مقدّمه
نظریات متفاوتی درباره ترسیم جامعه آرمانی در میان اندیشمندان ارائه شده است؛ گروهی سخن گفتن درباره جامعه آرمانی و ارائه طرح آن را نوعی خیال پردازی می دانند که نه فقط کار لغو و بیهوده ای است، بلکه مضر و زیانبخش هم هست و برخی هم می گویند جامعه آرمانی قابل تحقق و سنجه ای است برای ارزیابی جوامع نامطلوب کنونی (مصباح، 1378، ص 412).
برخی از جوامع آرمانی که تاکنون پیشنهاد شده اند به دلیل داشتن مبانی سکولار، عدم توجه به سطوح مختلف گستره روابط انسان در جامعه آرمانی و به دلیل داشتن منشأ وهمی، انسان را در طول تاریخ دچار سردرگمی نموده اند.
در این میان، ترسیم جامعه ای مطلوب که منشأ وحیانی داشته و قابل تحقق باشد و بتواند تمام نهادهای اصلی جامعه و مناسبات موجود میان آنها را تحت پوشش قرار دهد، ضروری به نظر می رسد. صحیفه سجادیه به عنوان یک منبع وحیانی که دارای هستی شناختی توحیدی (دعای 47، فراز 12) است، از وحی (دعای 2، فراز 3) و عقل (دعای 51، فراز 6) به عنوان دو منبع معرفتی استفاده می کند و ضمن معرفی انسان به عنوان خلیفه الهی (دعای 47، فراز 56) در عالم هستی، زمینه را برای طراحی جامعه آرمانی متفاوت فراهم می نماید.
سؤال اصلی ما در این نوشتار، پرسش از مهم ترین شاخصه های یک جامعه مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام است، و پرسش های زیر، سؤالات فرعی این تحقیق به شمار می روند:
نهاد خانواده مطلوب از چه شاخصه هایی برخوردار است؟ شاخصه های نهاد تعلیم و تربیت مطلوب کدامند؟ نهاد اقتصاد مطلوب از چه شاخصه هایی برخوردار است؟ شاخصه های نهاد سیاست مطلوب کدامند؟ و نهاد حقوق مطلوب از چه شاخصه هایی بهره می برد؟
با توجه به اهمیت ترسیم جامعه آرمانی در جامعه اسلامی برای رفع کاستی های موجود و ترسیم یک الگوی اسلامی برای پیشرفت، ما در این تحقیق بر آنیم تا به بیان شاخصه های جامعه مطلوب از دیدگاه امام سجاد علیه السلامدر پنج بخش بپردازیم.
بخش اول: ویژگی های نهاد خانواده مطلوب
در این بخش، به معرفی ویژگی های خانواده آرمانی در اندیشه امام سجاد علیه السلام در دو محور ویژگی های ساختاری و کارکردی آن می پردازیم.
1- ویژگی های ساختاری نهاد خانواده
مجموعه پایگاه ها و نقش ها که خاصیت تقسیم اجتماعی کار را نشان می دهند، بستری می شوند تا بر اساس آن، روابط اجتماعی نسبتا پایدار حاصل شود که آن را ساختار می گویند. ازدواج مرد و زن و پذیرفتن مجموعه ای از نقش ها که در برهه خاصی سیری نسبتا پایدار از روابط متقابل اجتماعی را به وجود می آورند، ساختار خانواده را شکل می دهد.
بنابراین، به بررسی ویژگی های ساختاری این نهاد در دو محور ازدواج و پذیرش نقش ها می پردازیم:
1-1 ویژگی های سنت ازدواج
ازدواج در جامعه آرمانی، ویژگی های متمایزی نسبت به ازدواج در سایر جوامع دارد که ما در این نوشتار به برخی از آنها از دیدگاه امام سجاد علیه السلام اشاره می کنیم:
1-1-1 تقدس سنت ازدواج: از جمله عواملی که در سوق یابی به ازدواج، دوری گزیدن از جایگزین احتمالی، پذیرش راغبانه لوازم آن و در نتیجه، حفظ و تثبیت خانواده، نقشی تعیین کننده دارد، تلقی ارزشی از پیوند زناشویی و به تعبیری، قداست داشتن آن است (بستان، 1385، ص 172).
قداست ازدواج و خانواده، سد محکمی در برابر سوءاستفاده جنسی از زن به عنوان یک کالا یا ابزار فروش کالا و در واقع، مانع بردگی مدرن زن است. تلاش برای به رسمیت شناختن خانواده های هم جنس، زوج های هم خانه و نیز زمینه سازی نظری در جهت تقدس زدایی از خانواده، برنامه ریزی برای ترویج فرهنگ ابتذال و برهنگی زمینه سازی عملی برای تقدس زدایی از خانواده به شمار می روند (محمدی ری شهری، 1389، ص 1112).
اسلام کوشیده است نگاه قدسی به ازدواج را در میان مردم گسترش دهد. نمونه زیر، رویکرد ارزشی و قدسی اسلام به خانواده را منعکس می سازد:
امام سجاد علیه السلام فرمود: «هرکس برای رضا و خشنودی خداوند ازدواج نماید و با خویشان خود صله رحم نماید، خداوند او را در قیامت مفتخر و سربلند می کند » (طبرسی، 1385ق، ص 166).
امام سجاد علیه السلام با تأکید بر نقش نیت در کار اخلاقی، تشکیل خانواده با نیت الهی را موجب سربلندی و رسیدن به سعادت در آخرت می داند و با اشاره به ارزش اخلاقی ازدواج، آن را پدیده ای قدسی می داند که می تواند موجب تکامل انسان باشد.
2-1-1 انتخاب آگاهانه: یکی دیگر از مهم ترین ویژگی های ازدواج در نهاد خانواده که نقش بسیار تعیین کننده ای در سرنوشت خانواده دارد، انتخاب آگاهانه همسراست. بسیاری از تنش های خانوادگی از شتاب زدگی و عدم انجام مطالعات دقیق در مرحله گزینش، کم توجهی به اوصاف بایسته و در مواردی فریب کاری و اغفال آگاهانه نشئت می گیرد.
معرفی شیوه های مناسب و کارآمد و بی اعتبار ساختن شیوه هایی که از درصد اطمینان کمی برخوردارند و تثبیت آنها از راه مجاری جامعه پذیری و هدایت افراد به بهره گیری درست از آنها، احتمال دستیابی به انتخاب صحیح و مصونیت از گرفتار شدن به برخی پیامدهای ناگوار را تا حد قابل توجهی افزایش خواهد داد.
گذشته از اهتمامی که آموزه های دینی به اصل مشورت به طور عام و مشاوره ازدواج به طور خاص دارند، گفت وگو و ملاقات حضوری به منظور آگاهی یافتن از خصوصیات فیزیکی طرف مقابل را با شرایط خاصی تجویز و ترغیب نموده است (بستان، 1385، ص 173174).
امام سجاد علیه السلام فرمود: «هر که خواهد زن بگیرد، از موی او نیز بپرسد، همان طور که از زیبایی اش می پرسد؛ که موی یکی از دو قسمت زیبایی است» (طبرسی، 1370، ص200).
به کارگیری عقلانیت و پرهیز از غلبه احساسات در زمان انتخاب همسر، زمینه پشیمانی بعد از ازدواج را از بین خواهد برد.
3-1-1 همسان همسری: یکی دیگر از ویژگی های مهمی که در حوزه جامعه شناسی خانواده در مرحله ازدواج و تشکیل خانواده مورد توجه قرار گرفته، «همسان همسری» است. همسانی دو زوج در ویژگی های شخصیتی، موقعیت تحصیلی، موقعیت خانوادگی و شرایط سنی و فرهنگی بقا و استحکام زندگی مشترکشان را تا حد زیاد تضمین خواهد کرد و ناهمسان همسری میان دو همسر، سرچشمه کشمکش های خانوادگی است (ساروخانی، 1380، ص 41).
در اسلام بر اصل همسان همسری به عنوان معیار همسرگزینی و ضامن انسجام خانواده، در ذیل عنوان «کفویت» تأکید شده است؛ همسانی ایمانی و اخلاقی همسران اگر به درستی رعایت شود، احتمال بروز آسیب های ناشی از ناهمسانی نژادی، قومی و طبقاتی زنو شوهر به شدت کاهش می یابد.
زراره از امام محمدباقر علیه السلام نقل می کند که ایشان می فرماید: در یکی از مسافرت هایی که پدرش، حضرت سجاد علیه السلام به مکه معظمه داشت، زنی را خواستگاری کرد؛ و بعد از آن، او را برای خود تزویج نمود. یکی از همراهان حضرت به محض اطلاع از این امر، بسیار ناراحت شد که چرا حضرت، زن بی بضاعتی را انتخاب نموده است؛ و شروع به تفحص و تحقیق کرد تا بداند که این زن کیست و از چه خانواده ای بوده است و چون به این نتیجه رسید که زن از خانواده ای گمنام و بی بضاعت است، به محضر مبارک امام سجاد علیه السلام آمد و گفت: یابن رسول اللّه! من فدای شما گردم، این چه کاری بود که کردی؟ و چرا با چنین زن بی بضاعتی، از چنین خانواده ای ازدواج نموده ای که هیچ شهرتی و ثروتی ندارند و حتی برای مردم نیز این امر، بسیار مسئله انگیز شده است.
امام سجاد علیه السلام فرمود: من گمان می کردم که تو شخصی خوش فکر و نیک سیرت هستی؛ خداوند متعال به وسیله دین مبین اسلام تمام این افکار خرافی و بی محتوا را محکوم و باطل گردانده، و این نوع سرزنش ها و خیالات را ناپسند و زشت شمرده است. آنچه در انتخاب همسر برای ازدواج و زندگی مهم است، ایمان و تقوا می باشد، و آنچه که امروز مردم به آن می اندیشند، افکار جاهلیت است و بی ارزش است (اهوازی، 1402ق، ص 45 ).
با این بیان امام سجاد علیه السلام، تمایز بین رویکرد دینی و رویکرد علوم اجتماعی به مسئله همسان همسری تا حدودی آشکار می شود. در حوزه جامعه شناسی خانواده، معمولاً تأثیر منفی انواع گوناگون ناهمسانی دو زوج به عنوان واقعیتی اجتماعی، مفروض گرفته شده و براین اساس، افراد به احراز بالاترین سطوح همسانیتوصیه و تشویق می شوند؛ اما در برابر این برخورد نسبتا محافظه کارانه، اسلام به عنوان دینی الهی، رویکردی اصلاحی را به نمایش گذاشته و در جهت تغییر پندارهای فرهنگی نادرستی مانند لزوم همسانی نژادی، قومی و طبقاتی کوشیده است.
2-1 آگاهی و پذیرش نقش ها
از دیگر زمینه ها و عوامل بسیار مؤثر در وضعیت خانواده، ارائه آگاهی ها و آموزش های لازم به دختران و پسران برای احراز موقعیت همسری و در مرحله بعد، موقعیت پدر و مادری نسبت به فرزندان و ایفای نقش های متناسب با این موقعیت هاست. تردیدی نیست که موفقیت روابط خانوادگی تا حد زیاد به برخورداری هریک از دو زوج از برخی آگاهی های مرتبط با نقش های زن و شوهری یا پدر و مادری بستگی دارد.
1-2-1 نقش عاطفی همسران: نقش عاطفی همسر به مجموعه وظایف و انتظاراتی الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای فرد در بُعد ارضای نیازهای عاطفی همسرش، تعیین شده است.
یکی از نیرومندترین عوامل دوام و رشد خانواده، تقویت عواطف اعضای خانواده برای تأمین بهتر مصالح نهاد خانواده است. بنابراین، به حکم عقل، اگر زندگی خانوادگی، ضرورت داشته باشد، بهترین عامل برای استحکام و بقای آن، برانگیختن عواطف متقابل افراد خانواده، نسبت به یکدیگر است (مصباح، 1380، ج 3، ص 7374).
الف) نقش عاطفی زن: امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، بر نقش عاطفی زن در نهاد خانواده مطلوب اشاره می کند: «و اما حقّ همسرت که با پیوند زناشوئی زیردست تو شده این است که بدانی خدای عزّوجل او را مایه آرامش و راحتی تو ساخته است»(ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص262).
ایفای نقش عاطفی زن موجب تقویت آرامش در نهاد خانواده می شود؛ زیرا زن به دلیل برخورداری از عواطف درونی می تواند بیشترین از خودگذشتگی را از خود نشان دهد و از بروز تنش در درون نهاد خانواده جلوگیری کند.
ب) نقش عاطفی شوهر: در اندیشه امام سجاد علیه السلام به گزاره هایی برمی خوریم که از آنها لزوم توجه شوهران به ارضای نیازهای عاطفی همسرانشان استفاده می شود. گزاره هایی که در کلام امام سجاد علیه السلام بر نیکو سخن گفتن (صدوق، 1362، ج1، ص 317) و تعامل محترمانه (طبرسی، 1385ق، ص421)، رفق و مدارا (ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص262) و عفو و گذشت نسبت به زن (طبرسی، 1385ق، ص421) اشاره دارند، بیانگر پاسخ گویی مناسب به نیازهای عاطفی زن در نهاد خانواده می باشند.
2-2-1 نقش جنسی همسران: نقش جنسی همسر به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر فرد در بعد نیازهای جنسی مقرر شده است. غریزه جنسی کشش و جاذبه ای است که دو جنس مخالف را به هم نزدیک می کند و باعث تشکیل خانواده می شود. در نظام آفرینش با رفع نیاز جنسی، نیاز عاطفی انسان تأمین شده و در نتیجه، انسان می تواند به آرامش و سکونی که به زوجین وعده داده شده است، دست یابد. این واقعیت وقتی تحقق می یابد که زن و شوهر هر با آگاهی کامل نسبت به نقش جنسی خود و با میل و رغبت و آمادگی های کامل به آن بپردازند (رشیدپور، 1388، ص 168).
زن و مرد با توجه به تفاوت هایی که در آفرینش دارند، از طریق برآورده کردن نیازهای غریزی و روانی یکدیگر و در کنار هم قرار گرفتن، احساس آرامش می کنند (طباطبائی، 1374، ج 16، ص 249).
الف) نقش جنسی زن: نقش جنسی زن در قبال شوهر که در منابع فقهی تحت عنوان حق تمکین بررسی می شود، به این معناست که زن باید امکان بهره گیری جنسی را برای شوهرش بدون هیچ گونه محدودیتی فراهم کند.
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «تأمین نیازهای مرد و تمکین نسبت به خواسته های مرد، یکی از حقوق مرد بر زن بیان شده است. بدون شک، نیاز جنسی یکی از اساسی ترین نیازهای مرد محسوب می شود» (ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص 262).
ب) نقش جنسی شوهر: امام سجاد علیه السلام یکی دیگر از نقش های مرد در خانواده را نقش جنسیتی می داند که ایفای مناسب این نقش تأثیر بسزایی در تحکیم نهاد خانواده دارد.
امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید: «زن حق دارد که آرامشش در برآوردن لذتی که در انجامش ناگزیر است، فراهم شود» (همان).
امام سجاد علیه السلام اشباع غریزه جنسی را عامل مهم آرامش در نهاد خانواده معرفی می کند. این سخن حضرت بر توجه خاص به میل جنسی زن از سوی مرد اشاره دارد و آرامش گری زن را منوط به اشباع صحیح غریزه جنسی اش می داند که در صورت عدم ارضای این نیاز، نهاد خانواده دچار تنش خواهد شد. ارائه هنجارهای دینی در مورد نحوه اشباع غریزه جنسی نشان از اهمیت این غریزه و نقش کلیدی آن در تحکیم نهاد خانواده دارد.
2- ویژگی های کارکردی نهاد خانواده
کارکرد در بیان کارکردگرایی، «اثری» است که پدیده های اجتماعی از خود بر جای می گذارند. این آثار، نتیجه و دستاورد «ساختارها» هستند. در ذیل، به برخی از این ویژگی های کارکردی اشاره می کنیم:
1-2 مشروعیت بخشی به فرزندان
تأمین پدر شرعی برای فرزندان، یکی از ویژگی های کارکردی است که خانواده زن و شوهری ایفا می کند. در واقع، اهمیت این کارکرد به لحاظ نتایج و آثار اجتماعی آن است که هویت بخشی به افراد، انتقال منظم ارث و تداوم نظام خویشاوندی از جمله مهم ترین آنها به شمار می آیند. کودکان نامشروع مشکلات فراوانی برای جوامعی که روابط آزاد جنسی را تزویج کرده اند به وجود آورده است و افزایش قابل توجه میزان این فرزندان، موضوعی بود که توجه بسیاری از جامعه شناسان را به خود معطوف کرد.
افزایش شمار فرزندان نامشروع تا حدودی ناشی از تغییر نگرش ها نسبت به رابطه جنسی پیش از ازدواج و زندگی مشترک بدون ازدواج است. به نظر می رسد اتخاذ تدبیرهایی در جهت از بین بردن روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج تنها راه حل معقول و منطبق با ارزش های اسلامی برای مشکل فرزندان نامشروع است.
ابوحمزه می گوید: خدمت امام سجاد علیه السلام بودم که مردی خدمت آن حضرت آمد و گفت: ای ابومحمد! من گرفتار زنان هستم، روزی زنا می کنم و روزی روزه می گیرم؛ آیا این روزه کفاره گناه آن روز می گردد؟
امام علیه السلام فرمود: محبوب ترین کارها نزد خداوند آن است که مردم از وی اطاعت کنند و معصیت ننمایند، زنا نکنید و روزه هم نگیرید. امام باقر در آنجا حاضر بود و دستش را گرفت و فرمود: کار دوزخیان را می کنی و امیدوار هستی وارد بهشت گردی؟ (کلینی، 1365، ج 5، ص 541).
فرزندانی که خارج از چارچوب ازدواج متولد می شوند، به دلیل عدم برخورداری از شبکه خویشاوندی و تربیت صحیح، موجب افزایش ناهنجاری و سلب امنیت روانی جامعه خواهند شد.
2-2 جلوگیری از انحرافات اجتماعی
کنترل اجتماعی یکی از شاخصه های کارکردی مهم نهاد خانواده مطلوب است که از راه نظارت خانواده بر رفتار اعضا تحقق می یابد. البته با توجه به رواج بینش های فردگرایانه و آزادی خواهانه در جوامع غربی، از نقش خانواده در کنترل مستقیم رفتار همسران به شدت کاسته شده است.
خانواده، گذشته از کنترل مستقیم هریک از دو زوج بر رفتارهای جنسی طرف مقابل، به طور غیرمستقیم و از راه ایجاد فضایی همراه با آرامش و امنیت، جامعه پذیری و ارضای نیازهای جنسی و عاطفی همسران، آنان را از گرایش به کجروی بازمی دارد (بستان، 1390، ص 35 ).
کنترل اجتماعی در اندیشه امام سجاد علیه السلام نیز به عنوان یکی از شاخصه های کارکردی مهم نهاد خانواده مطلوب مورد توجه قرار گرفته است:
امام صادق علیه السلام می فرماید: «هرگاه یکی از دامادهای امام سجاد علیه السلام داخل منزل وی می گردید و بر حضرتش وارد می شد، امام سجاد عبای خود را از دوش برمی گرفت و برای او پهن می نمود تا روی آن بنشیند و سپس به داماد خود می فرمود: خوش آمدی، که تو هم تأمین کننده هزینه های خانواده خود و هم، نگه دارنده ناموس خود از شرّ هواهای نفسانی و اجانب هستی» (رنجبر، 1380، ص 225، به نقل از: کلینی، 1365، ج 5، ص 338).
این روایت، به نقش کنترلی مرد بر رفتار زن و به ویژه رفتار جنسی مرد در کنترل زن اشاره دارد.
حضرت همچنین در رساله حقوق به نقش کنترلی زن اشاره و از وی در درون خانواده با عنوان «نگهدار همسر» یاد می کند؛ زن می تواند با پاسخ گویی به نیازهای عاطفی و جنسی مرد، او را از گرایش به انحرافات جنسی بازدارد: «و اما حقّ همسرت که با پیوند زناشویی زیردست تو شده این است که بدانی خدای عزوجل او را مایه آرامش و راحتی، و همدم و نگهدار تو ساخته» (ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص 262).
بخش دوم: ویژگی های نهاد تعلیم و تربیت مطلوب
در این قسمت، به برخی از ویژگی های نهاد تعلیم و تربیت در اندیشه امام سجاد علیه السلام اشاره می کنیم:
1- تربیت علمی
یکی از شاخصه های نهاد تعلیم و تربیت در اندیشه امام سجاد علیه السلامتأکید بر تربیت علمی افراد جامعه است. نهاد تعلیم و تربیت مطلوب توانسته است با ارائه هنجارهای مترقی، رشد علمی افراد جامعه را تضمین نموده و جایگاه بی بدیلی در میان سایر مکاتب تعلیم و تربیت پیدا نماید.
امام سجاد علیه السلام به منظور گرامیداشت مقام دانشمندان، در جلسات درس فقها و علمای شهر مدینه شرکت و از این راه، دیگران را به دانش اندوزی ترغیب و تشویق می کردند:
روزی نافع بن جبیر به امام سجاد علیه السلام گفت: تو آقای روزگار خود و فاضل ترین آنانی، چرا نزد این بنده (زیدبن اسلم) می نشینی؟ حضرت فرمودند: «علم هر کجا باشد باید آن را دنبال کرد» (رنجبر، 1380، ص 203، به نقل از: اصفهانی، 1387 ق، ص 138 ).
گزاره های فراوانی در اندیشه امام سجاد علیه السلام به جایگاه مهم نهاد علم در جامعه آرمانی اشاره دارند:
امام سجاد علیه السلام فرمود: «چنانچه مردم منافع و فضایل تحصیل علوم را می دانستند، هر آینه آن را تحصیل می کردند، گرچه با ریخته شدن خون ها و یا فرو رفتن زیر آب هادرگرداب های خطرناک باشد»(کلینی، 1365، ج1، ص35).
تقویت پایگاه اجتماعی و تشویق تولیدکنندگان نهادعلم از مهم ترین هنجارهای این نهاد است که به بهترین شکل در نهاد تعلیم و تربیت مطلوب دینی مورد تأکید قرار گرفته است. رعایت این هنجار می تواند تأثیر بسیار مثبتی در ایجاد رقابت سالم میان دانشمندان در اختصاص پاداش به خود و کنش متقابل میان آنان داشته باشد.
«آنکه علمی را پنهان دارد (به دیگران نیاموزد) یا بر آموختن آن چیزی بگیرد، هرگز او را سود ندهد» (اصفهانی، 1387ق، ج 3، ص 135).
توزیع علم نیز یکی دیگر از هنجارهای نهاد علم است که در این کلام حضرت بدان اشاره شده است. علم اگر پس از تولید وارد جهان اجتماعی نشود و در کرسی های نظریه پردازی مورد نقد و بررسی واقع نشود، نمی تواند به رشد علمی فرد و جامعه یاری رساند.
2- تربیت عقلانی
یکی از مهم ترین جنبه های آدمی قدرت تفکر و تعقل اوست که به نام «عقل» خوانده شده است. در دیدگاه اسلامی، یکی از مهم ترین ابزارهای صعود به مراحل عالی انسانی، پرورش و به کارگیری صحیح این توانایی است. به همین جهت، در نظام تربیتی اسلام، سعی بر آن است که انسان به اندیشیدن و تدبر وادار شود. ازهمین رو، پرورش این نیرو در انسان، از ویژگی های مهم نهاد تعلیم و تربیت در اندیشه امام سجاد علیه السلام می باشد.
اگر در نظام تربیتی، عقل پرورش نیابد و به آن توجهی نشود، ریشه دین داری متزلزل و خرافه گرایی در اشکال مختلف فراگیر می شود. انسان با استفاده از این ابزار در شناخت خدا و صفات او و کسب علوم و معارف و همچنین آراستن خویش به فضایل اخلاقی، بهره می برد.
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «خدایا به جای آرزوی بلند و بدگمانی و حسد که شیطان در دلم می افکند، یاد عظمت خودت و اندیشه نمودن در توانمندیت و چاره سازی بر دشمنت قراربده »(صحیفه سجادیه، 1386، دعای20، فراز13).
ازآنجاکه منشأ بسیاری از رذایل اخلاقی و کج روی ها و پیروی از شیطان، عدم به کارگیری صحیح قوه تفکر است، حضرت در این فراز، برای گرفتار نشدن در دام شیطان و پیروی از وسوسه های او، تفکر در قدرت خدا را استمداد می کند.
آن حضرت همچنین می فرماید: «کسی که عقل وی کامل تر از سایر قوایش نباشد، هلاک و نابودی اش آسان ترین چیز در زندگی وی می باشد» (مجلسی، 1364، ج 1، ص 94).
بنابراین، نهاد تعلیم و تربیت به منظور بهره برداری از مزایای این نیرو در زندگی، باید به پرورش این قوه اهتمام بورزد؛ زیرا این قوه نقش بسیار مهمی در هدایت سایر قوای انسان و رشد جامعه دارد.
3- تربیت اخلاقی
بی تردید، تأکید بر تربیت اخلاقی و معنوی انسان از اولویت های نهاد تعلیم و تربیت در اندیشه امام سجاد علیه السلام محسوب می شود. توجه به پرورش اخلاقی انسان با در نظر گرفتن همه روابطی که وی با دیگران برقرار می کند، از مهم ترین ویژگی های این نهاد به شمار می رود. ازاین رو، این ویژگی بر سایر نهادها نیز سایه می افکند. براین اساس، ما در این قسمت به بیان ویژگی های تربیت اخلاقی بر اساس روابط انسانِ «خلیفه اللّه» با خدا، خود و طبیعت می پردازیم:
الف. ویژگی های تربیت اخلاقی در خصوص ارتباط انسان با خدا
1- معرفت خدا: ویژگی تربیت اخلاقی و معنوی صحیفه سجادیه در خصوص ارتباط انسان با خدا، از معرفت وشناخت خدا آغاز می شود و با ایمان به او گسترش می یابد.
یکی از ویژگی های تربیتی در صحیفه سجادیه «معرفت خدا» است. بدون شناخت خداوند تقرب به او امکان پذیر نیست. آراستگی اخلاقی، کسب ایمان و تقوا، و توکل به او همه در گرو شناخت هر چه کامل تر اوست. ازاین رو، یکی از مهم ترین ویژگی های تربیت معنوی و اخلاقی در صحیفه سجادیه تقویت هرچه بیشتر شناخت خداوند است: «خدایی که چشم بینندگان از دیدن او ناتوان و اندیشه وصف کنندگان از توصیف او درمانده می باشد. خلایق را به دست قدرت خود به گونه ای شایسته آفرید و آنان را بر اساس خواست خود صورت بخشید» (دعای 1، فراز 23).
2- ایمان کامل: یکی دیگر از ویژگی های تربیتی در مورد رابطه انسان با خدا که در صحیفه سجادیه مطرح می شود، «ایمان» است. از دیدگاه اسلام، کاری ارزشمند است که به وسیله نیت با خداوند مرتبط شود و چنین نیتی که رابطه با خدا را تحقق بخشد از کسانی متمشی خواهد شد که به خدا و روز جزا ایمان داشته باشند؛ زیرا تا کسی ایمان به خدا نداشته باشد نمی تواند کاری را به خاطر خدا انجام دهد و تا ایمان به قیامت نداشته باشد نمی تواند برای امید به پاداش خدا یا ترس از عذاب وی کاری انجام دهد. بنابراین، در جامعه مطلوب، منشأ ارزش در هر کاری ایمان به خدا و روز جزاست ( مصباح، 1380، ج 1، ص 127).
«خداوندا، ایمانم را به کامل ترین ایمان برسان، و یقینم را برترین یقین قرار ده، و نیتم را به نیکوترین نیت ها ختم فرما و کردارم را به نیکوترین کردارها پایان بخش. خداوندا، به حق لطفت، نیت مرا افزون فرما، یقینم را بدانچه نزد توست تصحیح فرما، و با قدرت خود آنچه را از من تباه گشته سامان بخش» (دعای 20، فراز 12).
در نهاد تعلیم و تربیت مطلوب، افزایش مرتبه یقین موجب قوی تر شدن ایمان ودرنتیجه، التزام وسیع ترو عمیق تر افراد جامعه به ارزش ها و هنجارهای دینی خواهد شد.
ب. ویژگی های تربیت اخلاقی در خصوص ارتباط انسان با خود
ویژگی های تربیتی صحیفه سجادیه در خصوص ارتباط انسان با خود در دو بُعد گرایش های مختص انسان (از قبیل: خودشناسی و فضیلت خواهی، و گرایش های مشترک بین انسان و حیوان (از قبیل: خوردن و آشامیدن و غرایز جنسی) مورد بررسی قرار می گیرد.
ویژگی های تربیت اخلاقی در خصوص گرایش های مختص انسان:
1- خودشناسی: یکی از ویژگی های تربیت اخلاقی در خصوص گرایش های مختص انسان در صحیفه سجادیه «معرفت نفس» است. همه تلاش های انسانی، اعم از علمی و عملی، برای تأمین لذایذ و منافع و مصالح «انسان» انجام می گیرد. پس شناختن خود انسان و آغاز و انجام او، مقدم بر همه مسائل است، بلکه بدون شناختن حقیقت انسان و ارزش واقعی او، دیگر بحث ها و تلاش ها بیهوده و بی پایه خواهد بود (مصباح، 1386، ص 9).
بدون شناخت انسان و در نظر گرفتن رابطه او با خدا، هویت واقعی انسان در پرده ابهام فرو می رود. به همین جهت، امام سجاد علیه السلام نیز خودشناسی حقیقی را در ارتباط انسان با خدا در نظر می گیرد و اطاعت از خداوند را حق نفس می داند که در صورت غفلت، انسان دچار ازخودبیگانگی می شود.
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «اما حقّ نفس خودت بر تو این است که او را به تمامی به فرمان برداری خدا گماری» (ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص 256).
به همین جهت، نهاد تعلیم و تربیت، با معرفی هویتحقیقی انسان ها و دعوت از آنها به معرفت نفس، آنها را ازخودبیگانگی بازمی دارد.
2- پرورش حس فضیلت جویی: پرورش فضیلت جویی، که به عنوان یکی دیگر از ویژگی های نهاد تعلیم و تربیت در خصوص گرایش های مختص انسان در صحیفه سجادیه معرفی شده است، به معنای هدایت انسان در شناختن فضیلت ها و رذیلت ها و تقویت گرایش به فضایل و زدودن موانع این گرایش است.
اصل گرایش به ارزش ها و فضایل اخلاقی امری مسلم است، ولی گاه غبار غفلت بر دل آدمی می نشیند و در شرایط مبهم و پیچیده زندگی، مصداق فضایل و رذایل بر انسان مشتبه می شود (حاجی ده آبادی، 1377، ص 114).
پرورش فضیلت جویی در دو مرحله: نهاد تعلیم و تربیت مطلوب در دو مرحله، حس فضیلت جویی را در انسان ها پرورش می دهد:
1) زدودن موانع رشد فضیلت جویی: در مرحله نخست با زدودن موانع رشد آن به تقویت گرایش فطری فضیلت جویی می پردازد. امام سجاد علیه السلام با دوری جستن از موانع آنها، راه تقویت گرایش فضیلت جویی را می آموزد و می فرماید: «و عزیزم ساز، و به کبر مرا امتحان مکن، و بنده خود ساز، و پرستشم را با عجب تباه مساز، و خیر مردم را بر دستم جاری فرما و این احسان را با منت باطل مکن، و خلق والا عطایم کن و از فخرفروشی بازم دار» (دعای 20، فراز 3).
2) معرفی مصادیق فضایل و رذایل: بسیاری از انسان ها با وجود داشتن این گرایش، در تعیین مصداق فضایل و رذایل اخلاقی دچار اشتباه و خطا می شوند. امام سجاد علیه السلام برای مصون ماندن انسان ها از خطا در اشتباه، آنها را با مصادیق رذایل و فضایل اخلاقی آشنا می کند تا در پیمودن راه سعادت گمراه نشوند: «و زیور پارسایان [بر قامتم] بپوشان در فروتنی، و نیک سیرتی و وقار و و خوش خویی، و پیشی گرفتن در نیکی، و برگزیدن احسان، و واگذاردن نکوهش و نیکی به آنکه سزاوار نیکی نسیت، و حق گویی گرچه گران آید، و اندک شمردن گفتار و کردار نیک خود، گرچه بسیار باشد، و فراوان شمردن گفتار و کردار بد خویش گرچه اندک باشد» (دعای 20، فراز 10 ).
بخش سوم: ویژگی های نهاد اقتصاد مطلوب
در این بخش نیز به ارائه مهم ترین شاخصه های نهاد اقتصاد مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام می پردازیم:
1- عدالت اقتصادی
یکی از مهم ترین ویژگی های نهاد اقتصاد آرمانی، برقراری عدالت در حوزه اقتصادی است. تأکید نظام اسلامی بر عدل یکی از مشخصه های این نظام در مقایسه با نظام های دیگر است و علت وجود قوانین حاکم بر رفتار اقتصادی افراد و نهادهای اقتصادی اسلام را می توان با توجه به مفهوم عدل درک نمود. اینکه عدل موجب رضای خدا، و بی عدالتی موجب ناخشنودی ذات باری تعالی است، باعث می گردد که رفتار مسلمان جهت، مفهوم و تأثیر پیدا کند (میرآخور و دیگران، بی تا، ص 61).
عدالت فردی به تنظیم ساختار انگیزشی می پردازد و بدون در نظر گرفتن عوامل خارجی از مسیر توجه به ابعاد معنوی و اخروی انسان، در پی تحقق عدالت اقتصادی است. این ویژگی که منشأ بسیاری از ارزش های اخلاقی در اسلام است، انسان را از ثروت اندوزی و تکاثر بازمی دارد و به بخشش و انفاق فرامی خواند.
امام سجاد علیه السلام به عنوان پیشوای جامعه دینی، توجه به عدل را در تمام حوزه های زندگی بشر، از جمله در حوزهاقتصاد، رهاورد بزرگ حکومت صالحان و متقین معرفی می کند و از خداوند بسط و گسترش عدل را تقاضا می نماید: «و مرا به زیور شایستگان آراسته ساز، و لباس پارسایان [بر قامتم] بپوشان در گسترش عدل» (دعای 20، فراز 10).
عناصر عدالت
باید توجه داشت تمامی نظام های اقتصادی عدالت را یکی از مهم ترین ویژگی های خود می دانند، ولی در تفسیر آن با یکدیگر اختلاف اساسی دارند. ازاین رو، آنچه اهمیت دارد بیان عناصر دخیل در عدالت از دیدگاه یک نظام اقتصادی است. اسلام عدالت اقتصادی را قائم به دو عنصر می داند: 1- رفاه عمومی؛ 2- تعدیل اقتصادی (صدر، 1402ق، ص 303).
1-1 رفاه عمومی: مراد از رفاه عمومی این است که وضعیت اقتصادی جامعه اسلامی به نحوی باشد که تمام افراد جامعه از امکانات زندگی در تمام زمینه ها در حد متوسط برخوردار باشند. این مفهوم از «رفاه عمومی» مستلزم «رفع فقر» از جامعه نیز هست؛ بنابراین، نیازی به طرح این امر به عنوان هدفی مستقل از اهداف اقتصادی، یا عامل جداگانه ای از عوامل عدالت اقتصادی نمی باشد (هادوی تهرانی، 1378، ص 59).
نظام اقتصادی اسلام تنها درصدد رفع نیازهای ضروری نیست و با تأمین آنها کار خود را تمام نمی داند؛ بلکه درصدد تأمین رفاه بشر است (اخترشهر، 1386، ص 232 ) تا از این طریق، فرصت بیشتری برای فراگرفتن معارف الهی و رسیدگی به تهذیب خویش و تربیت دیگران و عبادت خدا پدید آورد (دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1371، ص 209).
در اندیشه دینی، عدم تأمین رفاه نسبی، کارکردهای منفی فراوانی برای یک جامعه دینی در پی خواهد داشت: «خدایا، مرا از رنج تحصیل روزی بی نیاز کن، و روزی بی حساب عطایم نما، تا در پی روزی جستن از بندگی تو باز نمانم، و سنگینی عواقب روزی را بر دوش نکشم» (دعای 20، فراز 24).
دوری از معنویت یکی از کارکردهای منفی عدم رفاه در زندگی به شمار می رود. انسانی که برای تأمین نیازهای مادی خود و خانواده اش، به طور پیوسته دنبال تأمین نیازهای مادی می رود فرصت چندانی برای عبادت پیدا نمی کند (لیاقت دار، 1386، ص 238).
2-1تعدیل ثروت: اصل عدم تمرکز ثروت در اقتصاد اسلامی از اصول بنیادین است. مقصود از آن این است که در جامعه اسلامی نباید تفاوت فاحشی بین افراد از حیث برخورداری از مواهب مادی وجود داشته باشد، هرچند اسلام تفاوت استعدادهای انسان ها را در دستیابی به نعمت های مادی انکارنمی کند(هادوی تهرانی، 1378، ص71).
2- امنیت اقتصادی
یکی دیگر از ویژگی های نهاد اقتصاد در جامعه مطلوب، برخورداری از امنیت اقتصادی است. وقتی امنیت از ابعاد کلان مورد توجه قرار می گیرد و سخن از امنیت یک کشور به میان می آید، دارای ابعاد فرهنگی، حقوقی، سیاسی و اقتصادی خاص خود است. امنیت اقتصادی، یعنی: مالی که در چارچوب قوانین مشروع به تملک فرد درآمده، از خطر تعدی افراد دیگر یا دولت مصون باشد (میرمعزی، 1378، ص 105).
یکی از مشکلات دغدغه آور بشر، مواجه شدن وی با بی ثباتی های اقتصادی است. نوسانات اقتصادی و مشکلاتی از قبیل تورم و بیکاری و. . . از مواردی هستند که می توانند امنیت خاطر مصرف کنندگان و یا تولیدکنندگان رابر هم بریزند و برای نظام اقتصادی مشکلاتی به وجود آورند. امکان از دست دادن شغل و یا از بین رفتن مالکیت بر ابزار تولید و یا حتی قدرت های مبتنی بر تملک عوامل تولید همگی می توانند از عوامل به وجودآورنده این ناامنی در زندگانی انسان باشند (سبحانی، 1373، ص 116).
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «بار خدایا، گشایش در رزق و امنیت در وطن و نور چشم را در قوم و خویشان و ثروت و فرزند عطا فرما» (مشکینی، 1364، ص 158).
امام علیه السلامدر این فراز از دعا، از خداوند، امنیت را استمداد می کند و امنیت با اطلاقی که دارد، شامل امنیت اقتصادی نیز می شود. بنابراین، وجود امنیت در جامعه از اساسی ترین شاخصه های جامعه مطلوب در اندیشه دینی محسوب می شود.
3- پیشرفت اقتصادی
پیشرفت اقتصادی یکی دیگر از ویژگی های نهاد اقتصاد در جامعه آرمانی به شمار می رود. پیشرفت اقتصادی از لوازم تحقق عدالت اقتصادی و ایجاد رفاه عمومی محسوب می شود. همچنین اقتدار مالی حکومت اسلامی نیازمند از میان بردن فاصله اقتصادی بین کشورهای اسلامی و سایر کشورهاست که این امر نیز به نوبه خود آهنگ سریعی از پیشرفت اقتصادی را می طلبد.
از نظر اسلام، پیشرفت اقتصادی و رفاه اجتماعی، ابزاری برای رشد و تعالی اخلاق و کمالات انسانی و آزادی از تعلقات نفسانی می باشد. در تفکر اسلامی، انگیزه سودطلبی و حداکثر نمودن مطلوبیت ها و لذایذ مادی نمی تواند هدف اصلی و نهایی تلاش و کوشش انسان قلمداد گردد؛ بلکه اسلام با پذیرش کسب سود و لذت های مادی از راه های مشروع، انسان را محور رشد مادی و معنوی قرار می دهد (هادوی نیا، 1381، ص 163 ).
امام سجاد علیه السلام با عبارت ها مختلفی تلاش برای دستیابی به پیشرفت اقتصادی را یادآوری و آموزش می دهند و پیروان خود را به کار انداختن سرمایه و فعالیت اقتصادی را تشویق می کند: «سوددهی ثروت [برای جامعه] کمال مردانگی است» (ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص 238).
به کار انداختن سرمایه و جلوگیری از راکد ماندن و اسراف آن، موجب سودآوری ثروت و در نتیجه، پیشرفت اقتصادی جامعه مطلوب خواهد شد.
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «نُه دهم روزی در بازرگانی است و یک جزء باقی مانده در سابیاء است؛ یعنی گوسفند» (صدوق، 1362، ج 2، ص 446).
برقراری روابط تجاری و اقتصادی با سایر جوامع یکی از مهم ترین روش های تسریع در رشد اقتصادی کشور به شمار می رود.
امام سجاد علیه السلام در فرازی دیگر، خطاب به خداوند عرضه می دارد: «تجارتم را پرسود، و بازگشتم را بی زیان قرار بده» (دعای 47، فراز 126).
امام علیه السلام در این فراز از دعا، از خداوند تجارت سودآور را مسئلت می کند. بخش تجارت نقشی اساسی در تحقق پیشرفت اقتصادی بر عهده دارد که می تواند به آن شتاب بخشد و یا محدودش کند. بازرگانی و تجارت، نیازها و خواسته های جامعه را تأمین می کند و موجب ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری می شود. توسعه تجارت همواره مورد تأکید و ترغیب آموزه های دینی قرار گرفته است. این تشویق ها را می توان نشانه پذیرش پیشرفت اقتصادی به عنوان یکی از شاخصه های جامعه مطلوب دانست.
4- استقلال اقتصادی
یکی دیگر از ویژگی های نهاد اقتصاد مطلوب، عدم وابستگی اقتصادی است. استقلال، شرط لازم قدرت نظاماسلامی است و بدون آن، تحقق اقتدار اقتصادی متصور نیست. وابستگی اقتصادی باعث احساس حقارت و خودکم بینی، از دست رفتن فرهنگ خودی و سلطه همه جانبه بیگانگان در همه زمینه های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی خواهد شد (دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1371، ص 200201).
مقصود از استقلال این است که جامعه بتواند نیازمندی های خود را در حد قابل قبولی از رفاه تولید کند و در اداره امور اقتصادی نیازمند و متکی به دیگران نباشد؛ هرچند ترجیح دهد، برخی از نیازهای اقتصادی خود را، به دلیل هزینه های پایین تر، یا امر دیگری، از خارج کشور تأمین کند (هادوی تهرانی، 1378، ص 83).
امام سجاد علیه السلام از وابستگی به هم نوعان، به خدا پناه می برد و استقلال داشتن و قطع وابستگی در همه عرصه ها را به پیروان خود می آموزد: «به تو پناه می آورم از سرزنش دشمنان، نیازمندی به هم نوعان » (دعای 8، فراز 8).
نیازمندی و وابستگی اقتصادی به دیگر افراد و جوامع، باعث محرومیت جامعه وابسته از اعمال کلیه مظاهر و نمادهای حاکمیت، در سطح داخل و بین المللی خواهد شد. اقتصاد وابسته، امنیت اقتصادی و سیاسی جامعه را نیز در معرض تهدید قرار خواهد داد و مانع دستیابی به یک پیشرفت پایدار می شود.
بخش چهارم: ویژگی های نهاد سیاست مطلوب
نهاد سیاست در اندیشه امام سجاد علیه السلام از شاخصه های خاصی بهره می برد که موجب کارآمدی و ثبات این نهاد در جامعه آرمانی می شود:
1- مشروعیت الهی
اندیشمندان نظریه های گوناگونی در راستای تبیین ملاک مشروعیت ارائه کرده اند؛ مانند نظریه «قرارداد اجتماعی»، که مشروعیت حکومت را مبتنی بر خواست مردم می داند، یا نظریه «عدالت و ارزش های اخلاقی» که مشروعیت حکومت را در گرو تلاش حکومت برای برقراری عدالت و ارزش های اخلاقی می داند و یا نظریه «توارث و سنت» که به ارث رسیدن حکومت از جانب پدر را منشأ مشروعیت قلمداد می کند.
در اندیشه دینی، عقل حکم می کند که همه عالم ملک خداست و همه انسان ها بنده او هستند و همه به طور یکسان از حقوق بندگی برخوردارند و از این حیث، امتیازی وجود ندارد. حال چگونه و بر اساس چه معیاری کسی قدرت می یابد که به نوعی بر دیگران اعمال حکومت کند؟
در بینش اسلامی، ملاک مشروعیت حکومت حاکمان، اذن خداوند است و فقط خداوند می تواند اجازه دهد که دیگران در امور افراد تصرف کنند. بنابراین، تشکیل حکومت و تنظیم قوانین و ایجاد نظم هم که مستلزم تصرف در امور انسان ها و محدود ساختن آزادی افراد است، تنها از سوی خداوند که صاحب اختیار هستی و انسان هاست، روا می باشد.
در نهاد سیاسی مطلوب، حاکم جامعه اسلامی به دلیل داشتن ویژگی های خاصی همچون عصمت، باید از جانب خدا برای هدایت انسان ها انتخاب و معرفی شود.
امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید: «امام از ما، حتما معصوم است و عصمت چیزی نیست که در ظاهر خلقت معلوم باشد تا با خلقت شناخته شود. به این جهت، امام را جز از راه نصّ نمی توان تعیین کرد» (مجلسی، 1364، ج 25، ص 194).
نهاد سیاست در اندیشه دینی، پذیرش ولایت غیرالهی را قرار گرفتن انسان در مسیر گمراهی و حکومت آنان راحکومت طاغوت می داند که انسان را از مسیر بندگی خدا خارج و در مسیر بندگی شیطان قرار می دهد:
ثمالی از امام سجاد علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت فرمود: سه دسته هستند که خدا در قیامت با آنها سخن نمی گوید و به ایشان توجهی ندارد و گرفتار عذابی دردناکند: 1) هر کس که منکر امام به حق باشد؛ 2) یا ادعای امامت بناحق کند؛ 3) یا گمان کند که فلانی و فلانی در اسلام بهره و نصیبی داشته اند (همان، ص 111).
2- مشارکت همگانی برای تحقق بخشیدن به حاکمیت الهی
مشارکت همگانی برای تحقق بخشیدن به حاکمیت الهی در جامعه، یکی دیگر از ویژگی های نهاد سیاست مطلوب به شمار می رود. مشارکت سیاسی، شرکت فرد در سطوح مختلف فعالیت در نظام سیاسی است. مشارکت سیاسی را می توان «فعالیت های داوطلبانه که به وسیله اعضای یک جامعه در گزینش حکومت گران، و به طور مستقیم یا غیرمستقیم، در شکل گیری سیاست عمومی سهیم می شوند » تعریف کرد.
مشارکت سیاسی کم و بیش در همه جوامع دیده می شود، اما شکل و دامنه آن در همه جوامع یکسان نیست. همه افراد لزوما به فعالیت های سیاسی نمی پردازند. مشارکت سیاسی شهروندان نابرابر است و تأثیر افراد و گروه ها بر فرایند واقعی تصمیم گیری سیاسی بسیار متفاوت است. بر اساس نظریه نخبگان، مشارکت سیاسی اساسا محدود به نخبگان است. توده مردم عمدتا منفعل و بازیچه دست نخبگان هستند (صبوری، 1381، ص 139).
در یک نظام مشارکتی که امکان دسترسی به قدرت در چارچوب قانون برای همه گروه ها وجود داشته باشد، تعارض با نظام و عملیات براندازی کاهش می یابد و تهدید جدی برای حاکمیت به وجود نخواهد آمد.
مردم در حکومت اسلامی نقش اساسی در تحقق عینی آن دارند و حاکم اسلامی بدون پذیرش مردم و مشارکت آنان، فاقد قدرت اجرایی خواهد بود و نمی تواند احکام اسلامی را اجرا کند. بنابراین، آرای مردم شرط لازم و نه کافی برای تحقق عینی حکومت است.
امام سجاد علیه السلام با ستایش از فداکاری ها و همراهی اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، به توصیف نقش مشارکتی و حمایتی آنان در تحقق و استمرار حکومت رسول خدا صلی الله علیه و آله می پردازد: «(از پیامبرانت با خشنودی یاد فرما ) بار خدایا، به ویژه یاران و همراهان محمد؛ آنان که حق مصاحبت را به جای آوردند، و کسانی که در یاری کردن او تلاشی شایسته از خود نشان دادند، و یاور او بودند، و برای رسیدن به حضورش شتاب نمودند، و در پذیرش دعوتش از یکدیگر پیشی جستند و هر کجا که حجت رسالت هایش را شنیدند، اجابت کردند و در راه آشکار کردن دعوت او از همسران و فرزندان خویش دوری گزیدند و با پدران و فرزندان خود در راه استقرار نبوتش جنگیدند، و به برکت وجود او پیروز گشتند» (دعای 4، فراز 34).
«و ما را مطیع او (امام) قرار ده، و در راه خشنودی او پرتلاش، و در نصرت و دفاع از او یاری رسان گردان، تا بدین وسیله، به سوی تو و پیامبرت که درود تو بر او و آل او باد تقرب جویم» (دعای 47، فراز 63 ).
تقرب به خداوند از طریق مشارکت سیاسی در حکومت دینی، نشانه تقدس چنین مشارکتی در نظام سیاسی است. البته لازمه چنین مشارکتی، فراهم شدن زمینه های آن توسط حکومت دینی می باشد.
3- امنیت سیاسی
برخورداری افراد جامعه از امنیت سیاسی، دیگر ویژگیمهم نهاد سیاست مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام محسوب می شود. ایجاد جامعه آرمانی و حیات طیبه معنوی وابسته به برقراری امنیت است. امنیت یکی از ابزارهای ضروری آرامش یک جامعه و سدّ محکمی در برابر اخلال در نظم و تجاوز به حقوق فردی و اجتماعی به شمار می رود.
ریشه لغوی امنیت، از ثلاثی مجرد «أمن» می باشد. «أمن: طمأنینة النفس و زوال الخوف» (راغب اصفهانی، 1427ق، ص 90). این واژه که به معنای اطمینان و آرامش در برابر خوف می باشد، شامل دو بعد ایجابی و سلبی در تعریف امنیت می شود؛ از یک سو، اطمینان، آرامش فکری و روحی و از سوی دیگر، فقدان خوف، دلهره و نگرانی.
امنیت سیاسی به معنای تأمین آرامش لازم توسط حاکمیت یک جامعه برای شهروندان قلمرو خویش از راه مقابله با تهدیدهای خارجی و همچنین تضمین حقوق سیاسی آنان در مشارکت جهت تعیین سرنوشت اجتماعی و سیاسی آنها می باشد (کاظمی، 1381، ص 28).
آموزه های دفاعی و امنیتی بیان شده در دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه، به تأمین امنیت خارجی اشاره دارد. ضمن اینکه دعای چهل و نهم هم که برای دفع کید و مکر دشمنان وارد شده است، بیانگر اهمیت تأمین امنیت جامعه در برابر دشمنان می باشد: «تلخی هراس از ستمگران را به شیرینی پناه و ایمنی مبدل ساز» (دعای 20، فراز 7).
ویژگی حکومت دینی این است که امنیت را برای شهروندان به طور کامل برقرار می کند و تلخی هراس و ناامنی ناشی از بی عدالتی و ظلم را از بین می برد. حکومتی که نتواند امنیت افراد جامعه را تأمین کند، با حکومت دینی مطلوب از دیدگاه امام سجاد علیه السلام فاصله زیادی دارد. بنابراین، یکی از مهم ترین عوامل ناامنی در جامعه، حکومت افراد مستبد و خودکامه است.
4- عدالت سیاسی
دیگر ویژگی مهم جامعه آرمانی توحیدی، برپایی عدالت سیاسی است؛ زیرا هدف اجتماعی بعثت پیامبران، اقامه قسط و حضور عدالت همه گیر و همه جانبه در میان مردم و ساختن جامعه ای بر پایه عدالت بوده است. بیشترین مبارزات پیامبران بر سر اجرای عدالت بوده است و اصول شرایع آنان از آن جهت دچار موانع می گشته و با کارشکنی های فراوانی روبه رو می شده که ماهیتی ظلم ستیز و دادگرایانه داشته است (میرمدرس، 1380، ص 222).
عدالت سیاسی با رفع محدودیت های ساختگی، مشارکت آزادانه عموم مردم در عرصه های سیاسی را مهیا می سازد. همچنین بر مبنای عدالت سیاسی، توزیع قدرت و مناصب سیاسی و میزان مشارکت، بر حسب استحقاق و شایستگی و کارآمدی افراد صورت می پذیرد، و هر کس به اندازه قابلیت و توانایی اش در امور سیاسی و اجتماعی دخیل می گردد، و با نفی خودکامگی، زمینه تحقق توانمندی ها و استعداد شهروندان، با توجه به تلاش آنان، فراهم می شود (اخوان کاظمی، 1381، ص 180).
در رویکرد برون دینی، عدالت سیاسی باعث افزایش رضایت، احساس مشارکت در امر تصمیم گیری ها، ازدیاد سرمایه اجتماعی، افزایش انسجام اجتماعی، کاهش ازخودبیگانگی و ارتقای اعتماد اجتماعی می شود.
آرمان عدالت گستری در حکومت جهانی امام مهدی علیه السلامتجلی کامل می یابد. امام سجاد علیه السلام در این باره می فرماید: «خدایا به وسیله او (امام زمان) ستم را نابود ساز و عدل را آشکار کن» (دعای 119، فراز 26؛ درایتی و دیگران، 1377، ص 480).
این فراز از دعا، تحقق کامل عدالت به عنوان یکی از شاخصه های مهم حکومت دینی را منوط به وجود کارگزاران عادل می داند.
«و حق زیردستان که بر ایشان فرمان روایی می کنی، آن است که بدانی ایشان از ناتوانی زیر فرمان تو آمدند؛ بر تو واجب است که با آنان به دادگری رفتار کنی» (صدوق، 1362، ج 2، ص 567).
در نگرش دینی، قدرت تا زمانی مشروعیت دارد که بخواهد و بتواند عدالت را در جامعه اجرا نماید و تلاش کند تا عدل، در جامعه فراگیر شود. همزمان با اجرای عدالت سیاسی در جامعه، به طور خودکار، مشروعیت قدرت و اقتدار آن در جامعه افزایش می یابد.
بخش پنجم: ویژگی های نهاد حقوق مطلوب
نهاد حقوق نیز به دلیل نقش تعیین کننده ای که در ساختار جامعه مطلوب از دیدگاه امام سجاد علیه السلام دارد، از ویژگی های خاصی بهره می برد که ما در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- عدالت حقوقی
در اینکه عدالت، یکی از مهم ترین شاخصه های نهاد حقوق در جامعه اسلامی است، هیچ تردیدی نیست. در حقوق از عدالت به مفهوم اجتماعی آن بحث می شود؛ به عبارت دیگر، سخن در این است که مردم در روابط اجتماعی خود برای آنکه زندگی مسالمت آمیزی داشته باشند، چگونه باید رفتار کنند.
امام سجاد علیه السلام نیز با توجه به جایگاه مهم و تعیین کننده عدالت در رشد و توسعه حقوقی جامعه، عدالت محوری را یکی از مهم ترین ویژگی های جامعه مطلوب معرفی می نماید. ابی مالک گوید: به امام سجاد علیه السلام عرض کردم: همه دستورات دین را به من بفرمایید. فرمود: «حق گویی و قضاوت عادلانه و انجام دادن تعهدات» (صدوق، 1362، ج 2، ص 112 ).
آن حضرت همچنین می فرمایند: «و گناهانی که مانع آمدن باران می گردد، بیدادگری حاکمان است در داوری، و گواهی دادن به دروغ و باطل، و پنهان داشتن شهادت» (صدوق، 1403ق، ص 271).
امام قضاوت عادلانه را یک سوم همه دین معرفی می کند؛ زیرا تنها در سایه وجود نظام قضایی عادلانه است که مردم به حکومت دینی و ارزش های دینی علاقه مند می شوند و همین عمل موجب تحکیم اعتقادات دینی مردم در جامعه آرمانی می گردد.
2- نظم حقوقی
تجربه به انسان نشان داده که آرمان های او، یعنی دستیابی به عدالت در سایه امنیت حاصل نمی شود، مگر آنکه نظم و نظامی بر جامعه حاکم باشد. هر جا دولتی برپا شده، قطعا یکی از اهداف آن، منظم شدن زندگی اجتماعی انسان ها بوده است. روی آوردن انسان ها به قانون، همان تمایل به برپایی نظم حقوقی است.
فقط در جامعه منظم، جایگاه دولت و مردم و رابطه آنها با هم شناخته می شود. هر کس می داند که از چه حقوقی بهره مند است و چه تکالیفی بر عهده دارد. صاحب حق می داند در برابر هر تجاوزی از او دفاع می شود و می تواند با دادخواهی، از قدرت یاری طلبد. هر متعهدی می داند که سرانجام به اجرای تعهد خود مجبور خواهد بود. در این جامعه است که حدود قدرت مشخص شده و روابط قوا معین است. مسلما ایجاد چنین جامعه ای نخستین هدف حقوق است (کاتوزیان، 1377، ص 481).
امام سجاد علیه السلام با نوشتن رساله حقوق، زمینه تحقق نظم در عالی ترین شکل خود و در تمامی ابعاد فردی و اجتماعی فراهم نمودند. نظمی که با رعایت حقوق و عمل به قواعد حقوقی این رساله شریف به دست می آیدنظمی الهی است؛ زیرا امام سجاد علیه السلاممنشأ حقوق را در دین مقدس اسلام برخلاف دیگر مکاتب حقوقی، خداوند معرفی می کند.
3- جامع و کامل بودن
نظام حقوقی اسلام، در عین آنکه به تنظیم روابط حقوقی پرداخته است، از سایر ابعاد فردی و روحانی نیز غفلت نورزیده و قوانین حقوقی را با نظری جامع نسبت به تمام ابعاد وجودی انسان وضع کرده است.
نظام حقوقی اسلام، علاوه بر برخورداری از ویژگی جامعیت، کامل هم هست؛ یعنی هیچ زمینه ای از رفتار اختیاری فردی و اجتماعی انسان ها وجود ندارد که اسلام به طور خاص و جزئی و یا به صورت قاعده کلی در مورد آن ساکت بوده و حکم آن را مشخص ننموده باشد، بلکه برای تمام عرصه های حیات انسان، برنامه ای جامع و تمام برای بشریت ارزانی داشته است. ازاین رو، در منابع دینی، به حقوق فراوانی برای انسان، بلکه مطلق جانداران و همه موجودات اشاره شده است که در دقیق ترین و مترقی ترین حقوق شناسایی شده مکاتب بشری، همانندآن رانمی توان یافت.
رساله حقوق امام سجاد علیه السلام به تنهایی گویای برتری نظام حقوقی اسلام است؛ رساله ای که در آن متجاوز از 50 مورد از صاحبان حقوق (اعم از افراد و اعضا) ذکر شده است. رساله حقوق همه حوزه های عمومی و خصوصی را مورد توجه قرار داده است و این از ویژگی های منحصر به فرد این رساله حقوق است که به منزله یک قانون اساسی مترقی برای اداره جامعه در همه ادوار تاریخ به شمار می رود. شاید بتوان هفت سرفصل کلی برای رساله حقوق برشمرد که البته به فراخور موضوع به ریزموضوعاتی تقسیم می شود:
1- حقوق و تکالیف حاکم بر رابطه انسان با خدا؛ 2- حقوق و تکالیف ناظر به شخص و شخصیت انسان؛ نظیر زبان، گوش، چشم، نفس و. . . ؛ 3- تکالیف مترتب بر اجرای احکام الهی؛ نظیر نماز، روزه، حج، زکات و. . . ؛ 4- حقوق حاکمان و رعایا؛ نظیر حکومت، معلم، متعلم، همسر، کارگر و. . . ؛ 5- حقوق نزدیکان: پدر و مادر و خویشان و. . . ؛ 6- حقوق و تکالیف مرتبط به حوزه عمومی و تعاملات بیرونی؛ نظیر پیش نماز، همنشین، همسایه، وام خواه، شریک، معاشر، خواهان، خوانده، شاکی، متشاکی، ناصح و. . . ؛ 7- حقوق مالی؛ انضباط مالی، توزیع ثروت، رسیدگی به فقرا، تأمین اجتماعی و. . . .
نتیجه گیری
در بخش اول این نوشتار، شاخصه های نهاد خانواده در دو محور ساختار و کارکردها بررسی شد. تقدس سنت ازدواج، انتخاب آگاهانه، همسان همسری و پذیرش آگاهانه نقش ها به عنوان شاخصه های ساختار خانواده، و مشروعیت بخشی به فرزندان، تربیت دینی و جلوگیری از انحرافات اجتماعی به عنوان ویژگی های کارکردی این نهاد مقدس، به دست آمدند.
در بخش دوم، به بررسی شاخصه های نهاد تعلیم و تربیت مطلوب پرداخته شد که تربیت علمی، تربیت عقلانی و تربیت اخلاقی ویژگی های این نهاد را شکل می دادند. در این بخش همچنین شاخصه های تربیت معنوی و اخلاقی براساس روابط انسانِ «خلیفه اللّه» با خدا، خود و طبیعت بررسی شد، که معرفت خدا، ایمان کامل و. . . شاخصه های تربیت اخلاقی در خصوص ارتباط انسان با خدا را تشکیل دادند. و ویژگی های تربیت اخلاقی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خود در خصوص گرایش های مختص انسان، در خودشناسی و پرورش حس فضیلت جویی و در خصوص گرایشمشترک میان انسان و حیوان، در هدایت میل به خوردن و آشامیدن و هدایت میل جنسی خلاصه شد.
عدالت اقتصادی و رفاه عمومی و تعدیل اقتصادی به عنوان عناصر آن، و نیز امنیت اقتصادی، پیشرفت و استقلال اقتصادی شاخصه های نهاد اقتصاد مطلوب را تشکیل دادند.
مشروعیت الهی، مشارکت همگانی برای تحقق بخشیدن به حاکمیت الهی، امنیت سیاسی و امنیت سیاسی نیز شاخصه های نهاد سیاست مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام بودند.
نهاد حقوق مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام نیز از شاخصه هایی همچون عدالت حقوقی، نظم حقوقی و جامع و کامل بودن بهره می برد.
منابع
صحیفه کامله سجادیه، 1386، ترجمه علی شیروانی، چ ششم، قم، دارالفکر.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، 1404ق، تحف العقول، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.
اخترشهر، علی، 1386، اسلام و توسعه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
اخوان کاظمی، بهرام، 1381، عدالت در نظام سیاسی اسلام، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
اصفهانی، ابونعیم احمدبن عبداللّه، 1387ق، حلیه الاولیا و طبقات الاصفیاء، چ سوم، بیروت، دارالکتاب العربی.
اهوازی، حسین بن سعید، 1402ق، الزهد، بی جا، حسینیان.
بستان، حسین، 1385، اسلام و جامعه شناسی خانواده، چ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
----------------- 1390، خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حاجی ده آبادی، محمدعلی، 1377، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، قم، دفتر تحقیقات و متون درسی مرکز جهانی علوم اسلامی.
درایتی، مصطفی و دیگران، 1377، نمایه موضوعی صحیفه سجادیه جامعه، تهران مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1371، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1427ق، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چ دوم، قم، طلیعه النور.
رشیدپور، مجید، 1388، عوامل استحکام خانواده، چ سوم، تهران، انجمن اولیاء و مربیان.
رنجبر، محسن، 1380، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره.
ساروخانی، باقر، 1380، جامعه شناسی خانواده، تهران، سروش.
سبحانی، حسن، 1373، نظام اقتصادی اسلام، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.
صبوری، منوچهر، 1381، جامعه شناسی سیاسی، تهران، سخن.
صدر، سیدمحمدباقر، 1402 ق، اقتصادنا، چ شانزدهم، بیروت، دارالتعارف المطبوعات.
صدوق، محمدبن علی، 1362، الخصال، قم، جامعه مدرسین.
-----------------------، 1403ق، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین.
طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1374، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن، 1385ق، مشکاه الانوار فی غررالاخبار، نجف، حیدریه.
---------------------------، 1370، مکارم الاخلاق، چ چهارم، قم، شریف رضی.
کاتوزیان، ناصر، 1377، مبانی حقوق عمومی، تهران، دادگستر.
کلینی، محمدبن یعقوب، 1365، الکافی، چ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
لیاقت دار، محمدجواد، 1386، تعلیم و تربیت از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، تهران، دفتر نشر معارف.
مجلسی، محمدباقر، 1364، بحارالانوار، چ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
محمدی ری شهری، محمد، 1389، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث.
مشکینی، علی، 1364، مصباح المنیر، چ دوم، قم، الهادی.
مصباح، محمدتقی، 1378، جامعه و تاریخ، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.
--------------------، 1386، خودشناسی برای خداشناسی، چ سیزدهم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره.
میرآخور، عباس و دیگران، 1378، مقالاتی در اقتصاد اسلامی، ترجمه حسن گلریز، تهران، مؤسسه بانکداری ایران.
میرمدرس، موسی، 1380، جامعه برین جستاری در جامعه دینی و جامعه مدنی، قم، بوستان کتاب.
میرمعزی، سیدحسین، 1378، نظام اقتصادی اسلام، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
هادوی تهرانی، مهدی، 1378، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، چ دوم، قم، مؤسسه فرهنگی خانه خرد.
هادوی نیا، علی اصغر، 1381، معنویت و اقتصاد، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.