سنت عزاداری عاشورا زمینه پاسداری از اندیشه شیعه را در آینده فراهم ساخت بطوری که نوحه‌خوانی و عزاداری را هیچ کسی نمی‌تواند منع کند و در سایه و پوشش عزاداری می‌توان مفهوم عترت و اهداف امام حسین را تشریع کرد.
یکی از محورهایی که در آیات متعددی از قرآن کریم مورد تأکید واقع شده، زنده نگه داشتن یاد و خاطره مردان الهی و شخصیت‌های فرزانه و برجسته تاریخ، و سرگذشت عبرت آموز آنان است.
در سوره مریم، خداوند می‌فرماید: «در این کتاب از ابراهیم نیز یاد کن، او بسیار راستگو و پیامبر خدا بود»(1) و سپس برخورد قهر آمیز او را با بت‌ها و بت‌پرستان بیان می‌کند.
مراسم عزاداری امام حسین(ع) نخست در روز یازدهم محرم سال 61 هجری در کنار اجساد شهیدان توسط اهل بیت (ع) برگزار گردید.بار دوم در کوفه، هنگام ورود کاروان اسیران برپا شد. هنگام ورود به کوفه، امام زین العابدین و حضرت زینب و ام کلثوم علیهم السلام برای مردم کوفه که برای تماشا آمده بودند، سخنرانی کردند. در پی این سخنرانی‌ها صدای ضجه و گریه از خانه‌ها و مردم کوفه بلند شد.مرتبه سوم پس از خطابه امام سجاد(ع) در شام، یزید به اهل بیت امام حسین اجازه داد که عزاداری کنند و اهل بیت به مدت سه روز به طور رسمی در شام عزاداری کردند. (2) در پی آن خطابه و این عزاداریها، انقلاب بزرگ فکری در شام پدید آمد و اکثر قریب به اتفاق مردم نسبت به دستگاه حاکمه بدبین شدند.
بار دیگر در مدینه بود: هنگام ورود اهل بیت عزای عمومی بر پا گردید و تمامی مردم مدینه ناله و ضجه کردند. پس از آن حلقه‌های عزاداری توسط اشخاص و افراد سرشناس بر پا شد. از جمله کسانی که درمدینه مجلس عزاداری بر پا کرد، حضرت زینب(سلام الله علیها) بود. این عزاداری مدینه را در آستانه انفجار و حرکت عمومی قرار داد و عمر بن سعید جریان را به یزید گزارش داد.تحقیقا وجود زینب در مدینه اندیشه‌ها را تحریک می‌کند، زیرا او سخنور و دانا و باهوش است. خود و کسانی که با او همراهی می‌کنند، در نظر دارند برای خونخواهی حسین قیام کنند. (3) تا اینکه حضرت زینب به شام یا مصر تبعید و رحلت فرمود.پس از شهادت امام حسین(ع) ائمه خود اقامه عزاداری می‌کردند و شیعیان را به اقامه عزا و گریه و عزاداری تشویق نمودند.
عزاداری نخست در ایام محرم و ایام زیارتی امام حسین(ع) در کربلا و جاهای دیگر برگزار می‌شد چون پانزدهم شعبان، روز عرفه، شب عید فطر و اول ماه رجب و غیره. (4) اما از آغاز قرن سوم عزاداری وضعیت دیگری یافت که در تحقیق حاضر به تبیین آن می‌پردازیم.
در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشکیل دولتهای آل بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر مذهب شیعه گسترش یافت و مراسم عزاداری توسعه یافت و در بسیاری از شهرها روز عاشورا عزا و تعطیل عمومی اعلام گردید.
در محرم سال 252 - معزالدوله دیلمی دستور داد که مغازه‌ها بسته و تعطیل عمومی گردد و مردم عزاداری کنند و مردم با حالت عزا و ماتم در خیابانها حرکت کردند. (5) عزای عمومی در میان شیعیان به صورت یک سنت در آمد. در این دوره، اشعار در قالب قصیده سروده می‌شد. ستمهای بنی امیه و بنی عباس در آن ذکر و مقام و منزلت اهل بیت بیان می‌گردید. در عزاداری و قصیده‌ها بیشترین توجه به ولایت اهل بیت بود. و کتب مقتل تالیف گردید.در این دوره درگیری شدید بین شیعه و اهل سنت وجود داشت و حکومتهایی که پیرو بنی امیه و بنی عباس بودند، اهل سنت را بر کشتار شیعیان تحریک و از برگزاری مراسم عزاداری منع می‌کردند.
در سال 407 هجری در آفریقا و در ماه محرم معزبن بادیس لشکریان خود را به قتل شیعیان دستور داد و اهل سنت را نیز در این امر آزاد گذاشت. جمع کثیری را در آفریقا کشتند و در آتش سوزاندند خانه‌های آنها را خراب کردند. جمعی به قصر منصور پناه بردند اما در محاصره قرار گرفتند و هر کسی از قصر خارج شد. کشته شد و همگی به قتل رسیدند و جمعی به مسجد جامع پناه بردند در آنجا نیز همگان را از بین بردند. (6)
دراین دوره مراسم عزاداری برای ائمه بطور کامل رواج یافت.
مشخصات روضه در این دوره: 1 - عزاداری در ایام عاشورا و موسم زیارت برگزار می‌شده است. 2 - تکیه بر اهل بیت به عنوان عترت پیامبر و غصب خلافت توسط بنی امیه. 3 - رشد ذوق شعری در زمینه مدح و مراثی امام حسین و اهل بیت. 4 - ذکر مصیبت اهل بیت. 5 - بیان ستمهای بنی امیه. 6 - مراسم عزاداری به عنوان اعتراض به بنی امیه و بنی عباس و ایادی آنها مطرح می‌شده است.برای این جهت حکومتهای وقت به جز آنچه که نام برده شد، از برگزاری مراسم شدیدا جلوگیری می‌کردند.
دوره دوم
پس از انقراض سلسله بنی عباس در بغداد و سلطه مغولها بر بخش عظیمی از کشورهای اسلامی شکل و محتوای روضه به تدریج تغییر یافت. این تغییر شایدبدان جهت بود که سلاطین بنی عباس خود را خلیفه پیامبر می‌دانستند و مدعی حکومت بر مسلمین از جانب اسلام بودند و اطاعت خود را بر مردم واجب شرعی می‌دانستند. مذاهب اهل سنت، مذهب رسمی و قانونی و شرعی دانسته و از آنها به طور کامل حمایت می‌کردند. پیروی از مذهب شیعه ممنوع و در ادارات دولتی و مراجع قضایی رسمی نبود.
در مقابل این اندیشه، اندیشه تشیع بود که حکومت را حق اختصاصی و الهی ائمه می‌دانستند شرایط و اندیشه‌های بسیار والا برای حاکم اسلامی قایل بودند. براساس این دو اندیشه به طور طبیعی درگیری بین تشیع و حکومت پدید آمد. در مراسم عزاداری این اختلاف نظر و جهت گیری سیاسی مطرح می‌شد و قطعا حکومتها از برگزاری مراسم وحشت داشتند. از این رو مراسم روضه از سیاست جدا نبود.
پس از سلطه مغول و وحشت بسیار عجیبی که ایجاد کرده بود و حاکمان آنها مدعی حکومت بودند، نه مدعی خلافت، مراسم عزاداری از حالت اعتراض سیاسی خارج و به مراسم خاص مذهبی اختصاص یافت و عزاداری به منظور کسب ارزش اخروی و دوستی با اهل بیت برگزار گردید.
در این دوره تحریفات زیادی در وقایع عاشورا واقع شد و برای بیشتر گریاندن و گریه کردن داستانهای مهیج و زبان حال نقل می‌شد و برای اینکه حکومتها مانع نشوند، به مساله سیاست و حکومت پرداخته نمی‌شد.
مشخصات این دوره: 1 - تعمیم و گسترش مراسم عزاداری از ایام محرم و زیارتی به ایام دیگر. 2 - برگزاری روضه بیشتر برای کسب ثواب و شفاعت ائمه معصومین(ع). 3 - بیان ستمها و جنایات بنی امیه و بنی عباس. 4 - ذکر فضایل اهل بیت. 5 - زهد گرایی و دخالت نکردن در امور حکومت و دوری از دنیا، پرداختن به امور آخرت. 6 - گسترش حسینیه برای برگزاری مراسم عزا.
دراین دوره هر کسی ذوق و قریحه شعری داشت، اشعاری در مرثیه امام حسین سرود. که بسیاری از آن اشعار، سینه به سینه و یا در دفترهای خطی تداوم یافت. برخی از اشعاری که در روستاها خوانده می‌شود و یا مردم عشایر در مراسم عزا می‌خوانند از این قبیل اشعار راست. گاهی این اشعار را کسانی سروده‌اند که آگاهی از تاریخ نداشته و به منظور خدمت به امام و اظهار علاقه به اهل بیت سروده‌اند.
در این دوره همت بر آن گماشته شد که فضایل اهل بیت بیان و مردم با آنها آشنا گردند. که این آشنایی نقش بسیار مهمی در جهت تداوم خط اهل بیت و تشیع ایفاء کرده است. این کار بسیار عظیم و بزرگ در پیشگاه خداوند اجر بسیار بزرگ دارد. زیرا ذکر فضایل اهل بیت و آشنا ساختن مردم با مقام معنوی آنها به منزله تداوم خط رهبری و دعوت جامعه به عزت و حفظ ارزشهای والای اسلام برای نسلهای آینده است.
در این دوره عزاداری به شکل رایج فعلی رواج یافت. که برخی آغاز آن را به شکل زدن بر سر و سینه به دوران آل بویه برگردانده‌اند. (7)
دوره سوم
در دورانهای اخیر عزاداری از نظر کمیت و کیفیت رشد می‌کند. در سالگرد رحلت پیامبر و امامان معصوم و حضرت زهرا علیهم السلام و.... مراسم عزاداری بر پا می‌شود. برخی از مشخصات مراسم عزاداری دوران جدید به قرار ذیل است.
1-دقت تاریخی
افرادی که از فضل و سواد برخوردار هستند، سعی می‌کنند وقایع عاشورا و مرثیه دیگر امامان را بر اساس مستند تاریخی بیان نموده و از استنتاجات بدور از عقل و عرف و مقام ائمه شدیدا پرهیز می‌کنند.
2- تاریخ تحلیلی
خطیبان و نویسندگان، تاریخ عاشورا را به صورت تجزیه و تحلیل شده بیان می‌کنند. قضایا را ریشه یابی و عوامل پیدایش و آثار اجتماعی آن را بیان می‌نمایند.
3- اهداف امام حسین (ع)
حرکت امام حسین(ع) و سیری که آن حضرت داشت و عللی که برای قیام خود ذکر کرده بررسی می‌شود. آن حضرت با چه انگیزه‌ای قیام و برای تحقق چه هدفی حرکت کرد؟ آیا هدفش کشته شدن بود؟ هدف گریه شیعیان و نجات آنها بود؟ به منظور رسیدن به حکومت قیام کرد؟ مجبور شد و نمی‌توانست به جای دیگری برود؟ و ... هر کسی به شکلی ارزیابی و نتیجه گیری کرده است و هر کسی برای اثبات مدعای خود شواهد تاریخی و دلایلی از کلام پیامبر(ص) و خود امام حسین(ع) ذکر کرده است. هر چند برخی به خطا رفته‌اند. اما اقدام به چنین کاری و تجزیه و تحلیل اهداف آن پیشوای بزرگ الهی، کاری بسیار ارزشمند است.
4- توام شدن روضه با سیاست
برگزاری مراسم روضه از سیاست جدا نبوده و نیست. و این مجالس محل بسیار مناسبی برای رشد آگاهی سیاسی و موضع گیری در برابر حکومتهای ستمگر بوده و هست. بسیاری از تصمیم گیریهای سیاسی در همین مجالس اتخاذ شده است. مطالعه تاریخ سیاسی ایران از دوران مشروطه و مقدمات آن این حقیقت را روشن می‌سازد و این مجال عامل اساسی حرکتهای مردمی بوده است; زیرا اهداف امام حسین(ع) بررسی و بیان می‌شد. پای بندی اهل عزا به اهداف حسین(ع) امری بسیار روشن است. اطاعت امام حسین(ع) به عنوان امام واجب الاطاعه در همه زمانها نیز واضح است. پس از این سه مقدمه هر شیعه‌ای خود را ملزم به قیام بر ضد حکومت ستمگر دانسته است.
5- تشکیل هیات ها
هیات در زمان ما عبارت است از یک دسته و گروه منظم و متشکل و با برنامه خاصی که در ایام عزاداری به عزاداری می‌پردازد.
هیاتها به دو دسته تقسیم می‌شوند. عزاداری و قرآن خوانی و توسل. و برخی هر دو را دارد.
1- هیاتهای عزاداری
یک دسته از هیاتها فقط در ایام محرم و صفر و دیگر ایام عزاداری عمومی تشکیل می‌شود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری می‌پردازند.
دسته دوم هیات‌هایی است که در طول ایام سال فعالیت می‌کنند. بر حسب توافقی که کرده‌اند در شبهای جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و ... گرد هم جمع می‌شوند. اینها نیز به دو دسته تقسیم می‌شود.
2- هیاتهای قرآن خوانی
اعضای هیات در موعد مقرر در منزل یکی از اعضا جمع می‌شوند. نخست افراد به نوبت قرآن تلاوت می‌کند و شخصی که با تجوید آشنایی دارد قرائت او را تصحیح می‌کند و در پایان خطیب و سخنران به تفسیر و یا بیان مطالب اعتقادی و اخلاقی می‌پردازد. و جلسه با ذکر مصیبت امام حسین(ع) و یا یکی از ائمه پایان می‌یابد. این جلسه در طول ایام سال در منزل اعضاء می‌چرخد. در بسیاری موارد اطعام و پذیرایی می‌شوند. افراد هیات با قرائت صحیح قرآن و به طور اجمال با تفسیر و دیگر معارف دین آشنا می‌شوند. مسائل مذهبی خود را نیز م پرسند. بسیاری از افراد این جلسات در زمان حکومت ستمشاهی مقلد حضرت امام قدس سره بودند و رساله احکام آن امام عزیز در این مجلس و بدون ذکر نام خوانده می‌شد.
3- دعا و توسل
برخی از هیاتها نیز برای دعا و توسل تاسیس شده‌اند. معمولا دعای توسل، دعای ندبه و دعای کمیل و زیارت عاشورا خوانده می‌شود. این هیاتها نیز در منزل اعضاء و در طول ایام سال برگزار می‌شود. و در ضمن خواندن دعا روضه هم خوانده می‌شود.
این هیاتها آثار بسیار پرباری داشته و دارند. از جمله تشکل در جهت سازندگی، ایجاد محبت، آشنایی با معارف دین، تذکرهای مکرر اخلاقی، رسیدگی به مشکلات یکدیگر، التزام به تداوم مراسم روضه، شناخت امور سیاسی و ... برخی از این آثار در فلسفه روضه بیان خواهدشد.
نقش عزاداری
قیام امام حسین(ع) و شهادت او تلاشهای برادر و پدر و جدش را در گذشته بارور و زمینه تلاش برای آیندگان فراهم ساخت.
در آن مقطع که معاویه تلاش بسیار گسترده و همه جانبه کرده بود تا نام عترت پیامبر را از خاطره‌ها محو کند و اکثر افراد با حقیقت عترت بیگانه شده بودند و آنان که حسین(ع) را می‌شناختند، نیز امام را به عنوان امام و پیشوای لازم الاطاعه نمی‌شناختند; زیرا مفهوم عترت در نزد آنها به معنی خاندان پیامبر بود و در این اعتقاد بودند: افرادی که منتسب به پیامبرند باید احترام گردند و آنها را باید دوست داشت. دوستی با عترت مطرح بود نه اطاعت عترت. این معنی قابل تحریف و جلوگیری از آن قابل توجیه بود.
اما امام حسین با حرمت و قیام خود، عترت را به عنوان رهبر و واجب الاطاعه مطرح کرد و اقدامی نمود که هرگز قابل انکار و یا توجیه و تحریف نباشد. مردم را با مفهوم عترت آشنا ساخت و در پی آن قیام، حرکت عظیم فکری در جامعه پدید آمد. از آنجا که اسلام بدون رهبری صحیح و قرآن بدون تفسیر از ناحیه وی قابل تحقق و عمل نیست، امام اندیشه تحقق قرآن با رهبری معصوم را مطرح ساخت. قیام او زمینه و انگیزه این آشنایی را فراهم ساخت.
سنت عزاداری عاشورا زمینه پاسداری از اندیشه شیعه را در آینده فراهم ساخت بطوری که نوحه خوانی و عزاداری را هیچ کسی نمی‌تواند منع کند و در سایه و پوشش عزاداری می‌توان مفهوم عترت و اهداف امام حسین را تشریع کرد.
سنت عزاداری حسینی مورد تایید «امامان نور» بوده و بارها دوستان و شیعیان را با گفتار و عمل به اقامه مجالس فرا خوانده‌اند.پایان بخش این مقال سخنی از امام هشتم در همین زمینه است:
الامام علی بن موسی علیه السلام: یا ابن شبیب ان سرک ان یکون لک من الثواب مثل ما لمن استشهد مع الحسین فقل متنی ما ذکرته: یالیتنی کنت معهم فافوز فوزا عظیم. (8)ای پسر شبیب، اگر دوست داری پاداش شهیدان همراه حسین (ع) را بدست آوری، هرگاه او را یاد کردی بگو:ای کاش با شما بودم و به موفقیت بزرگی دست می‌یافتم.
پی نوشت ها:
1- سوره مریم، آیه 41.
2- تاریخ طبری، ج 4، ص 353.
3- ثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، ص 265.
4- همان.
5- کامل، ج 8، ص 549.
6- همان، ج 9، ص 294.
7- الثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، ص 277.
8- بحار، ج 44، ص 286.
منبع: فرهنگ کوثر - اردیبهشت 1377، شماره 14
منبع عکس: سایت mashreghnews.ir
