بیماری اضافه وزن و چاقی و پیامدهای آنها

دکتر سیدضیاءالدین مظهری؛ متخصص تغذیه

اضافه‌وزن و چاقی در ایران و جهان از جمله بیماری‌های خزنده‌ای برشمرده می‌شوند که در مسیر حرکت پیشرونده خود بیماری‌های متعدد دیگری را فراخوانی و زمینه‌سازی می‌نمایند، ابتلا به چاقی در هر دو جنس و در تمام سنین از کودکان تا سالمندان (پیر و جوان) دارا و ندار و عالم و آمی به صورت تصاعدی رو به گسترش نهاده و عامل تخریب سلامتی و زیبایی اندام در کوتاه و بلندمدت تلقی می‌گردد.

در قبال عوارض ناشی از اضافه‌وزن و چاقی‌ها تمامی ارگان‌ها و سیستم‌های حیات‌بخش افراد مبتلا در معرض تخریب و آسیب می‌باشند.

برای نمونه به صورت مختصر در جدول زیر مواردی را درج نموده‌ایم.

عوامل زمینه‌ساز بروز چاقی‌ها

الف: زمینه‌های ژنتیکی و موروثی

تاکنون بالغ بر 300 عامل ژنتیکی شناسایی شده‌اند که بروز چاقی را تحت تاثیر شرایط محیطی فراهم می‌آورند.

لذا عکس‌العمل افراد حامل ژن در قبال بروز و آغاز اضافه وزن و چاقی‌ها خیلی سریع‌تر رخ می‌دهد تا افرادی که فاقد ژن‌های معیوب هستند گرچه در افراد فاقد زمینه ژنتیکی نیز احتمال جهش‌های ناگهانی در ژن‌های سازنده انسولین و لپتین نیاز وجود دارد که زمینه را برای بروز چاقی های زودرس فراهم می‌سازند، ولی نسبت آنها به گستردگی گروه حامل ژن‌های چاقی نمی‌باشد نقایص و تغییرات ژنتیکی مربوط به هورمون انسولین بطور ثانویه می‌تواند سندرم متابولیک را فراهم آورد و در این راستا چاقی به ویژه‌ چاقی‌های شکمی فرم سیب، مقاومت به انسولین و عوارض ناشی از این رخداد از قبیل افزایش تری‌گلیسیرید کاهش سطح HDL و ایجاد تغییرات عمده در متابولیسم لیپو پروتئین‌ها افزایش سطح کلوگز سرم خون و پرفشاری خون را موجب می‌گردد.

سندرم متابولیک احتمال ابتلا به دیابت و بیماری‌های قلبی  و عروقی نیز به ترتیب 5 و 3 برابرافزایش می‌دهد.

در بسیاری از پژوهش‌های بعمل آمده و مطالعات انجام داده شده رابطه بین ذخیره چربی احشایی و مقاومت به انسولین و پیامد‌های متابولیکی ناشی از آن را کاملا نمایان نموده است.

ب: عوامل غیر ژنتیکی در بروز اضافه وزن و چاقی‌ها در قبل و بعد از تولد

- مادران مبتلا به سوءتغذیه ناشی از پرخوری و یا کم‌خوری در تاثیرگذاری در برنامه‌ریزی‌های ریشه‌ای در ایام رویانی و جنینی زمینه بروز اضافه وزن و چاقی را در فرزند یا فرزندان خود نهادینه می‌نمایند.

- عدم تغذیه مطلق نوزاد در نیم سال اول زندگی با شیر مادر احتمال ابتلا به چاقی را افزایش می‌دهد.

- زودتر و یا دیرتر شروع نمودن تغذیه تکمیلی کودک

- زور و اجبار کودکان به اتمام غذای بشقاب خود، با بکارگیری ترفندهایی همچون التماس، انحراف فکر، پاداش تهدید، حواس پرتی یا تن در دادن به خواسته‌های کودک (به عبارتی کودک سالاری و غیره.)

- عادت دادن کودکان به تماشای تلویزیون و بازی‌های کامپیوتری توام با دادن هله هوله و نوشابه‌های گازدار و بی‌گاز رنگین و بی‌رنگ

- جبران کردن بی‌توجهی و عدم مهروزی بجا و به موقع با پاداش‌های همچون شکلات، شیرینی، بستنی، نوتلا و غیره

- ریزه‌خواری‌های مداوم جهت رهایی از استرس و اضطراب‌های روزمره و گرایش به مصرف غذاهای تهیه شده حاوی قندهای تصفیه شده و چربی‌های اشباع

- عدم تحرک و کاهش فعالیت‌های جسمی و دگرگون شدن سبک زندگی شب بیداری و روزخوابی کودکان و بزرگسالان

- گرایش به مصرف غذا خارج از سفره خانواده و تمایل به غذاهای آسان دسترس

- افتادن به دور باطل رژیم‌های غذایی کاهش دهنده وزن سریع و چاقی و لاغری‌های مکرر که در هر کاهش و افزایش مجدد وزن منجر به انباشت بیشتر چربی‌ها و تحلیل رفتن بیشتر عضلات و تهی شدن اسکلت بدن از مواد معدنی انباشته شده خود

عملکرد مستقل بافت چربی‌های انباشته شده

چربی‌های سفید انباشته شده در ارگان‌های مختلف و حفره شکم همانند یک غده فعال درون ریز با تولید و بر هم کنش با سایر ترکیباتی همچون: لپتین، آدیپونکتین، زریستین و ادپیسین، اینترلوکین و هورمون‌های جنسی و

گلوکوکورتیکوئیدها ترکیبات سیستم‌های آبشاری انعقاد و فیپرینولیز، پروتئین‌های سیستم رنین آنژیوتانسین، فاکتورهای کمپلان (ASP)، proinflamatory cytokines، Acylation-Stimulaling protein به دست اندازی خودسرانه در جهت

تغییر فعالیت‌های طبیعی ارگان‌های حساس و مهمی همچون غیر تیروئید مغز و اعصاب،‌ کبد و بافت‌های عضلانی و استخوانی پرداخته و اراده فرد چاق را تحت کنترل خود در‌ می‌آورد.

پیامد‌های ناشی از بکارگیری رژیم‌های کاهش وزن نامناسب و نامتعادل

استرس‌های ناشی از گرسنگی دایمی (ظاهری و سلولی) نگرانی و اضطراب‌های مداوم یک سلسله کنش‌ها و واکنش‌های هورمونی پیوسته و زنجیره‌ای را پدیدار می‌سازد که به قسمتی از آنها به طور بسیار مختصری اشاره می‌شود.

میلیون‌ها فعل و انفعالات زیست شیمیایی روزانه بدن تحت تاثیر این یا آن آنزیم یا هورمون بدن صورت می‌پذیرد هورمون‌ها هستند که قلب را به حرکت دایمی وا می‌دارد و یا تعیین می‌نمایند انرژی در بدن ذخیره گردد یا که ذخایر انرژی به مصرف برسد پس یک تعادل و هماهنگی ترشحات غدد درون‌ریز در قبال متابولیسم یا سوخت و ساز کلی بدن اعم از انرژی پایه یا فعالیت‌های ارادی و یا رشد و ترمیم، مبارزه با عوامل بیماری‌زا و تبادلات حرارتی بدن با محیط زندگی از اهمیت ویژه‌ای برخودار می‌باشند لازمه ایجاد تعادل دریافت مصرف و ذخیره‌ انرژی جهت جسمی سالم و فکر و اندیشه پویا به سلامتی و تعادل کامل عملکرد 5 عامل حافظ موتور زندگی می‌باشند که عبارتند از 1- کبد 2- غدد فوق کلیوی؛ 3-غده تیروئید؛ 4-غده هیپوفیز و مواد سازنده بدن شامل (چربی‌های سفید و قهوه‌ای استخوان‌ها و عضلات بافت همبند برای آنکه سلامتی تضمین و تناسب اندام حفظ و امید به زندگی افزون‌تر گردد و نبایستی تحت هیچ اقدامی ارتباطات پنج عامل پیش گفت در هم  ریزد و تعادل و تناسب کارها وضایف آنها و ارتباطات متقابل آنها با یکدیگر مختل گردد.

برای درک و آگاهی از لزوم رعایت سه اصل طلایی تغذیه جهت تامین نیازهای آنها که شامل تناسب در مقدار تغذیه – تعادل در بین درشت و ریز‌مغذی‌های حاوی تغذیه روزمره و تنوع در گروه‌های غذایی برگزیده شده از اهمیت ویژه‌ای برخودار می‌باشد تا:

کبد با 1/5 کیلو وزن خود بتواند 600 فعل و انفعالات متابولیکی  بدن را هدایت و حمایت نماید.

غدد فوق کلیوی بتواند در شرایط هر نوع استرس وارده جدید است، استرس‌های ایجاد شده را با تغییرات هورمون‌های مترشحه خود که عبارتند از کورتیزول‌ Cortisol، آدرنالین Adrenalin و آلدسترون Aldstron به نحو مطلب به انجام برساند.

این سه هورمون تحت تاثیر هر نوع عامل استرس‌زا جهت تنظیم سوخت و ساز بدن رها می‌شوند عملکرد هورمون‌های ناشی از استرس وارده با رهاسازی گلوکز از ذخایر عضلات و کبد می‌توانند در جهت کاهش یا افزایش میزان متابولیسم کلی بدن گردند و در این رابطه مواد مغذی دریافتی از تغذیه روزمره نقش بسیار اثربخشی را در عملکرد بدن در سوزاندن چربی‌ها یا ذخیره‌سازی بیشتر آن را امکانپذیر می‌سازند.

کسانی‌ که به قدر کافی جهت تامین نیازهای روزانه خود غذا میل‌ نمی‌کنند و یا از غذاهایی استفاده می‌نمائید که قادر به تامین انرژی و ریز‌مغذی‌های مورد مصرف سلول‌های بافت‌های مختلف را در بر ندارند و یا آلوده به مواد شیمیایی مختلف از لحظه داشت و کاشت و برداشت و نگهداری حمل و توزیع و فرآوری گردیده‌اند یک سلسله فعل انفعالات در هم تنیده‌‌ای به صورت زنجیره‌ای و پی در پی را شکل می‌‌دهد که نهایتا منجر به کاهش سوخت و ساز بدن می‌گردند و وضعیت قرمز با اضطراری را در سیتسم‌های هدایتی، حمایتی و حفاظتی قرار می‌خوانند.

هیپوفیز و هیپوتالاموس در بدن در حکم ترموستاتی می‌باشد با تولید و ترشح هورمون‌های متعددی عملکرد بسیاری از هورون‌های مترشحه از سایر غدد را تنظیم  یا تصحیح می‌سازد از جمله TSH تیروتروپین یا هورمون محرک تیروئید که با افزایش یا کاهش مقدار آن عملکرد تیروئید افزایش یا کاهش یا تصحیح می‌گردد.

در ارتباط با تنظیم و یا تولید هورمون‌های جنسی مثل استروژن، پروژسترون، تستسترون و دهیدروراپی آندسترون و هورمون‌‌های غدد فوق کلیوی عملکرد هیپوفیز بسیار تعیین کننده می‌باشد.

بطور خلاصه هیپوفیز نه تنها در حکم ترموستات سرعت سوخت و ساز بدن را زیر نظر دارد بلکه بعنوان مرکز کنترل فرماندهی کلیه عملکر د سیستم‌های تولید و توزیع هورمون‌های کل بدن تلقی می‌گردد.

هیپوتالاموس، از یک طرف با هیپوفیز و از طرف دیگر از طریق سیستم عصبی با مراکز عالی‌تر مغز در ارتباط می‌باشد و از فعالیت‌‌های دیگر هیپوتالاموس می‌توان به تنظیم عطش، اشتها، خواب نیز اشاره کرد. میزان ترشحات هورمونی این غده تحت تاثیر بسیاری از اعمال حیاتی و روحی مثل خواب، ترس، استرس و غیرو تغییر می‌یابد.

غده تیروئید با ترشح هورمون‌های تیروکسین یا (T4) و تیروئیدوتیرونین (T3) آثار متفاوت و بسیار مهمی در عملکرد فیزیولوژیک و متابولیسم بافت‌های مختلف بدن دارد که عبارت می‌‌باشند از:

- سوخت و ساز عمومی بدن و تولید انرژی

- رشد ونمو و تکامل اسکلت و سلسله اعصاب

- افزایش ستنز پروتئین

- سوخت و ساز قندها در دو بعد افزایش و یا کاهش میزان قندخون

- تشدید تمام مراحل سوخت و ساز چربی‌ها؛ البته مرحله نهایی اثر آن بیشتر در جهت از بین بردن چربی‌ها است تا ساخت چربی‌ها. عملکرد غده تیروئید در ارتباط کامل با تولید انرژی می‌باشد که با مقادیر T3 و T4 میزان آن تعیین می‌گردد و هر دو این هورمون‌ها از طریق سیستم جریان خون در گشت و ‌گذار بوده و درشت مغذی‌های هضم و جذب شده دریافتی از طریق خود و خوراک را به کمک اکسیژن به انرژی حرارتی تبدیل می‌نماید اثر گرمازایی T3 چهار بار بیشتر از T4 می‌باشد ولی متاسفانه T3 که از اثرگذاران سوخت چربی‌های سفید می‌باشد. رقیب در سایه‌ای بنام rT3 دارد که تحت تاثیر کورتیزول ناشی از استرس‌های تحمیلی بوجود می‌آید جلو تخلیه سوخت چربی را گرفته و برعکس به انباشت و ساخت چربی از هر منبع حاوی انرژی می‌پردازد.

چگونگی عملکرد T3 معکوس با Rivers T3

تحت تاثیر استرس ناشی از کاهش دریافت انرژی از طریق حذف مواد غذایی حاوی درشت مغذی‌ها و ریز‌مغذی‌ها آژیر قرمز در بدن به صدا درآمده وضعیت اضطراری بر متابولیسم یا سوخت و ساز بدن تحمیل می‌گردد Rt3 گیرنده‌هایی rt3 سلول‌ها را مسدود نموده و اجازه برداشت چربی از ذخایر بافت‌های چربی را نمی‌دهد. همزمان با کاهش میزان شعله حیات سوخت‌ بدن را به حدالق میزان ممکن رسانده و برنامه ذخیره‌سازی انرژی را جایگزین مصرف انرژی می‌نماید.

آخرین و مهم‌ترین فاکتور تاثیرگذار و به سوخت و ساز بدن مواد تشکیل دهنده بدن هر فردی می‌باشد که شامل 1بافت‌های چربی(سفید و قهوه‌ای) 2- استخوان‌بندی 3- بافت همبند 4- عضلات می‌باشد

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

بخورید و لاغر شوید: با نخوردن و بدخوردن و تک‌خوری‌های مداوم و حتی با افزایش فعالیت‌های ورزشی گرمی از چربی‌ها ذخیره شده به مصرف نخواهد رسید چرا که چرخه‌های حفظ حیات و زندگی با احساس خطر قحطی آژیر خطر را به صدا درآورده و وضعیت اضطراری را در سیستم سوخت و ساز بدن حاکم می‌نماید و دستور ساخت و انباشت چربی‌ بیشتر از تمام منابع غذایی مصرف شده را صادر و عملکرد کبد، غدد فوق کلیوی، غده تیروئید، غده هیپوفیز و بافت‌های چربی، استخوانی و عضلانی را به طور کلی تغییر جهت می‌دهد.