گذر اقتدار ملی از مسیر فرهنگ

اشاره

رهبر معظم انقلاب در دیدار نوروزی خود با طیف های مختلف مردم در روز اول سال 93، در حرم مطهر امام رضا علیه السلام درباره ی فرهنگ و اقتدار ملی چنین فرمودند:

«آنچه که امروز می خواهم عرض کنم به طور خلاصه و در یک جمله عبارت است از اینکه ملت ایران باید خود را قوی کند... حرف، درباره ی اقتدار ملی است... اگر ملتی قوی نباشد، باج گیران عالم از او باج می گیرند، از او باج می خواهند. اگر بتوانند، به او اهانت می کنند. اگر بتوانند، زیر پا او را لگد می کنند... بعضی ملت ها هستند که تا قوی شدن، فاصله ی زیادی دارند... اما ملت ما این جور نیست. ما اولاً استعداد قوی شدن، زیاد داریم؛ امکانات و ظرفیت ها هم زیاد داریم. ملت ما به سمت اقتدار ملی هم راه افتاده است و راه زیادی پیموده است. من بر این اساس نقشه ی کلی سال 93 را در این دو عنصر می بینم که در پیام اول سال عرض کردم: اقتصاد و فرهنگ با عزم ملیو با مدیریت جهادی.»

بر این اساس، ارتباط مستقیمی میان دو عنصر فرهنگ و اقتصاد با اقتدار ملی برقرار است که در مقاله ی زیر مورد بررسی و تحلیل واقع شده است.

انسجام، هماهنگی و یکپارچگی ابعاد مختلف یک جامعه، در سایه ی عملکرد مناسب و کارکرد مساعد نظام فرهنگی آن قابل تحقق است. در حالی که پهنه ی گیتی در گذر تاریخ و در آمدوشد جوامع و تمدن های مختلف، فرهنگ های گوناگونی را به چشم دیده است، اما در این میان، تنها تعداد معدودی از فرهنگ ها بوده اند که توانسته اند با احراز شرایط مناسب و برقراری تعادل درونی میان نظام ها و ساختارهای اجتماعی و نیز تناسب بیرونی با نظام آفرینش، بقای خود را برای مدت های مدیدی تضمین کنند. فراهم آمدن شرایط مطلوب اجتماعی در عرصه های گوناگون اجتماعی در اولین قدم آن، منوط به اتکای ابعاد سیاسی و اقتصادی جامعه بر فرهنگی مقتدر و دارای توان و پتانسیل لازم برای پاسخ به نیازهای مادی و غیرمادی آن جامعه و اعضایش است.

این گفتار در تلاش است ضمن تدوین و تعریف مفهوم «اقتدار فرهنگی» و تأثیر آن بر انسجام و اقتدار اجتماعی، شرایط احراز آن در جامعه ی ایران و چالش ها و موانعی را که در این مسیر قرار دارد مورد تأمل قرار دهد.

در این راستا، تعریف فرهنگ و مؤلفه های آن، در تدوین و صورت بندی مناسب مسئله، از اهمیت اساسی برخوردار است.

چیستی فرهنگ و مؤلفه های آن

مفهوم فرهنگ از آن دست مفاهیمی است که تعاریف متعددی برای آن از سوی اندیشمندان حوزه های مختلف علوم انسانی و اجتماعی ابراز شده است.[1]

با در نظر آوردن مجموع تعارف می توان گفت که فرهنگ تعیین کننده ی چگونگی تفکر و احساس اعضای جامعه است و راهنمای اعمال انسان ها و معرف جهان بینی آن ها در زندگی است. اعضای جامعه معمولاً در مورد فرهنگ خود نمی اندیشند؛ چراکه فرهنگ قسمتی از وجود آن ها شده است و اغلب از وجود آن بی خبرند. فرهنگ را می توان شیوه های زندگی مورد قبول اعضای یک جامعه نیز تعریف نمود. چنین شیوه های مورد قبولی در جوامع مختلف متفاوت است.

تعاریف مختلف و گوناگون ارائه شده از فرهنگ، که از سوی اندیشمندان حوزه های مختلف علوم انسانی و اجتماعی بیان شده است، نشان از آن دارد که وفاقی در زمینه ی تعریف اسمی فرهنگ وجود ندارد و انتخاب یک تعریف مشخص و ارائه ی آن با مشکل مواجه است. اما نکته ای که می تواند راهگشا باشد این است که اندیشمندان مختلف برای تعریف فرهنگ به اجزا و عناصر فرهنگ متوسل شده و هریک بخشی از عناصر آن را برشمرده اند(تعریف کل بر اساس جز). به عنوان مثال، ری لویک معتقد است فرهنگ دارای دو لایه ی بیرونی و درونی است که جهان بینی در قلب و هسته ی مرکزی آن جای دارد. صاحب نظرانی مانند ادرگار شاین، دیدگاه ری لویک را توسعه داده و فرهنگ را شامل سه لایه دانسته اند که جهان بینی هسته ی مرکزی، ارزش ها و باورها لایه ی دوم و تجلی مادی لایه ی سوم را تشکیل می دهند.

در تعاریف دیگر، ابتدا زبان، مذهب، آداب و رسوم و سپس به تدریج ارزش ها به عنوان عنصر قوی و اصلی در فرهنگ بشری مورد توجه قرار گرفت. بعد از آن کم کم هنجارها به عنوان عنصر اصلی فرهنگ مطرح می شوند. در ادامه در کنار عوامل مطرح شده، عناصری مانند علم، هنرهای خاص و نیز تکنولوژی و اقتصاد به حیطه ی تشکیل دهنده ی فرهنگ اضافه می شوند.

بنابراین در مجموع می توان فرهنگ را مجموعه یا سیستمی از عناصر عینی و ذهنی یا مادی و معنوی دانست که در ارتباط ارگانیک با یکدیگر، در بخش های مختلف زندگی انسان جریان داشته و تفسیر و معنا دهنده(نظام اعتقادی)، هدایت کننده و سوق دهنده(ارزش ها) و الزام بخش(هنجارها) عمل و رفتار فردی و اجتماعی انسان ها در هر جامعه یا اجتماعی هستند. بنابراین این سیستم یا نظام دربردارنده ی جهان بینی یا نظام اعتقادی(شامل معرفت شناسی یا نظام معرفتی، هستی شناسی و انسان شناسی)، نظام ارزشی که تعین بخش مطلوبیت های فردی و اجتماعی انسان هاست و نظام های سیاسی، حقوقی و اخلاقی از آن منتج می شود و هنجارهای اجتماعی متأثر از ارزش هاست. این مجموعه شکل دهنده ی اصلی فعالیت های مادی انسان و ابتکارات و تولیدات مادی و معنوی انسان به واسطه ی نظام نیازمندهای برآمده از آن است.

بر این اساس، کلیه ی فعالیت های فردی و اجتماعی انسان[2]در سیطره ی فرهنگ یا جزئی از آن تعریف شده و رنگ وبویی از فرهنگ دارد.

هماهنگی و انسجام نظام های اجتماعی لازمه ی اقتدار فرهنگی

براساس تعاریف ارائه شده و در نهایت تعریف برگزیده شده برای فرهنگ، یکی از عوامل و در عین حال، ابعاد و مؤلفه های اقتدار فرهنگی که در ابعاد کلان اجتماعی قابلیت طرح دارد، تقدم فرهنگ بر اقتصاد و سیاستِ جامعه و به عبارت بهتر، تعیّن یافتگی اقتصاد و سیاست توسط فرهنگ و تعیین کنندگی فرهنگ برای آن هاست. برای تشریح مناسب این مسئله، نیازمند طرح رابطه ی ارگانیک و سیستمی میان فرهنگ، اقتصاد و سیاست هستیم که به صورت اجمالی به آن پرداخته می شود.

چگونگی روابط میان فرهنگ، اقتصاد و سیاست در جامعه، تقدم و تأخر آن ها و تأثیر و تأثر آن ها بر یکدیگر یکی از چالش برانگیزترین بحث های جامعه شناسی و نظریه های آن بوده است. این اندیشه که دگرگونی های اقتصادی و اجتماعی در مسیرهای منسجم به موازات هم پیش می روند، از زمان طرح آن توسط کارل مارکس تا به امروز، همواره پُر کشش، اما مناقشه برانگیز بوده است.

رونالد اینگلهارت معتقد است دعوی اصلی نظریه ی مدرنیزاسیون از کارل مارکس گرفته تا ماکس وبر تا دانیل بل این ادعا بوده است که دگرگونی های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی هماهنگ با یکدیگر براساس الگوهایی پیش می روند و جهان را به شیوه هایی قابل پیش بینی دگرگون می سازند.[3] علی رغم این وحدت نظر، اما بحث بر سر چگونگی رابطه ی علت و معلولی بین آن ها مداوم و پُرچالش بوده است. آیا دگرگونی اقتصادی سبب دگرگونی فرهنگی و سیاسی می شود یا بر عکس؟

مارکس با تأکید بر موجبیت اقتصادی، استدلال می کند که سطح پیشرفت فنی هر جامعه تعیین کننده ی شکل نظام اقتصادی آن جامعه است و نظام اقتصادی به نوبه ی خود تعیین کننده ی خصوصیات فرهنگی و اقتصادی جامعه.

از سوی دیگر، وبر بر نقش فرهنگ تأکید می کند. فرهنگ صرفاً روبنای نظام اقتصادی نیست، بلکه به تنهایی می تواند در مقام یک علت عمده ظاهر شود. فرهنگ هم به رفتار اقتصادی شکل می دهد و هم از آن تأثیر می پذیرد. بدین سان پیدایش اخلاق پروتستانی، زمینه را برای ظهور سرمایه داری فراهم می آورد و پدیده ی اخیر به نوبه ی خود به برپایی انقلاب صنعتی و انقلاب دموکراتیک یاری می رساند. این نگرش برآن است که انواع نظام ها و باورها، هم بر حیات اقتصادی و سیاسی تأثیر می نهند و هم از آن ها تأثیر می پذیرند.

اما در اینجا باید بر این نکته تأکید کرد که پیچیدگی رفتار انسان ها و تأثیرپذیری آن ها از عوامل متنوع و گوناگون در سطوح مختلف به حدی است که تحقق هرگونه پیشگویی دقیق و بی چون وچرا را نامحتمل می سازد. بنابراین دیدگاهی که در ارتباط میان این عناصر برشمرده ی اجتماعی اتخاذ می شود این است که بین فرهنگ، اقتصاد و سیاست ارتباط نزدیکی وجود دارد که پیش بینی یکی براساس دیگری را با دقتی بیش از یک احتمال تصادفی، محتمل می سازد.

از این رو، عنوان می شود که بین توسعه ی اقتصادی و دگرگونی فرهنگی و دگرگونی سیاسی، ارتباط نزدیکی وجود دارد که تا اندازه ای قابل پیش بینی است. بعضی از شیوه های دگرگونی محتمل ترند، زیرا منظومه های خاصی از ارزش ها و باورها و نهادهای سیاسی و اقتصادی یکدیگر را تقویت می کنند، در حالی که در موارد دیگر چنین نیست. بدین سان اگر یکی از عناصر جامعه بر ما معلوم باشد، می توانیم با دقتی بسیار بیش از یک سنجش تصادفی، درباره ی سایر عناصر آن جامعه دست به پیش بینی بزنیم.

روابط میان این عناصر دوسویه است. بین دگرگونی های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ارتباط وجود دارد؛ از آن رو که هیچ جامعه ای بدون وجود پشتیبانی متقابل بین نظام های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اش نمی تواند مدت زمان طولانی دوام بیاورد. در حقیقت در صورت عدم هماهنگی عناصر جامعه با یکدیگر، نظام اجتماعی با عدم تعادل روبه رو خواهد شد.

هر نظام سیاسی و اقتصادی باثبات دارای نظام فرهنگی همساز و پشتیبانی است که به نظام مشروعیت می بخشد؛ طوری که اعضای آن جامعه یک سلسله قواعد و هنجارها را می پذیرند و درونی می کنند. اگر قواعد و هنجارها در بین افراد جامعه درونی نشود، حاکمان برای واداشتن مردم به اطاعت از قوانین باید به اجبار بیرونی متوسل شوند که مستلزم هزینه ی گزاف و در عین حال کارکردی نامطمئن است.

نکته ای که در این بحث باید به آن اشاره کرد این است که علی رغم آنکه انسان از نظر زیست شناختی در همه جا از سرشتی یکسان برخوردار است، اما فرهنگ آموختنی است و هر جامعه فرهنگ خاص خود را دارد. این آموختن عمیق همان فرآیند اجتماعی شدن است که طی آن، معانی فرهنگی بخشی از «خود» می شود. گویی فرد باورها، هنجارها و ارزش های جامعه را به درون خود می کشد. پارسونز از این فرآیند به «درونی شدن» تعبیر نموده است. در یک فرهنگ مشترک و در فرآیند اجتماعی شدن موفق و مطلوب، انسان ها با درک و انگیزه های مشابهی رشد می کنند. در این حالت، نظم اجتماعی بر سیاق هنجارها و قواعد درونی شده شکل می گیرد و نقش ها، جایگاه ها و اهداف زندگی اجتماعی بر این محور ظهور و بروز می یابند.[4]

هر جامعه برمبنای هدف غایی انسان شناختی و جهان شناختی خود و ارزش های مترتب بر آن، مجموعه ای از اهداف را برای برآوردن نیازهای تعریف شده ای که به شدت رنگ وبوی فرهنگی دارند دنبال می کند و بر این اساس، مجموعه ای از ساختارها و نهادهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را شکل می دهند و به عبارت بهتر، صورت خاصی از ساختارها و نهادهای سیاسی و اقتصادی را مشروع می سازند. در صورت انطباق مناسب میان آن اهداف و ارزش ها و این ساختارها و نهادها، جامعه کارکرد مطلوب خود را به نمایش گذاشته و از انسجام مناسبی برخوردار خواهد بود. در چنین حالتی و با کارکرد مطلوب نظام های اقتصادی و سیاسی، مشروعیت نظام فرهنگی و میزان پذیرش و تعمیق آن افزایش می یابد.

ارتباط و پیوستگی دوسویه ی میان ساختارها و نهادهایی که جنبه ی عینی دارند و اهداف و ارزش های فرهنگی ای که جنبه ی ذهنی دارند موجب می شود تا هرگونه دگرگونی میان آن ها، تغییر را در سایر اجزا و عناصر به همراه داشته باشد. بدین سان فرهنگ در عین شکل دادن به نظام های سیاسی و اقتصادی، از آن ها تأثیر متقابل می پذیرد.

پی نوشت ها: