معرفی شهر سوخته؛ یکی از جاذبه های گردشگری ایران

قدمت نخستین شهر دنیا به بیش از پنج هزار سال پیش برمی گردد. زمانی که در دنیا هیچ شهربا تمدن و مدرنی نسبت به آن زمان وجود نداشت شهر سوخته در حدود پنج هزار سال پیش توسط نژاد آریایی در قسمت شرقی فلات کشور ایران بنا شد. شهر سوخته زابل اولین شهری بود که علوم و فنون در کنار هنر و فرهنگ توسط مردم یکجا نشین بناشد و از نظر مدیریرت و برنامه ریزی در آن زمان بی نظیر بود. شهر سوخته همزمان با دوره برنز می باشد، این شهر باقی مانده تاریخ و تمدن ایران در قسمت شرقی ایران یعنی استان سیستان و بلوچستان و در 56 کیلومتر شهر زابل واقع شده، همچنین در حد فاصل بین زابل تا زاهدان استقرار یافته است. این شهر تاریخی با قدمتی مثال زدنی که به بیش از پنج هزار سال پیش برمی گردد بر روی آبرفت و جلگه رودخانه هیرمند و همچنین دریاچه زیبا هامون بنا شده بود. براساس کشفیات جدید تاریخ شناسان، شهر سوخته پایتخت و مرکز کشور در آن بازه تاریخی و منطقه ای بوده است. با مطالعه و کشفیات جدید دانشمندان این شهر بسیار پیشرفته تر از شهر کرت که سینوهه از آن به عنوان بهترین شهر آن زمان نام برده است می باشد. این شهر کهن و تاریخی به دلیل قدمت تاریخی 5000 ساله و برای اینکه برای آیندگان نیز حفظ شود، توسط سازمان جهانی یونسکو در تاریخ 22 ژوئن 2014 میلادی و 1تیر1393 به ثبت رسید. با همگردی همراه باشید برای شناخت شگفتیهای شهر سوخته تاریخی.

تاریخچه شهر

اگر قصد بازدید از شهری تاریخی دارید ما به شما شهر سوخته زابل را پیشنهاد می کنیم. این شهر 3200 سال پیش از تولد حضرت مسیح ساخته شده است، همچنین قدمت و تاریخ زندگی در این شهر به چهار بازه زمانی تقسیم می شود که مابین سال های 1800تا 3200 پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. این شهر به دلیل اینکه بسیار پیشرفته بوده مهاجران زیادی را هم در خود جای داده است که در بازه زمانی 2000 الی 3000 سال پیش از میلاد مسیح به انجا مهاجرت کرده اند. البته ناگفته نماند که این شهر کهن و تاریخی در بازه زمانی 3200تا 2750 پیش از میلاد حوادث آتش سوزی برایش رخ داده و به نام شهر سوخته شهرت یافته است. البته هنوز اسم دقیق این شهر به واسطه نبود اسناد معتبر مشخص نیست. البته این نکته را هم باید متذکر شد که همه  کارهای خانه و همچنین مدیریت مالی خانه توسط بانوان انجام می شد، شگفتیهای شهر سوخته بی نظیرند که بی شک برای هر اهل تاریخی خیلی دیدنی خواهد بود.
استان سیستان و بلوچستان، 56کیلومتری شهر زابل و مابین جاده زابل-زاهدان استقرار یافته است.

 تاریخچه اکتشاف این مکان

یکی از اولین افرادی که این شهر کهن را کشف کرد و آثار آتش سوزی را در آن مشاهده نمود، کسی نبود جز کلنل بیت مستشار نظامی بریتانیا در دوره قاجار که کتاب خاطرات خود از این شهر به عنوان شهر سوخته نام برده است. علاوه براین از دیگر افرادی که در معرفی این مکان نقش داشت سر اورل اشتین می باشد فردی که در شناسایی و قرار دادن اطلاعات برای بیشتر شناخت آن بسیار فعالیت نمود سر اورل اشتین در سال 1937 میلادی در این مکان حضور داشت، بعد از مدتی یعنی در سال های 1346 تا 1357 این منطقه بوسیله فردی ایتالیایی به نام مارتیسو توزی و گروهش مورد کنکاش دقیق قرار گرفت، ولی هم اکنون این منطقه تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان اداره می شود و  شگفتیهای شهر سوخته زابل همگی ثبت یونسکو شده اند.

گورستان

در اکتشفات اخیر تاریخ شناسان و دانشمندان در بازه زمانی 1376 تا 1383 و در مساحتی حدود 2300 متر مربع تعداد 310 گور توسط حفاری پیدا شد. مردم با تمدن شهر سوخته زابل و جیرفت کهن افرادی را که از دنیا می رفتند را با پارچه ولباس مخصوصی که از جنس کفن بوده می پوشاندند و آن ها را به گور می سپاردند. این لباس ها و پارچه ها به سه روش به افراد فوت شده پوشانیده می شد که این سه روش بدین صورت است: قبر با فرش پوشانده می شد سپس مرده را با لباس مخصوص در آن قرار می دادند، روش بعدی که مردمان این شهر  برای دفن مردگان خود استفاده می کردند به روش  پیچیدن مرده در داخل کفن و سپس دفن آن بود و روش سومی که استفاده می کردند به صورت لباس هایی که در زیر قرار و لباس هایی که در رو قرار می گرفت. وسایل و تجهیزاتی که در آن زمان مورد استفاده قرار می گرفت در داخل قبور مشاهده شده است از جمله این وسایل می توان به سفال  که مهم ترین وسیله،سنگ،پارچه وچوب نیز اشاره داشت.

صنعت و پیشه ها در شهر سوخته

 هسته اصلی و یکی از بارزترین نقاط کهن ایران در امر کارهای هنری و همچنین صنعتی شهر سوخته بود، از این رو در ششمین کاوشی که در سطح شهر سوخته انجام گرفت جواهر  وسایل بسیار با ارزشی کشف شد که در نوع خودش بسیار برای تاریخ شناسان و کاوشگران جذاب ومهیج بود .البته این نکته را هم باید متذکر شد که برای تولید سفال و همچنین زیورآلات از چوب گیاهان ودرختان به عنوان سوخت استفاده می نمودند. مردم شهر سوخته برای ساخت و تولید زیورآلات و جواهرات خود از لایه بسیار نازکی از طلا به اندازه یک میلیمتر استفاده می کردند که آن ها را به صورت مفتول هاییی در آورده بودند و با استفاده از این ورقه ها و مفتول های استوانه ای که بین آن سنگ لاجورد قرار می دادند و آن را به عنوان جواهر و زیور آلات به مردم می دادند. البته ناگفته نماند که این اکتشافت پس از بررسی های دقیق توسط کاوشگران در یک قبر صورت گفته است. جذابیت ها و زیبایی های این شهر کهن به همین جا ختم نمی شور بلکه در این شهر مذکور وسایل بسیار ارزشمند دیگری از جمله سفال های تاریخی،معرق کاری و کنده کاری رو چوب، ظرف های سنگی در ابعاد گوناگون و همچنین صنایع نساجی و پارچه بافی که شامل پارچه های گوناگون که به 12 مدل مختلف در رنگ های گوناگون تقسیم شده و حصیر بافی در اندازه های مختلف صورت می گرفته است.در شهر سوخته زابل علاوه بر صنعت نساجی که به آن اشاره شد قلاب ماهی گیری در ابعاد گوناگون و همچنین وسایل حصیری نیز می توان اشاره کرد، این وسایل حصیری از نیزار های حاشیه ای دریاچه هامون ساخته می شد از جمله این وسایل به سبد حصیری اشاره داشت علاوه بر استفاده از حصیر به عنوان سبد از آن به عنوان سقف و پوشش خانه هم استفاده می کردند. از دیگر فعالیت های مردم این شهر کهن صید کردن وبه دام انداختن ماهی به وسیله تور ماهیگیری است.

برنامه ریزی دقیق و مدون اجتماعی

 این شهر کهن و تاریخی از مدرن ترین وپیشرفته ترین شهر های ان زمان بوده است، علاوه بر تمام مشخصات و ویژگی های بی نظیر این شهر تاریخی می توان از نظام و سیستم اجتماعی بسیار حرفه ای آن نام برد که بی همه ملل  زبان زد می باشد، این نظم و سازماندهی را می توان در طرح های خانه ها و صنایع دستی مشاهده نمود.  در آن زمان که هیچ شهری به شمایل شهر سوخته وجود نداشت، این شهر مذکور از سیستم آبرسانی و خارج کردن فاضلاب بهره می برد، در اولین کنکاش هایی که توسط تاریخ شناسان و کاوشگران صورت گرفت مشخص شد که این شهر در بازه زمانی سه هزار  سال پیش از میلاد مسیح دارای خیابان کشی منظم و خانه های مرتب و در اندازه های یکسان و سیستم آبرسانی فوق العاده قوی و همچنین سیستم هدایت فاضلاب به وسیله استوانه های سفالی به خارج از شهر  اشاره داشت که این نشان دهنده نظم سیستماتیک و اجتماعی این شهر است.

صنعت تجارت و اقتصاد قوی

 از دیگر شگفتیهای شهر سوخته زابل لوح های دست نویس آن که مربوط است به زمان حکومت ایلامی ها، همچنین مهرهای کشف شده از این شهر کهن نشان از این دارد که این حکومت کهن اقتصادی پویا همراه با روابط تجاری مستحکم بین ملل خود وملل دیگر داشته اند. از روابط تجاری مستحکم این حکومت تاریخی و کهن میتوان به ارتباط آن ها با حکومتی که مابین دو رود مهم دجله و فرات قرار داشتند  وبا استفاده از راه های زمینی و حمل محصولات با قایق و کشتی از خلیج فارس اشاره کرد. وجه تمایز بین شهر کهن سوخته و دیگر شهر ها این مسئله بوده، که روابط آن ها به هیچ حکومت دیگری وابسته نبوده است.از جمله روابط تجاری شهر سوخته با دیگر شهر ها می توان به تجارت سنگ لاجورد افغانستانی بین شهر سوخته وحکومت بین النهرین و همچنین تجارت با مصر باستان اشاره داشت. البته ناگفته نماند که تجارت و روابط اقتصادی فقط باحکومت های بین النهرین و مصر ختم نمی شود از دیگر روابطی که می توان به آن اشاره داشت، روبط اقتصادی خوب بین شهر سوخته و حکومت مستقر در ترکمنستان فعلی می باشد. این روبط مستحکم اقتصادی و تجارت بین این دو حکومت در بازه زمانی 2900 سال پیش از میلاد مسیح تا 1900 سال پیش از میلاد صورت می گرفت، این تجارت با مردمان دره پنجاب به خوبی انجام می گرفته است به گونه ای که حدود 1000 سال و تا وجود شهر سوخته زابل مراودات زیادی داشتند.

یافته های جذاب و شنیدنی 

 در اکتشافات جدید کاوشگران و تاریخ شناسان در شگفتیهای شهر سوخته مشخص شد که ظرف های سفالی بین شهر سوخته و مردمان ترکمنستان یا دره پنجاب طرح های یکسانی دارند. همچنین طرح های خورشیدی روی ظرف های سفالی بین دو حکومت شهر سوخته زابل و حکومت مستقر در شهداد یکی بود. این طرح که در اکثر فلات های ایران مشاهده می شود مربوط به آئین میترا  و به صورت صلیب می باشد. حکومت مستقر در شهداد تا 3000 سال پیش از میلاد روابط خوب تجاری با حکومت دره پنجاب داشتند، ولی این حکومت به دلیل اینکه راه رودخانه تغییر کرد و آب بالا آمد در نتیجه نابود شد. البته این نکته مهم را هم باید متذکر شد که طرح و نقش های بین دو حکومت شهر سوخته و بین النهرین کمترین مشابهت را داشتند. در اکتشافات جدید مشخص شده است که مردم شهر سوخته زابل علاوه بر طبخ و توذیع غذا به پیشه های دیگری هم مشغول بوده اند از جمله این پیشه ها می توان به بافت حصیر در ابعاد و اشکال مختلف، ساخت زیورآلات با ظرافت دقیق همراه با نگین کاری که از سنگ فیروزه یا سنگ لاجورد در آن استفاده می نمودند، ساخت سفال در اندازه های گوناگون و همچنین صنعت سنگ تراشی اشار داشت.

 چشم مصنوعی در 5000 سال قبل

اولین چشم مصنوعی ساخته شده توسط بشر در شهر سوخته زابل کشف شده و از شگفتیهای شهر سوخته است. این چشم مصنوعی ازنوعی قیر طبیعی و چربی حیوانی مخصوص ساخته شده است. مطالعات دقیق تری راجع به این چشم در حال انجام می باشد تا اجزای دقیق تشکیل دهنده این چشم را مشخص کند. این چشم مصنوعی متعلق است به زنی درشت اندام که حدود 25 تا 30 ساله سن داشته است ودر گور شماره 6705 دفن شده بود. البته این نکته را هم باید متذکر شد که پلک پایینی چشم یا این چشم مصنوعی درگیر و در تماس بوده است. پلک این زن کاملا طبیعی می باشد ولی پایین ابروی این زن دارای آبسه شدید بوده است. این چشم مصنوعی به قدری دقیق و باظرافت ساخته شده بود که در آن قرنیه با استفاده از مفتول های نازک طلا به اندازه نیم میلیمتر و کمتر به صورت مویرگ های مصنوعی برای جلو دادن طبیعی چشم تعبیه شده بود. همچنین مردمک چشم در وسط طرح های  لوزی شکلی برای زیبا تر کردن چشم ساخته شده بود و از مهم ترین شگفتیهای شهر سوخته است. علاوه بر ساخت با ظرافت این چشم مصنوعی، حفره هایی در دو طرف این چشم پدید آورده بودند به گونه ای که این چشم در داخل حدقه محکم قرار گیرد. علاوه بر این زن دو رگه سیاه و سفید که در قبر دفن شده، ادوات و  وسایل دیگری هم کشف شده است که به برخی از این وسایل می توان اشاره نمود: ظروف سفالینه، مهرهایی زینتی، آینه مفرغی وکیسه چرمی زیبا. تاریخ دقیقی از این قبر و چشم مصنوعی در دست نیست  و تحقیقات و اکتشافات دقیقی در دست انجام می باشد. ولی حدودا قدمت آن به  2800 سال از میلاد مسیح تا 4800 سال پیش از میلاد باز می گردد.

اولین تخته نرد

از دیرباز تا به حال بازی وسیله ای برای تفریح و لذت از زندگی بوده، در شهر سوخته زابل وسیله بازی ای شبیه به تخته نرد فعلی کشف شده است. این وسیله بازی که از شگفتیهای شهر سوخته است در قبرستان شماره 761 کشف شده و تشکیل شده از 60 مهره می باشد. این بازی که به گفته کارشناسان تاریخی یکی از قدیمی ترین بازی های مهره ای جهان می باشد و مربوط می شود به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح. این بازی بسیار شبیه به بازی مهره ای مردمان حکومت سومر است که البته  بسیار کهن تر از آن می باشد.

جراحی مغز در 5000 سال پیش

یکی دیگر از شگفتیهای شهر سوخته تاریخی با قدمتی کهن، جراحی مغز می باشد که در حدود 3000 سال قبل از میلاد مسیح انجام گرفته است. این جراحی مغز که بر روی دختری سیزده ساله  برای  درمان بیماری هیدروسفالی یا جمع شدن مایع در جمجه و تحت فشار گرفتن مغز صورت گرفته است. این جراحی به روش برداشتن قسمتی از استخوان جمجه انجام گرفته و اثار بهبودی در آن مشاهده شده است.این جمجمه هم اکنون در موزه تاریخ علوم پزشکی دانشگاه تهران واقع شده است. 

 خط کش 5000 ساله

 از دیگر شگفتیهای شهر سوخته می توان  به خط کشی که از جنس چوب آبنوس ساخته شده، اشاره کرد. این خط کش بسیار زیبا که در اکتشافات شهر سوخته پیدا شده است دارای طولی به ابعاد ده سانتی متر  و با ریز بینی نیم میلیمتر می باشد، همچنین لازم به ذکر است که دانشمندان وتاریخ شناسان از این خط کش زیبا و دقیق ساخته شده در شهر سوخته زابل به این نتیجه رسیده اند که دانش ریاضی در این شهر بسیار مشهود و نمایانگر شکوفایی این حکومت در امر ریاضیات بوده است.

نخستین انیمیشن جهان

زیبایی و هنر این شهر در طرح های خورشیدی بر روی ظروف سفالینه و صنایع نساجی به پایان نمی رسد. تاریخ شناسان در کشفیات تازه خود از شگفتیهای شهر سوخته ظرفی را به صورت جامی کشف کرده اند که دارای نقش بزی  در پنج حالت مختلف می باشد. تاریخ شناسان و دانشمندان پس از بررسی ها و کنکاش های زیاد بر این عقیده هستند که این  پنج حالت مختلف دارای منظوری خاص بوده و هدفی را دنبال می کرده است. تاریخ شناسان با همکاری تیمی که مسئولیت ساخت انیمیشن را داشتند موفق به ساخت وتولید فیلمی 20 ثانیه ای شدند که این پنج حرکت بز را به صورت انیمیش در آورده است و این بز به طرف درخت برای خوردن غذا درحرکت می باشد.علاوه براین آن هنرمندی که این جام را به طرح های خود مزین کرده  قطعا به هدفی می اندیشیده که این جام را به این گونه نقش زده است.

موقعیت شهر سوخته زابل در دوران باستان

 حکومت تاریخی و کهن شهر سوخته زابل با قدمتی ستودنی از پنج بخش اصلی و مهم تشکیل شده است. که این پنج بخش اصلی تشکیل شده است از: قسمتی که در آن مردم زندگی می کردند و ساکن آن بودند هشتاد هکتار از شهر سوخته را در بر می گرفت و در ضلع شمال شرقی شهر سوخته واقع شده بود، قسمت مرکزی که در آن ساختمان های مهم و مرکزیت حکومت قرار داشت و دقیقا وسط این شهر استقرار داشت، بخش صنایع دستی که شامل ساخت ظرف های سفالی و دیگر صنایع بود، بخش قبرستان شهر که یکی از شگفت انگیز ترین قسمت های این مکان می باشد و بسیار ی از اطلاعات در مورد این شهر را به کارشناسان تاریخی داد، این قسمت به صورت پستی بلندهای وابسته و چسبیده به هم و همچنین بنا های مهم به صورت میدان های شهر و بناهای یاد بود از دیگر بخش های این شهر بوده است. شهر سوخته در  280 هکتار بنا شده و این نشان دهنده وسعت زیاد این شهر است.

کشاورزی و دریاچه هامون

 این منطقه از ایران در دیرباز یکی از مناطق با خاک بسیار حاصلخیز و زیبا بوده ولی هم اکنون منطقه ای بیابانی و بدون آب شده است.در اکتشافات اخیر تاریخ شناسان و دانشمندان مشخص شده که در سه هزار سال قبل از میلاد مسیح این منطقه دارای درختانی از جمله سپیدار، بید مجنون، افرا و دیگر درختانی که فقط در مناطق با خاک حاصلخیز  به عمل می آمدند ولی اکنون در این منطقه بیابانی جز درخت گز و بوته های بیابانی درخت و گیاه دیگری مشاهده نمی شود. در 3200 سال قبل از میلاد مسیح دریاچه های اطراف شهر سوخته که مهم ترین آن ها دریاچه هامون بوده بسیار عظیم و پر از آب بوده است. علاوه بر این رودخانه های زیادی هم در حاشیه این حکومت بوده که پر آب ترین آن ها هیرمند بوده است، هم اکنون هم  انشعاب اصلی دریاچه هامون، رودخانه هیرمند می باشد. این رود و دریاچه مذکور در حال حاظر به دلیل کم کار های صورت گرفته از کشور  همسایه و استفاده بیش از اندازه از آب آن ها به ورطه نابودی کشانده شده به گونه ای که کشت و کار در اطراف آن بسیار زیاد است واین مقایر دستورالعمل های حفظ دریاچه هامون و رود خانه هیرمند می باشد. در کشفیات و اطلاعات به دست آمده توسط تاریخ شناسان در سه هزار سال پیش از میلاد این شهر کاملا آباد و پر از سرسبزی بوده به صورتی که در حاشیه دریاچه هامون نیزار های فراوانی موجود بوده است البته این نکته را هم باید متذکر شد که انشعابات اصلی برای کشاورزی و کشت وکار از این دریاچه سرچشمه می گرفته.

 کشاورزی و رودخانه هیرمند

 در زمانی که رود هیرمند در اوج شکوه و زیبایی خود قرار داشت در حاشیه خود به دلیل جذر و مد آب ناشی از دریاچه هیرمند یعنی (بالا آمدن آب از سطح معین این دریاچه)جلگه هاو آبرفت های بسیار حاصلخیزی داشت و از این رو وجه تشابهی با دره حاصلخیز نیل در مصر می داشت. به علت همین جذر و مد ناشی از دریاچه هامون جلگه های وسیع و بسیار مناسب برای کشت بوجود آمد که کشاورزان شهر سوخته در آن کشت و زرع می کردند. شهر سوخته که در 56 کیلومتری شهر زابل فعلی واقع شده و این بخش از کشور ایران چه در گذشته چه در حال بسیار گرم بوده ولی در زمان حکومت شهر سوخته به علت پر آب بودن رودخانه هیرمند زمین های زراعی این منطقه کاملا آب داده می شدند. این تمدن کهن با تاریخی ستودنی نشان دهنده این مسئله می باشد که در ایران باستان چه قدمت با شکوهی دارد، طی کشفیات جدید تاریخ شناسان و دانشمندان، این منطقه از مهمترین و حتی مرکز حکومت آن دوره باستانی می باشد.