اساس درمان چاقی، اصلاح رژیم غذایی و افزایش فعالیت فیزیکی است. اگر حالات هیجانی نظیر اضطراب و افسردگی وجود داشته باشد باید درمان شود. از نظر رژیم غذایی باید میزان کالری دریافتی حاصل از مصرف غذا، کم تر از کالری مصرفی بدن باشد. ساده ترین راه کاهش کالری دریافتی، از طریق مصرف غذاهای کم کالری است. غذاهای کم کالری شامل سبزیجات، میوه ها، سالاد، بعضی مواد لبنی نظیر ماست، کشک و پنیر می باشد. بهترین نتیجه وقتی حاصل می شود که از غذاهای قابل دسترس استفاده گردد و رژیم غذایی، تداوم و ثبات داشته باشد. بهتر است برنامه ی غذایی توسط متخصص تغذیه تنظیم گردد و غذاهای پر کالری حذف یا محدود شود. غذاهایی نظیر چربی، کره، خامه، بستنی، شکلات، شیرینی، گوشت قرمز، سوسیس، کالباس، زرده ی تخم مرغ، اسنک، آجیل، قند و پولک و آب نبات، نوشابه ی گازدار و سس به طور کلی باید از رژیم غذایی حذف شوند. مصرف غذاهای سرخ کردنی، سیب زمینی، برنج و مغزها باید محدود شود.
مصرف غذاهای کم کالری و پرحجم نظیر میوه، سیزیجات و سالاد ( بدون سس ) باید بیش تر شود.
افزایش فعالیت فیزیکی و تحرک بیش تر جزء مهمی از درمان چاقی است. فعالیت بر اساس توان فرد از تحرک های ساده در منزل شروع می گردد. مثلاً همکاری در چیدن سفره، میز غذا و جمع کردن آن، استفاده ی بیش تر از پله ها به جای آسانسور، کمک در نظافت منزل و پیاده روی منظم روزانه به اتفاق یکی از والدین می تواند بسیار مفید باشد، و لازم است به تدریج فعالیت های فیزیکی افزایش یابد، دوچرخه سواری، شنا، دویدن و نرمش های منظم روزانه به تدریج افزوده شود.
بدون تردید محدودیت غذایی ( یا اصلاح رژیم غذایی ) به همراه افزایش فعالیت فیزیکی بسیار مفید خواهد بود، زیرا ممکن است یکی از این روش ها به تنهایی تأثیری نداشته باشد. لذا توصیه می گردد که هر دو روش با هم به کار گرفته شوند.
نکته ی مهم دیگر این که باید صبحانه به طور کامل صرف شود، قبل از ظهر یک میان وعده ( مثلاً چای و بیسکویت یا یک لیوان شیر یا میوه ) و ناهار به صورت محدودتری ( از نظر حجم غذایی ) صرف شود ( سفره خیلی رنگارنگ نباشد ). وجود چند نوع غذای پر انرژی سر سفره موجب ولع کودکان و نوجوانان برای خوردن می گردد. لذا بهتر است حتی الامکان یک نوع غذا همراه با سبزیجات، ماست و دوغ سر سفره باشد. عصرانه هم باید شامل چای یا قهوه یا میوه باشد. شام بهتر است ابتدای شب خورده شود و به صورت غذاهای حاضری باشد ( نان و پنیر و سبزی و خیار یا کوکو و گوجه فرنگی و... )
از مصرف شام در آخر شب و هم چنین غذاهای پرحجم و پر کالری در شب خودداری شود.
تقریباً تمام والدین اعتقاد دارند که باید در مدارس آموزش های ویژه ای در مورد رژیم غذایی سالم و فعالیت های ورزشی ارائه شود.
اکثریت قریب به اتفاق والدین معتقدند که آموزش فعالیت های فیزیکی مناسب، باید جزئی از برنامه های آموزشی کودکان باشد و هر چه این گونه فعالیت های فیزیکی، تحرک و ورزش در مدارس بیش تر شود، اختلال چاقی در کودکان کم تر خواهد شد. ورزش منظم دانش آموزان منجر به عملکرد تحصیلی بهتری نیز می گردد.
والدین انتظار دارند که مدارس روی رژیم غذایی کودکان و مصرف تنقلات در زمانی که در مدرسه هستند نظارت داشته باشند.
آیا کاهش وزن سریع بهتر است یا کاهش وزن کند و تدریجی؟
اصل کلی در درمان چاقی، کاهش وزن تدریجی، مداوم و پایدار است. در افزایش وزن های متوسط ( BMI حدود 28 تا 35 ) توصیه می گردد حداکثر هفته ای یک کیلوگرم ( یا 4 کیلوگرم در ماه ) کاهش وزن صورت گیرد. اگر کاهش وزن کم تر از این مقدار هم باشد ( به خصوص برای کودکان ) اشکالی ندارد. ولی کاهش وزن های سریع منجر به عواقب جسمی مثل، کمبود املاح و ویتامین و مشکلات قلبی- عروقی و تنفسی می گردد.
افت فشار خون موقع از جا بلند شدن، دیورز سدیم ( دفع ادراری سدیم ) و عدم تعادل نیتروژن از دیگر عوارض کاهش وزن سریع است.
معمولاً کسانی که در مدتی کوتاه اقدام به کاهش وزن زیاد می کنند، ناگهان رژیم غذایی را کنار می گذارند و در مدت زمانی کوتاه دوباره اضافه وزن پیدا می کنند.
آن دسته از رژیم هایی می توانند مفید باشند که به تدریج باعث کاهش وزن گردند، تداوم داشته باشند و بتوانند حداقل برای یکی دو سال ادامه یابند. بنابراین رژیم های سخت برای مدت طولانی قابل تحمل نیستند و کودکان و نوجوانان به زودی این نوع رژیم ها را رها می کنند.
آیا داروها هم در درمان چاقی تأثیری دارند؟
داروهای مختلفی در درمان چاقی استفاده می شوند، از جمله:
- آمفتامین
- دگزامین، دگزدرین
- دکسترو آمفتامین
- متیل فنیدیت (ریتالین)
- فن ترمین (آدی پکس)
- رزین (لونامین)
- سیبو ترامین
- توپیرامات (توپاماکس)
- فن فلورامین، مت فورمین
این داروها اشتها را کاهش می دهند و از آن طریق باعث کاهش وزن می گردند. امّا چند هفته بعد از مصرف ممکن است اثر خود را از دست بدهند. از طرفی با قطع دارو اشتها مجدداً افزایش پیدا می کند. بنابراین برای کاهش وزن استفاده از دارو توصیه نمی شود مگر در چاقی های مفرط. داروهای جدیدتری هم تولید شده است که در ایران وجود ندارند ( مثل اُرلیستات و ریمونابافت ).
سایر درمان های چاقی
- جراحی:
در چاقی های مفرط به خصوص چاقی شکمی و BMI بالاتر از 35 توصیه می شود. یکی از انواع آن گاستریک بای پاس ( بای پاس لوله ی گوارش ) است که در این روش معده کوچک تر می شود. در گاستروپلاستی، محل اتصال معده به روده کوچک تر می گردد و لذا غذای کم تری از معده تخلیه می شود. در این روش ها عوارضی مثل استفراغ و عدم تعادل الکترولیت و انسداد وجود دارد. روش دیگر جراحی، برداشت بافت های چربی است. ولی این روش تأثیری در درمان چاقی ندارد و به زودی بعد از عمل جراحی، بدن به حالت اول باز می گردد.
- روان درمانی و مشاوره:
به هر حال با توجه به این که اختلالات هیجانی نظیر افسردگی و اضطراب در افراد چاق شایع است و از طرفی اعتماد به نفس این افراد کاهش یافته و اکثریت آن ها اراده ی قوی برای اجرای دستورات پزشکی، رژیم غذایی و انجام تمرینات ورزشی را ندارند، مشاوره و روان درمانی برای آن ها لازم است. با استفاده از مشاوره و روان درمانی می توان حالات هیجانی را کاهش و اعتماد به نفس را افزایش داد و فرد را تشویق کرد که رژیم غذایی را رعایت نموده، فعالیت فیزیکی را افزایش دهد. رفتار درمانی هم توصیه می شود. معمولاً افراد چاق در شرایط خاص هیجانی یا هنگام تماشای تلویزیون بیش تر اقدام به پرخوری می کنند. لذا باید حتی الامکان از این موقعیت ها اجتناب کنند و در این شرایط، از رفتارهای جانشینی ( مثل جویدن آدامس ) به جای غذا خوردن استفاده نمایند و مواد خوراکی را از دسترس دور کنند. روش های شرطی سازی ( تشویق ) هم مفید است. مثلاً به ازای مقدار معینی کاهش وزن ( مثلاً ده کیلو ) جایزه دادن یا خرید لباس و غیره می تواند مفید باشد. آموزش روش صحیح غذا خوردن نیز ضروری است.
روش صحیح غذا خوردن
1- آهسته غذا خوردن
2- قبل از صرف غذای اصلی سالاد خوردن
3- غذا را خوب جویدن
4- در حالت نشسته غذا خوردن
5- حین غذا خوردن از مطالعه و تماشای تلویزیون خودداری کردن
6- غیر از وعده های غذایی اصلی و میان وعده ها غذا نخوردن
خلاصه:
اساس درمان چاقی تنظیم رژیم غذایی و افزایش فعالیت فیزیکی است و برای پیشگیری از چاقی موارد زیر توصیه می گردد:
الف- اجتناب از مصرف غذاهای آماده ( Fast Food ) و پرکالری
ب- اجتناب از بی تحرکی و بازی های کامپیوتری و تماشای زیاد تلویزیون
ج- ورزش و تحرک فیزیکی
راهنمای غذایی بیماران قلبی- عروقی ( اقتباس از مرکز قلب تهران )
در رژیم غذایی بیماران قلبی، کنترل میزان چربی، نمک و قند مصرفی بسیار اهمیت دارد. برای کنترل و اصلاح چربی های خون، کم کردن چربی های بد ( کلسترول LDL و تری گلیسرید ) و زیاد کردن چربی خوب ( HDL ) و نیز برای کنترل و اصلاح فشارخون رعایت نکات زیر در بیماران قلبی- عروقی ضروری است:
1- جهت کم کردن چربی های بد ( کلسترول LDL و تری گلسیرید ) خون استفاده از چربی های جامد یا اشباع مثل روغن جامد، روغن نارگیل، روغن ها و کره های حیوانی، لبنیات پرچرب، کله پاچه، دل و جگر، سیراب شیردان، مغز، پوست مرغ و قسمت های چرب گوشت و مرغ، غذاهای چرب و غوطه ور در روغن ( سرخ کردنی ها، سس های چرب مثل مایونز )، غذا و شیرینی و کیک هایی که خامه یا روغن زیادی در تهیه ی آن ها به کار رفته است ممنوع می باشد. افزایش چربی یا کلسترول بد خون ( LDL ) به تدریج می تواند باعث تنگ شدن یا گرفتگی عروق، سکته ی قلبی یا مغزی شود.
2- جهت افزایش چربی مفید خون ( HDL ) در رژیم غذایی از چربی های مفید مثل روغن زیتون و روغن کانولا در حد یک تا دو قاشق غذاخوری در روز، دانه های گیاهی چرب و انواع آجیل های خام مثل گردو، بادام زمینی، بادام، تخمه ی آفتابگردان در حد نصف استکان کوچک در روز ( به جزء پسته و نارگیل ) و ماهی های چرب مثل ماهی آزاد، ساردین، ازون برون به طور هفتگی استفاده نمایید. افزایش چربی خوب ( HDL ) می تواند باعث رقیق شدن خون و پاک شدن رگ ها شود.
3- استفاده از انواع میوه ها، سبزی ها، حبوبات، سیر، پیاز، زردچوبه و سماق به کاهش کلسترول بد خون کمک می کند.
فیبرها موجب کاهش کلسترول بد خون، هضم غذا، ایجاد سیری، جلوگیری از پرخوری و تنظیم قند خون می شوند؛ نان های سبوس دار، غلات، حبوبات، سویا، میوه ها و سبزی ها سرشار از فیبر، املاح و ویتامین ها هستند.
4- محدودیت استفاده از نمک: مصرف زیاد نمک موجب ورم کردن پاها و افزایش فشار خون می شود. بالا رفتن فشار خون، فشار وارده بر قلب، مغز، کلیه ها، چشم ها، تمام رگ ها و اعضای بدن را افزایش می دهد، به همین دلیل بیماران مبتلا به فشار خون و نارسایی قلبی مجاز به مصرف نمک و مواد غذایی شور نیستند. ولی افرادی که بیماری فشارخون و نارسایی قلبی ندارند می توانند روزانه نصف تا یک قاشق چایخوری نمک مصرف کنند. افراد مبتلا به پر فشاری خون، بهتر است از بادام، جوانه ی گندم، خمیر یا پوره ی بادام، انواع سبزی و آب سبزی های معطر، بیش تر استفاده کنند.
5- مصرف قند و شکر، عسل، خرما و تمام مواد غذایی شیرین و نشاسته ای باید کنترل شود؛ چون شیرینی زیاد موجب چاقی، افزایش تری گلیسرید خون، افزایش قند خون و بیماری دیابت یا مرض قند می شود.
6- مصرف شیر و ماست کم چرب، دو تا سه لیوان و مصرف پنیر کم نمک به مقدار 30 گرم ( یک قوطی کبریت ) در روز مجاز است.
7- مصرف سفیده ی تخم مرغ به دلیل نداشتن کلسترول محدودیتی ندارد، ولی زرده ی تخم مرغ نباید بیش تر از دو عدد در هفته مصرف شود.
8- برای جلوگیری از کم خونی فقر آهن سعی کنید در هفته 2 تا 3 بار و هر وعده حدود 100 گرم گوشت قرمز بدون چربی ( ترجیحاً گوساله ) استفاده کنید.
9- مصرف دانه ی سویا، کنجد، سبوس گندم، دانه ی آفتابگردان، نخود، لوبیا سفید، عدس، بادام، بادام هندی، فندق و برگه ی زردآلو همراه با مواد غذایی حاوی ویتامین C مثل مرکبات، توت ها، گوجه فرنگی و فلفل دلمه ای به تأمین آهن بدن کمک می کند.
10- در مصرف فلفل تند و مواد کافئین دار مثل قهوه، شکلات و چای غلیظ که ممکن است ضربان قلب را افزایش دهند، افراط نکنید.
11- در صورت نداشتن حساسیت شخصی، مصرف ادویه ها و ترشی ها در حد معمول بلامانع است.
12- استفاده ی زیاد و دایمی از انواع نوشابه ها بسیار مضر است. دوغ کم نمک را جایگزین نوشابه ها کنید.
13- افزایش وزن موجب وارد آمدن فشار زیادی بر قلب و سایر اعضای بدن می شود. جهت جلوگیری از چاقی علاوه بر کاهش حجم غذا حتماً روزی 30 دقیقه نرمش و پیاده روی کنید.
توجه داشته باشید که علاوه بر چربی، قند و فشارخون بالا، کشیدن سیگار، تنش ها و فشارهای زندگی، عدم تحرک، چاقی و زمینه های ارثی می توانند سبب ابتلا به بیماری های قلبی - عروقی شوند.
منبع مقاله :
عطاری، عباس؛ (1387)، اختلالات تغذیه ای (مشکلات رفتاری تغذیه در کودکان)، تهران: نشر قطره، چاپ اول
