهد هفت روایت است که در جدول زیر آورده ایم.
لازم به توضیح است که اصطلاح «شنبگی» که در این جدول به کار رفته نمایانگر ترتیب روزهای هفته است بدین معنی که روزهای هفته (شنبه، یکشنبه، ... و جمعه) را به ترتیب با اعداد (0، 1، ... و 6) نشان داده ایم. مثلاً شنبگی شنبه 0 (صفر) و شنبگی جمعه 6 می باشد. همچنین علامت منها (-) در این جدول در مورد بعثت، معادلِ «قبل از» بعثت و در مورد هجرت به معنای «قبل از» هجرت می باشد.
اکنون می کوشیم شرایط فهم عمیق این جدول، بخصوص ستونهای 5، 6 و 7 را فراهم کنیم.
سخن 1. نشانهای اختصاری:
ه··· .ق = هجری قمری، ه··· .ش = هجری شمسی، تا با ×= تا عدد × و با عدد ×، صص = صفحات، نگا: = نگاه کنید به:
سخن 2. تعریفها:
تعریف 1.
همنهشتی (به هنگ 7)؛ وقتی می نویسیم «×=y» [می خوانیم: ×همنهشت y است (به هنگ 7)] یعنی × و yدر تقسیم بر 7 دارای باقیمانده های یکسان هستند؛ مثلاً (2=9=23) زیرا این سه عدد در تقسیم بر 7 دارای باقیمانده یکسان هستند و آن باقیمانده در این مثال، 2 می باشد.
به عبارت دیگر دو عددِ همنهشت به هنگ 7، تفاضلشان مضرب 7 می باشد.
تعریف 2.
نزدیکترین عدد صحیح به ×؛ این مفهوم را با علامت {×} نشان می دهند یعنی عددِ حاصل از گرد کردنِ عددِ ×تا یک واحدِ تقریب؛ مثلاً 3={49/3 {و 3={5/2}.
سخن 3. آشنایی با تقویم هجری قمری.
تقویم قمری از نظم بسیار پیچیده ای برخوردار است؛ مثلاً در یک محل ثابت، سه ماه متوالی، ممکن است 29 روزه بشود یا چهار ماه متوالی 30 روزه؛ یا سال قمری اغلب 354 روز است و گاه 355 روز و بندرت 353 روز ـ آن هم با ترتیبی پیچیده ـ ولی نوشتن تقویمِ کاملاً دقیقِ هجری قمری قبل از رؤیت غیر ممکن است زیرا «... ماههای هلالی هیچ قانونی و دوره مرتبی ندارد که بر اساس آن، ظهور هلال یعنی روزی [را] که دیدن آن امکان دارد با وسایل ساده حساب توان کرد. تعیین محل دقیق ماه در آسمان، خود، کاری نسبتا دشوار می باشد. زیرا حرکت ماه، تقریبا مشکلترین موضوعی است که در مکانیک سماوی مورد مطالعه قرار می گیرد و بیش از 150 اختلال مهم و 500 اختلال کوچکتر در حرکت آن وجود دارد که برای تدوین تقویمهای نجومی، اختلالهای بزرگتر منظور و محسوب می شوند ... اگر [هم[ بخواهیم امکان رؤیت هلال را برای زمانهای قدیم یا آینده یا حال به وسیله جداول نجومی حساب کنیم ناگزیر از استعمال و ترکیب معلومات هشت جدول می باشیم.»(2)
این سخن، برای ما تا حدی آشکار می سازد که چرا شنبگی عید فطر در 9 سال 1412 تا با 1420 ه··· .ق، در تقویم رسمی ایران در 7 مورد با رؤیت فرق می کند.(3)
سخن 4. آشنایی با تقویمهای متوسط هجری قمری
قبلی
قبل از رواج کامپیوتر، نوشتن یک سال تقویم قمری رسمی حداقل 6 ماه وقت می گرفته است. از این روی، حداقل از هزار سال پیش برای نوشتن سریع تقویم هجری قمری از دوره های سی ساله با 19 سال 354 روزه و 11 سال 355 روزه استفاده می کردند و ماهها را اغلب یک در میان 30 روزه و 29 روزه می گرفته اند.(4)
نگارنده این مقاله در مقایسه این تقویمهای دوره ای با تقویمهای نجومی سال 1220 به بعد به این نتیجه رسیده است که در نشان دادن شنبگی اول ماه:
1ـ همگی حداقل 36% خطا دارند.
2ـ معمولاً این خطا یک روزه است (یعنی مثلاً سه شنبه را دوشنبه یا چهارشنبه نشان می دهند).
3ـ تقریبا در سی سال یک بار دست کم یک مورد خطای دو روزه دارند (مثلاً سه شنبه را یکشنبه یا پنجشنبه نشان می دهند).
4ـ بعضی از تقویمهای دوره ای از آن چنان دقت ناچیزی برخوردارند که خطای سه روزه هم دارند!(5)
بررسی بیشتر نشان داد که یک اشکال مشترک این تقویمها این است که طول متوسط ماه قمری را حدود 3 ثانیه کمتر از مقدار حقیقی گرفته اند و این در طول 1400 سال می شود:
شبانه روز 583/0=ثانیه 50400=ثانیه 3×12×1400
سخن 5. کم شدن طول ماه قمری
به ازای هر 1000 سال میلادی یا شمسی که پیش برویم طول متوسط ماه قمری 1728/0 ثانیه (و در نتیجه طول متوسط سال قمری 0736/2 ثانیه) کوتاهتر می شود.(6) نگارنده زمانی می خواست تقویم تطبیقی را برای فاصله سالهای 325 و 1993 میلادی بنویسد. میانگین این دو سال می شود 1159 میلادی و در این سال میلادی طولهای متوسط ماه و سال قمری بر حسب روز می شوند:
68 589 530/29 و 2 076 367/354
برای یافتن دوره ای دقیقتر از دقیقترین دوره سی ساله، جزء کسری این طول سال قمری (یعنی 2 076 367/0) را (با ماشین حساب علمی) در اعداد 3، 4، 5، ... و 114 ضرب می کنیم تا ببینیم در کدام مورد، حاصلضرب با عددی طبیعی کمتر از 01/0 فاصله پیدا می کند (یعنی حاصلضرب به صورت ...00/... یا ...99/... می شود). می بینیم تنها وقتی در 79 ضرب می کنیم چنین نتیجه ای حاصل می شود و آن این است:
9802 000/0-29=8 999019/28=2 076 367/0×79
یعنی:
قضیه 1.
دوره 79 ساله قمری ای وجود دارد با 29 سال کبیسه و در نتیجه با طول سالِ
روز 608 088 367/354 =روز 7929 354
و در نتیجه با طول ماهِ
روز 72 590 530/29 می توان نشان داد در صورت انتخاب مبدأ مناسب، خطای حاصل از کاربرد چنین دوره ای تا سال 6475 ه··· .ش (7096 میلادی) کمتر از نصف روز است.
بررسیهای بیشتر با استفاده از دقیقترین تقویمهای موجود(7) نشان داد که مناسبترین تاریخِ کمی قبل از تولد پیامبر اسلام که می تواند مبدأ این تقویم قرار گیرد شنبه 1/1/58 - ه··· .ق (یعنی شنبه آغاز محرم و 58 سال قبل از سال 0 هجری قمری) است.
تبصره: در تقویم هجری قمری ماههای محرم، صفر، ربیع الاول، ... و ذیحجه را به ترتیب ماههای 1، 2، 3، ... و 12 می نامند.
بدیهی است که داریم:
قضیه 2.
فاصله تاریخ هجری قمری دلخواه L/M/D (که در آن D شماره روز، M شماره ماه، و Lشماره سال هجری قمری است) از مبدأ دوره 79 ساله یعنی شنبه 1/1/58 - ه··· .ق برابر است با (58+L) سال و 1-M ماه و 1-D روز.
قضیه 3.
با فرض m=1-M و d=1-D، فاصله L/M/D ه··· .ق از شنبه 1/1/58 - ه··· .ق عبارت است از (58+L) 12 ماه و mماه و d روز و یا m]+(58+L) 12 [ماه و dروز.
پس با توجه به قضیه 1 داریم:
قضیه 4.
فاصله L/M/D هـ.ق از شنبه 1/1/58 - هـ.ق بر حسب روز عبارت است از:
نزدیکترین عدد صحیح به
d+72 530590/29×m]+(58+L)12]=D¨
با توجه به تعریف 2 سخن 2:
d}+59072 530/29×m]+12(58+L){[=D¨
تعریف ریاضی شنبگی
وقتی می گوییم شنبگی یک تاریخ Sاست یعنی به ازای هر شنبه معین قبل (یا بعد) از آن تاریخ، عددی صحیح، مثبت یا صفر یا منفی مانند Q(بخوانید کی یو) هست به طوری که فاصله اصلی آن تاریخ از شنبه معین S+Q7 روز است یعنی باید تاریخ داده شده را منهای تاریخ شنبه معین کرده حاصل را بر حسب روز بنویسیم و بر 7 تقسیم کرده باقیمانده راS بنامیم. (وقتی شنبه معین، بعد از تاریخ داده شده است، Qمنفی می شود مثلاً اگر بدانیم 3 محرم 1421 شنبه است برای اینکه بفهمیم 3 محرم 1420 حدودا چند شنبه است می گوییم فاصله اصلی دو تاریخ (1-) سال است زیرا 1- =1421-1420 یعنی تقریبا 354- روز، پس تقسیم روبه رو را داریم:
51-7{357+354-} نتیجه می شود 3+(51-)7=354-
یعنــی قاعدتــا باید 3 محرم 1420 سه شنبه باشد. تقویم رسمی صحت محاسبه را نشان می دهد).
بنابراین با توجه به قضیه 4 داریم:
قضیه 5. شنبگی تاریخ L/M/D ه··· .ق عبارت است از باقیمانده تقسیم D¨ بر 7.
از طرفی در قضیه 4 عبارت m+(58+L)12 عددی است صحیح که آن را n می نامیم. پس
d}+(72 590 530/1+28)×{n=D¨
d}+72 590 530/1×n+n28}=
چون n28 مضرب 7 می باشد پس بنا به تعریف 1 سخن 2 داریم:
d}+72 590 530/1×{n=d¨=D¨
زیرا دو عدد همنهشت به هنگ 7 اختلافشان در مضربی از 7 می باشد.
بنابراین با توجه به تعریف n داریم:
قضیه 6.
شنبگی تاریخ L/M/D ه··· .ق عبارت است از باقیمانده تقسیم d}+72 590 530/1×m]+(58+L)12{[= d¨بر7.
گفته بودیم که تقویمهای هجری قمری با دوره سی ساله حداقل 36% خطا دارد و تقریبا هر سی سال یک بار دست کم یک خطای دو روزه دارد.
باید اعتراف کنیم دوره 79 ساله هم 5/28% خطا دارد یعنی فقط 5/7% دقیقتر از دقیقترین دوره های قبلی است. قضیه 6 به صورت کاملتر چنین می شود:
قضیه اصلی.
شنبگی تاریخ L/M/Dه··· .ق به احتمال 5/71% عبارت است از عددی مانند S که باقیمانده تقسیم
d}+72 590 530/1×m]+(58+L)12{[= d¨بر 7 می باشد و به احتمال 9/15%، SH(یا 6-S) و به احتمال 6/12%، 1-S (یا 6+S) می باشد. در نتیجه دوره 79 ساله، خطای دو روزه ندارد.
تبصره: مبدأ دوره 79 ساله (شنبه 10/1/58 - ه··· .ق) طوری انتخاب شده که قضیه فوق برای افقهای مشهد تا مکه بخصوص تهران مکه صادق باشد.
اینک به جدول هفت روایت تولد حضرت فاطمه(ع) بازمی گردیم. چون ظاهرا بر اساس همه روایات، تولد حضرت فاطمه 20 جمادی الثانی بوده و جمادی الثانی ماه 6 می باشد پس قضیه اصلی برای تولد حضرت فاطمه(س) چنین می شود:
قضیه تولد حضرت فاطمه(ع). شنبگی تاریخ 20/6/L ه··· .ق به احتمال 5/71% عبارت است از عددی مانند S که باقیمانده تقسیم {19+72 590 530/1×[5+(58+L)12]=d¨ بر 7 {می باشد و به احتمال 9/15%، 1+S (یا 6-S) و به احتمال 6/12%، 1-S (یا 6+S) می باشد.
اگر به جای ماه اعداد ستون سوم جدول را بگذاریم برای d¨ هفت مقدار به دست می آید که از تقسیم آنها بر 7، ستون 5 پر می شود و بعد با استفاده از همین قضیه ستونهای 6 و 7 پر می شوند.
سخن 6.
چون ظاهرا در همه روایات، روز تولد حضرت فاطمه(س) را جمعه گفته اند در درجه اول روایت 3 (یعنی جمعه 20/6/18- ه··· .ق) درست است و در درجه دوم روایت 7 (یعنی جمعه 20/6/8- هـ .ق) پس چون در سال 11 هـ .ق رحلت فرموده اند عمرشان در درجه اول (18+11 یعنی) 29 سال و در درجه دوم (11+8 یعنی) 19 سال بوده است.
سخن 7. مثال.
ممکن است آنچه در قضیه تولد حضرت فاطمه(ع) برای پر کردن ستونهای 5، 6 و 7 از جدول گفتیم برای بعضی از خوانندگان محترم، سنگین باشد بدین سبب برای مثال، روایت 7 (یعنی سال 8- ه··· .ق) را در قضیه تولد حضرت فاطمه(ع) به کار می بریم نتیجه می شود:
}]19+72 590 530/1×[5+(58+8-)12{[=d¨
945={6 385 007/945}={19+72 590 530/1×605}=
در تقسیم بر 7 چنین می شود:
1357؛945
0
پس بنا بر همان قضیه تولد حضرت فاطمه(س) نتیجه می شود:
شنبگی 20/6/(8-) ه··· .ق به احتمال 5/71% می شود «0» و به احتمال 9/15%، 1 و به احتمال 6/12%، (1-) یا 6 یعنی جمعه و به این ترتیب، سطر روایت هفتم پر می شود. سایر سطرها را هم به طریق مشابه می توان پر کرد و سخن 6 را نتیجه گرفت.
|