کاروانسرای گدوک فیروزکوه

کاروانسرای گدوک؛ کاروانسرایی مربوط به 392 سال پیش، کاروانسرای گدوک در گردنه ای که نادرشاه ترور شد و فرزندش کور، بنا شد، کاروانسرای گدوک محل استقرار و شکست نیروهای محمدعلی شاه قاجار پس از خلع سلطنت توسط مشروطه خواهان، کاروانسرای گدوک که فضولات حیوانیش باعث زنده ماندن بنیانگذار دودمان پهلوی شد، کاروانسرای گدوک که فقط یاد دوغش هستیم و نمی دانیم در حال تخریب است …..
کاروانسرای گدوک آدرس استان مازندران، شهرستان سوادکوه، روستای گدوک، در 17 کیلومتری جاده فیروزکوه به سوادکوه، در 185 متری جنوب جاده

شماره ثبت کاروانسرای گدوک در فهرست آثار ملی ایران: 2795 تاریخ ثبت 16/07/1379 ه خورشیدی
مختصات جغرافیایی، آب و هوا، نقشه و … کاروانسرای گدوک: E 52″55’49.34 N 35″49’56.23
ارتفاع از سطح دریا کاروانسرای گدوک: 2205 متر
نامهای دیگر کاروانسرای گدوک: کاروانسرای گدیک، کاروانسرای شاه عباسی، پناهگاه رضاخانی
پیرامون نام (وجه تسمیه):
گدوک؛ در زبان مازنی گده Gode به معنی برآمدگی و دوک Dook نیز به معنی برجسته و ناهموار است که شاید با توجه به موقعیت جغرافیای کاروانسرای گدوک، این نام ترکیبی از این دو واژه فوق باشد.

گدیک؛ در ترکی به معنی گردنه کوه است و در لغتنامه دهخدا و معین گدوک چنین تعریف شده است؛ راه میان دو کوه که در زمستان برف زیاد در آن جمع شود و یا جایی در کوه که برف زیادی می بارد و رفت و آمد مشکل است. دقیقا از مشخصه های گردنه گدوک و کاروانسرای آن است. *در روزنامه خاطرات عین السلطنه، سالور از تمامی گردنه های ایران با پیشوندی به نام گدوک استفاده شده است.
نکته اول: go through در انگلیسی که کمی هم تلفظش شبیه گدوک است به معنی رفتن و عبور از یک راه معنی می دهد.
کاروانسرای شاه عباسی: به دلیل ساخت کاروانسرا در زمان شاه عباس صفوی به این نام نیز شهره است.

پناهگاه رضاخانی: رضا پهلوی در چهلمین روز زندگی، پدرش را از دست می دهد، مادر رضا پهلوی (نوش‌آفرین) از آلاشت به تهران مهاجرت می کند، در این سفر رضای نوزاد، به شدت بیمار شده و با رسیدن به گردنه و کاروانسرای گدوک، یخ می زند و مادر وی را مرده می پندارند. بنابراین به علت سرمای زیاد و عدم امکان کندن زمین، برای دفن در زمان مناسب، او را در اصطبل حیوانات کاروانسرای گدوک قرار می دهند و رضا پهلوی با گرمای فضولات حیوانی احیاء و به زندگی بر می گردد.
دوران و بانی اثر کاروانسرای گدوک: در دوران صفوی و در سال 1000 ه خ به دستور شاه عباس. البته برخی از باستان شناسان عقیده دارند که با توجه به موقعیت جغرافیایی کاروانسرای گدوک، در محور رفت و آمد مرکز به شمال کشور، امکان اینکه قدمت کاروانسرای گدوک به پیش از دوره صفوی برسد، فراوان است.
امکان بازدید از کاروانسرای گدوک: به علت تصرف اداره راه و شهرسازی استان مازندران امکان بازدید ندارد!

مشخصات و معماری کاروانسرای گدوک:

کاروانسرای گدوک با توجه به موقعیت جغرافیایی و سرمای شدید از نوع کاروانسراهایی با معماری کوهستانی است، کاروانسراهایی که کاملا پوشیده هستند. کاروانسراهای پوشیده کوهستانی از اتاق های گنبد دار مرکزی یا یک ردیف گنبد دار و تعدادی اصطبل که درهمان ردیف قرار دارند تشکیل شده اند. اکثر کاروانسراهای کوهستانی کاملا سرپوشیده، بدون حیاط، دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا هستند. همچنین از هر طرف بسته و پوشیده اند و به راحتی می توانند جلوی بادهای مزاحم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را گرفته و کاروانیان را از این گونه آسیب ها درامان نگه دارند.

کاروانسرای گدوک در زمینی به ابعاد 30 در 40 متر با مصالح سنگ، آجر، گچ، ساروج و آهک بنا شده و برای تزئین نمای داخلی و خارجی کاروانسرای گدوک از آجر بند کشی شده سود برده اند.
نکته دوم: برخی دیواره‏ ها را با مرمتی به دور از تخصص با آجرهای امروزی پوشانده‏ اند!

درب ورودی کاروانسرای گدوک از غرب بوده و شما را به راهروی اصلی کاروانسرا هدایت می کند. در دو طرف شمال و جنوب راهرروی اصلی کاروانسرای گدوک، راهروی های فرعی است که مال بندها در دیواره آنها قابل مشاهده است.
نکته سوم: برای ورود ماشین آلات ترابری، حجره های غربی را تخریب و راه های ورودی به راهروها برای تردد، گشوده اند!

کاروانسرای گدوک در مجموع شامل 5 راهرو تودرتو بوده که سقف با طاقهای قوسی تویزه دار متعدد و متوالی بنا شده است. در انتهای هر راهرو اتاقهایی که در اصطلاح آن روزها تختگاه نامیده می ‏شد، قرار دارد این محل در کاروانسرای گدوک به دلیل دوری از ورودی، گرمترین نقطه کاروانسرا محسوب می شود و معمولا جایگاه طبقه خاص اجتماعی بوده و در کنار آنها مال بندی دیده نمی شود.

نکته چهارم: به دلیل عبور ماشین آلات سنگین ترابری از روی بام کاروانسرای گدوک، اتاقهای تختگاه تخریب شده است!

در انتهای راهروهای میانی کاروانسرای گدوک در کنار اتاقهای تختگاه، اتاقهایی به دور از محیط اصلی کاروانسرا تعیبه شده که احتمالا برای استراحت بانوان حاضر در کاروان بوده و رسیدن به این اتاقها نیاز به عبور از دهلیزها و راهرو ها دارد.
نکته پنجم : این اتاقها هم تخریب شده است!

می گویند آب انبار کاروانسرای گدوک نیز در زیر همان اتاقهای تختگاه قرار دارد. البته افراد بومی اذعان می کنند که آب انبار در حاشیه شمالی درب ورودی است که بعید به نظر می رسد.

در راهروی اصلی کاروانسرای گدوک هیچ مالبندی وجود ندارد، البته بیشتر مالبندهای کاروانسرای گدوک در راهروهای جنوبی و شمالی واقع شده است. مال بندها که برای نگهداری احشام است از سنگهای یک پارچه که استوانه ای در مرکز آن تراشیده شده است در دیوار کاروانسرای گدوک جای گذاری شده، مال بندهای کاروانسرای گدوک در ابعاد 50 در 20 سانتی متر ساخته شده اند و در بازدید حدود 40 مال بند مشاهده شد.

در راهروی های میانی کاروانسرای گدوک صفحه ها و حجره هایی با ارتفاع حدود یک متر از زمین قرار دارد که برای استراحت مسافران و بارانداز در نظر گرفته شده است. حجره ‏های کوچک و بزرگ دارای تزئیناتی با نمای آجری بوده که در برخی از آنها طاقچه هایی وجود دارد.
نکته جالب کاروانسرای گدوک، اجاق ها و شومینه های دیواری آن است، ویژگی مهم این شومینه ها عدم خروج دود به صورت مستقیم از سقف است، بدین صورت که داخل دیواره ها و سقف خالی بوده و دود و گرما داخل این دیواره ها به گردش در می آمده تا حرارات به سایر حجره ها و دهلیزها انتقال داده شود و جریان هوای گرم به یکباره از کاروانسرا خارج نشود و گرمایی مطبوع در کل کاروانسرا وجود داشته باشد.

پیشینه و تاریخچه کاروانسرای گدوک :

1) در کتاب سفرنامه بارنز نوشته ستوان آلکس بارنز که ترجمه حسن سلطانعلی است، بارنز از گدوک به عنوان دروازه خزر یاد کرده و مدعی شده است که اسکندر در همین گردنه به دنبال داریوش بوده است!
2) می گویند نادرشاه افشار در لشگرکشی سال 1120 ه خورشیدی در گردنه گدوک از فاصله 20 متری مورد اصابت تیر قرار گرفت و دست او به شدت مجروح شد که نادرشاه پسر ارشدش را عامل این ترور دانست، پس دستور داد رضاقلی میرزا را در همان گردنه گدوک از دو چشم کور کنند!
3) در خاطرات عطا الله خان معین الشگر سوادکوهی قید شده است که محمدعلی شاه قاجار پس خلع از سلطنت از سمت روسیه وارد ایران شد و با لشگری 6000 هزار نفری در گردنه و کاروانسرای گدوک مستقر شد، در خاطرات عطاالله خان ذکر شده است که در آن زمان در کنار کاروانسرای گدوک که محلی برای کاروانیان برای رسیدن به دامغان و سمنان بود دکاکین وجود داشت برای مسافران، در هر صورت در گردنه گدوک و کنار کاروانسرا جنگ سختی میان رشید السلطان و امیر موید از سرداران محمد علی شاه و نیروهای مشروطه صورت گرفت که این ستیز با پیروزی مشروطه خواهان همراه بود.
4) اگر چه قدمت کاروانسرای گدوک به روزگار صفویان و دوران پر رونق شاه عباس می رسد، اما تا اواخر دوره قاجار هم پناهگاه در راه ماندگان بوده است. رضا پهلوی در چهلمین روز زندگی پدرش را از دست می دهد، مادر رضا پهلوی (نوش‌آفرین) از آلاشت به تهران مهاجرت می کند، در این سفر رضای نوزاد، به شدت بیمار شد و با رسیدن به گردنه و کاروانسرای گدوک، یخ می زند و مادر وی را مرده می پندارند. بنابراین به علت سرمای زیاد و عدم امکان کندن زمین، برای دفن در زمان مناسب، او را در اصطبل حیوانات قرار می دهند و رضا پهلوی با گرمای فضولات حیوانی احیاء و به زندگی بر می گردد. به همین دلیل به کاروانسرای گدوک ، پناهگاه رضاخانی نیز می گویند.

5) در کتاب استرآبادنامه (سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت) که به کوشش مسیح ذبیحی و ایرج افشار نگاشته شده، آمده است: « … در سمت شمال شرقی رودخانه گورسفید به گدوک شاه عباسی رسیدیم. پای گدوک کاروانسرا خرابه‌ای بود که می‌گفتند از بناهای شاه عباس کبیر است. راه از یک صحرای وسیعی بود که متدرجا ارتفاع پیدا می‌کرد. ارتفاع اراضی فیروز کوه 2230 ذرع بود. وقتی که پای کاروانسرای گدوک شاه عباسی رسیدیم ارتفاع زمین به 2600 ذرع رسید …»

6) چیزی که از نوشته فوق بر می آید، این است که کاروانسرای گدوک از اواخر دوره قاجار رها و رو به ویرانی رفته، تا اینکه در سال 1338 راه و ترابری وقت کاروانسرا را از مالکش که شخصی به نام غلام معصومی بود خریداری و از آن به عنوان راهدارخانه محور گدوک استفاده کرد. در سال 1353 قسمتی از سقف و دیواره کاروانسرای گدوک آسیب دید که توسط راه و ترابری استان مازندران مرمت شد و کاروانسرا تبدیل شد به پارکینگ ماشین آلات برف روب، لودر، بولدوزر و گریدر راه و شهرسازی شهرستان گدوک …!

نکته: البته بماند که به غیر از پارکینک، کاروانسرای گدوک به محل دپوی آهن ‏آلات، ضایعات، تانکر گازوئیل دارای نشتی، انبار نمک، تایر مندرس لودر، نخاله و … هم تبدیل شد.

7) در نهایت امر سازمان میراث فرهنگی استان تهران پس از بارها مراجعه ، در آذر ماه 1378 پرونده ثبتی آن را آماده و یک سال بعد یعنی در 16 آبان سال 79 کاروانسرای گدوک به ثبت آثار ملی رسید و در پرونده قید شد؛ نیاز به مرمت فوری !!!

منبع : سفر نویس