مهمترین آیین مردم این استان برای استقبال از ماه مبارک رمضان، روز گرفتن در روز پایانی ماه شعبان است که آن را « پیشواز » می نامند و برخی نیز طبق فرموده امام صادق (ع) برای کسب ثوابی بزرگ، سه روز آخر شعبان را روزه می گیرند تا آن را متصل به ماه رمضان کنند.
نظافت و غبارروبی مساجد با همکاری روحانیان و مردم از دیگر آیینی است که چند روزی قبل از فرا رسیدن رمضان در نقاط مختلف استان اجرا می شود تا در میهمانی خدا پاکیزه و آماده حضور یابند.
از گذشته های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاها در غروب آخر ماه شعبان به پشت بام ها و بلندی ها رفته تا ماه را رویت کنند از فردای شبی که هلال ماه رمضان رویت می شود، روزه داری خود را آغاز می کنند و امروز با وجود صدا و سیما و دیگر رسانه ها، این امر سهل و آسان شده است.
با آغاز نخستین روز رمضان در مساجد و حسینیه ها با برپایی مراسم قرائت قرآن، سخنرانی روحانیان در فضیلت ماه رمضان و آداب روزه گرفتن و دوری از منکرات، رونق خاصی بوجود می آیند و حتی نیز وقوع جرائم از جمله دزدی به حداقل خود می رسد.
** مناجات و شب خوانی(شوخانی)
مناجات و شب خوانی ( شوخانی) از نخسین شب رمضان آغاز می شود بدینسان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می پردازند که با این عمل، مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می بینند و این آیین هنوز در برخی از روستاهای بیرجند رواج دارد.
افطاری دادن با دعوت از خویشان و همسایگان به منظور احیای سنت صله رحم و کسب ثواب از دیگر آیین های سنتی ماه رمضان در این استان است که همه مردم سعی می کنند از آن بی نصیب نمانند.
** آیین رمضان خوانی معروف به رمضانی
یکی دیگر از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند خواندن«رمضانی» است این مراسم بدین گونه است که در شبهای رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از پسران و نوجوانان در دسته های چهار تا شش نفری به راه افتاده و به در خانه های همسایه بویژه سرشناسان و توانگران می روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه ای اجرا می کنند.
آنان با خواندن اشعاری معروف به «رمضانی» با لهجه بیرجندی از صاحب خانه طلب انعام می کنند که برخی ابیات اشعار یاد شده به این شرح است:
رمضو یارب، یارب رمضو، رمضو آمد خوشنام خدا. رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید ، رمضو آمد خود سیصد سوار، چوبی وردشته که آی روزه بدار، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید این سرا ازکیه رو ور باده دو پسر داره که نو داماده، این سرا از کیه رو ور روزه دو دختر داره که مخمل دوزه، این سرا از کیه رو ور قبرستو، پدر مو گفته برو دو قرو بستو.
رمضانی خوانی با یک مقدمه دعایی که از سوی استاد خوانده می شود آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می کند.
خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) و رباعی هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) از دیگر اشعار خوانده شده در مراسم رمضان خوانی است.
در پایان این مراسم این گروه با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحبخانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می کنند.
در ماه رمضان دوره های خانگی ختم قرآن، رونق خاصی در استان دارد و بیشتر روزه داران سعی می کنند با حضور در این مجالس معنوی از فضیلت و ثواب آن بهره ببرند.
جمع آوری خیرات و کمک های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه های ماه مبارک رمضان در این استان است.
توزیع سبدهای غذایی توسط نهادهای حمایتی از جمله کمیته امداد و بهزیستی بین خانواد های نیازمند در ماه مبارک رمضان از برنامه هایی است که هرساله اجرا می شود.
پختن غذاهای نذری شامل آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه برای افطار کردن و توزیع آن در مناطق محروم و بین نیامندان، دوستان و خویشاوندان از دیگر آیین هایی است که در ماه رمضان رونق زیادی دارد.
کودکانی هم که هنوز به سن تکلیف نرسیده اند با تمرین تعظیم و تسلیم در مقابل امر حق تعالی و با گرفتن روزه های به اصطلاح « کله گنجشکی» والدین خود را در این آزمون الهی همراهی می کنند.
سرزدن به مزار رحلت کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته در این ماه از رونق فزونتری برخوردار می شود و برخی نیز در سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می کنند.
برنامه ریزی مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان بگونه ای است که تا حد امکان از مسافرت و برپایی مجالس عروسی اجتناب می کنند تا با فراغت خاطر، از برکات بی شمار این ایام بیشتر بهره مند شوند.
در شب های قدر هم مردم با شرکت گسترده درآیین های این شب و برگزاری مراسم سوگواری ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی (ع)، سینه زنی و تعزیه خوانی، همزمان با سراسر کشور به سوگ نخستین امام خود می نشینند.
** آیین ملاقه زنی (کفچلزی )
کفچلزی یکی از مراسمی است که در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان در خراسان جنوبی انجام می شود.
ملاقه زنی یا کفچلزی بدین صورت است که زنان و دختران هرکدام یا هر دو نفر با هم یک سبد یا قلبیری را که پارچه ای درون آن انداخته بودند را برداشته و در آن یک آینه و یک شانه و یک سرمه دان و قرآن می گذاشتند و یک کفچلز (کفگیر) یا قاشق به دست دیگر گرفته و به در خانه هایی که از پیش در نظر گرفته اند می روند در حالیکه صورت خود را چنان در چادر پنهان می کنند که دیده و شناخته نمی شوند.
این افراد به در هر خانه ای که می رسند با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می کوبند و بدان وسیله حضور خود را اعلام می کنند.
بانوی خانه به دم در آمده سبد آنها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را بر می دارد و به موهای خود می کشد بعد سرمه دان را به دست گرفته و چشمهایش را با سرمه سیاه می کند آنگاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می کند بعد آنها را با مبلغی پول داخل سبد می گذارد و به صاحبش می دهد.
البته در حال حاضر سالهاست که علاوه بر پول چیزهایی مانندآرد و خرما نیز می گذارند، زن کفچلز با مبالغی که جمع می کرد پارچه ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در مسجدی یا در خانه خود در فاصله بین نماز ظهر و عصر پوشاکی برای خود می برد و همان روز می دوزد و می پوشد و بر این باورند که تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلیات مصون خواهد بود.
** ختم قرآن
در روز پایان ماه مبارک رمضان هم در دوره های خانگی قرائت قرآن با دادن شیرینی، نقل و شکلات مراسم ختم قرآن کریم انجام می شود و مردم خود را برای نماز عید سعید آماده می کنند بطوری که در آخرین روز ماه رمضان سرپرست خانواده ها با محاسبه میزان فطریه آن را از خرجی سالانه یا روزانه خود جدا کرده و در محل خاصی قرار داده تا در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.
برخی از مردم نقاط مختلف استان بر این عقیده اند که باید افطاری آخرین شب رمضان را در خانه خود افطار کنند تا فطریه بر گردن فرد دیگری نیفتد از این روز در این شب کمتر به میهمانی می روند.
** نماز عید فطر
با پایان یافتن ماه رمضان و اعلام عید فطر از رسانه ها، مردم در نخستین روز ماه شوال با حضور در مساجد و مصلی های تعیین شده ، نماز عید فطر را با شکوه خاصی به شکرانه توفیق یکماه روزه داری همراه با شادمانی و سرور برگزار می کنند و برخی نیز فطریه خانواده خود را در صندوق های مستقر در مسیر محل برگزاری نماز که از سوی نهادهای مختلف مانند بهزیستی و کمیته امداد دایر شده، می اندازند تا بدست نیازمندان برسد.
مدیر مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان جنوبی هم قبل از این به ایرنا اعلام کرد: همزمان با دهه آخر ماه شعبان 1438 هجری قمری و به مناسبت دهه تکریم مساجد، غبار روبی 2 هزار باب مسجد استان در حال انجام است.
حجت الاسلام احمد ملایی افزود: این آیین معنوی هر ساله در دهه قبل از ماه مبارک رمضان در سراسر کشور انجام می شود که هدف اصلی از این فریضه معنوی آماده سازی مساجد برای این ماه است.
وی اظهار کرد: از مجموع مساجد استان 650 باب در طول سال فعال هستند که در ماه رمضان به همت سازمان تبلیغات اسلامی و اعزام مبلغ به مناطق روستایی، این تعداد به هزار و 100باب مسجد می رسد.
