راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن (۲)

2. احساس کامیابی
 

مشوّق ها و تقویت کننده ها به دو دسته کلی بیرونی و درونی تقسیم می‌شوند. تقویت کنندهای بیرونی که مبنای انگیزش بیرونی (1) را تشکیل می‌دهند، به انواع پدیده ها، اشیا و رویدادهایی که خارج از فرد قرار دارند، مانند غذا، نمره، جایزه، پول، و... گفته می‌شود. در مقابل، تقویت کننده های درونی که اساس انگیزش درونی (2) بهشمار می‌آیند عواملی هستند که کنترل آنها در دست خود فرد است و از احساس رضای حاصل از کسب توفیق در رسیدن به هدف ناشی می‌شوند؛ به طور نمونه، وقتی که یادگیرنده احساس می‌کند در موضوعی که برای یادگیری آن بسیار کوشیده، پیشرفت داشته است احساس غرور، اعتماد به نفس، و شایستگی می‌کند که این احساس، پیامدهای انگیزشی دارد و برای او در یادگیری بیشتر نقش مشوّق را ایفا می‌کند. این گونه انگیزش به هیچ نوع منبع تقویت از بیرون فرد نیاز ندارد و خود یادگیرنده سرچشمه آن به شمار می‌آید؛ (3) از این رو، در حفظ قرآن نیز باید مشوّق ها جنبه درونی یابد و فرد با احساس رضا از توفیق، انگیزه لازم را برای ادامه کار به دست آورد. به این منظور لازم است گام های آغازین در حفظ قرآن به گونه‌ای برداشته شود که از همان آغاز، کامیابی در آن احساس شود؛ پس باید در آغاز نکات ذیل را مورد توجه قرار داد:

تنظیم برنامه حفظ از ساده به دشوار
 

آغاز حفظ قرآن از مطالب ساده به دشوار باعث می‌شود که فرد ابتدا در حفظ مطالب ساده به اندازه کافی توفیق به دست آورد. این کسب توفیق اولیه انگیزش یادگیرنده را برای یادگیری های بیشتر افزایش می‌دهد و برآمادگی او می‌افزاید؛ (4) بنابراین، بهتر است در ابتدا از آیات و سوره هایی با سطح دشواری پایین تر آغاز کنید.

آغاز از زمان های کوتاه
 

حفظ قرآن را از زمان های کوتاه آغاز کرده، به تدریج بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید.(5)

آغاز از سوره های کوچک
 

در حفظ قرآن باید از کم و سوره های کوچک آغاز کرد؛ چون سوره‌ای مانند بقره به سبب طولانی بودنش ممکن است برای خیلی ها خستگی و ملامت آورد و خدای ناکرده ایشان را از ادامه راه منصرف کند؛ بنابراین، باید از جزء سی ام که سوره های کوچک دارد و به خاطر سپردنشان آسان است، آغاز کنیم که البته خود تمرینی برای روی آوردن به سوره های بزرگ و بزرگ تر است.(6)

آغاز از داستان های قرآن
 

آیات قصص همواره موضوع معیّن و در عین حال مطبوع و شیرینی را دنبال می‌کند و سرانجام به نتیجه و سرانجام داستان منتهی می‌شود؛ بدین جهت، حافظ ترغیب می‌شود حفظ آیات را دنبال کند تا داستان به اتمام برسد و این پیگیری خود عامل مهمی در حفظ قرآن است؛ بنابراین، اگر ابتدا تعدادی از داستان های قرآن برای حفظ برگزیده شود، افزاون بر اینکه حافظ تا حدودی به روش های اجمالی حفظ آشنا می‌شود، باعث تشویق، ترغیب و دلگرمی ‌او در جهت تحفیظ بقیه آیات نیز خواهد شد؛ البته باید توجه داشت که پراکنده حفظ کردن اصولاً مطلوب نیست؛ بلکه این فقط مقدمه‌ای برای حفظ منظم و حساب شده از اول قرآن است؛ زیرا هنگامی می‌‌توان برنامه منظمی برای حفظ قرآن در نظر گرفت که از اول قرآن آغاز شود و به آخر آن پایان پذیرد. (7)
نکته دیگری که لازم است برای احساس کامیابی مورد توجه قرار گیرد، آن است که اصلاً به حجم کار توجه نکنید و انتظار نداشته باشید کار حفظ قرآن را یکشبه یا چند شبه به انجام برسانید. بسیاری از حفاظ قرآن در ابتدای فعالیتشان شاید مطمئن نبودند روزی موفق به حفظ تمام قرآن کریم خواهند شد (اگرچه قصد این کار بزرگ را داشتند) ولی آنها به جای در نظر گرفتن وسعت زیاد کار و در نتیجه، مأیوس شدن، با امیدواری و علاقه بسیار و با توکل بر خداوند متعالی، آیات تعیین شده برای هر روز را اگرچه زیاد هم نبوده باشد، حفظ کرده، مشتاقانه در انتظار فرار سیدن روزی دیگر برای حفظ کردن آیات جدید بودند و با همت و پشتکار و مداومت بر این حال، سرانجام کار را با کامیابی به پایان رساندند.(8)

تسهیل اجتماعی (9)
 

انجام عمل در حضور دیگران و به همراه آنان به طور معمول باعث برانگیختگی (10) و در نتیجه افزایش عملکرد افراد می‌شود. در مطالعه آلپورت (1820)، هنگام انجام وظیفه آزمونی ها در حضور دیگران، نه تنها مباحث بیشتری به ذهنشان خطور می‌کرد، بلکه کیفیت این مباحث نیز عمیق تر بود. (11) بر این اساس، مناسب است فرد به فعالیت حفظ قرآن خود جنبه اجتماعی نیز بخشیده، به این ترتیب، عملکرد خود را تقویت کند. راه های ذیل می‌تواند به بهبود عملکرد از طریق برانگیختگی اجتماعی بینجامد:

مباحثه
 

در صورتی که بتوانید چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین مباحثه کنید، برانگیختگی شما برای حفظ قرآن بیشتر خواهد شد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن تکرار و بازگویی می‌شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می‌گذارد.
روش دیگر این است که اگر مثلاً صفحه‌ای از قرآن دارای 6 آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند یا دو آیه اول و دوم را نفر اول و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ البته نباید از قبل مشخص منید که چه کسی کدام آیه را باید از حفظ بخواند. این بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.(12)

بازگویی برای دیگران
 

درصورتی که نتوانید برای باز گویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم مباحثی بیابید، بکوشید محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم یا دوستان که با رو خوانی قرآن آشنا باشد، ازحفظ بخوانید وباز گویید.(13) این امر نیز زمینه تهییج و توجه و آمادگی بیشتر شما را فراهم می‌سازد.

حضور در جلسات قرآنی
 

مناسب است به طور مداوم در جلسات قرآنی حضور یابید – گرچه یک بار در هفته باشد – و بکوشید با حضور در برابر مردم و خواندن قرآن، کم کم روحیه خجالت و کم جرأتی را در خود نابود کنید؛ (14) البته توجه به این نکته لازم است که شرکت در این گونه جلسات و قرائت قرآن در آن، در صورتی عملکرد را تسهیل می‌کند که فرد در انجام تکلیف مورد نظر، مهارت لازم را داشته باشد. در غیر این صورت، حضور در چنین جلساتی نتیجه عکس داده، به عملکرد آسیب می‌رساند.
براساس نظریه کشاننده درتسهیل اجتماعی حضور دیگران در موقعیت هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر، دارای مهارت فراوانی باشند، عملکرد را تسهیل می‌کند؛ زیرا در این وضعیت پاسخ های غالب فرد درست است. در مقابل، در موقعیت هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر مهارت ندارند، حضور دیگران به عملکرد آسیب می‌رساند و در این حالت بیشتر پاسخ های فرد احتمالاً نادرست خواهدبود.(15)

3.إسناد
 

بنابر نظریه إسناد (16) یا نظریه نسبت دادن، چگونگی تفکر (ادراک و تفسیر) افراد دربار هعلت های پیروزی و شکستشان تعیین کننده های اصلی انگیزش پیشرفت آنان به شمار می‌آید، نه تجارب تغییر ناپذیر دوران نخستین زندگی.(17)
به طور معمول، فردی که حفظ قرآن را آغاز می‌کند، همواره طعم پیروزی را نمی‌چشد؛ بلکه گاه نمی‌تواند به گونه‌ای مطلوب آیات قرآن را حفظ یا بازیابی کند. چنین فردی ممکن است در امتحان حفظ قرآن یا مسابقات حفظ قرآن امتیاز لازم را کسب نکند یا در جمع، توفیق تلاوت صحیح آیات را نیابد. افرادی که بین کامیابی ها و اعمال خود رابطه نزدیکی نمی‌بینند، شکست خود را به فقدان توانایی نسبت می‌دهند. این اعتقاد که نتایج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگی آموخته شده (18) می‌انجامد. در ماندگی آموخته شده به حالت یادگیرندگانی اشاره می‌کند که کوشش را با پیشرفت مرتبط نمی‌دانند. آنها یادگیرندگانی هستند که گمال می‌کنند هر کاری بکنند، توفیق به دست نمی‌آورند. این نوع اسنادها ناسازگارند و باید آنها را تغییر داد؛ بنابراین، روند ذیل باید تغییر کند:
شکست ــ فقدان توانایی ــ احساس عدم شایستگی ــ کاهش عملکرد و به روند زیر تبدیل شود:
شکست ــ فقدان کوشش ــ احساس گناه یا شرمساری ــ افزایش عمکرد (19) البته گاه ممکن است فرد به رغم کوشش بسایر شکست بخورد. در چنین مواردی مقتضای دیدگاه صحیح آن است که فرد به دنبال شناخت عامل عدم کامیابی خویش برآمده و با برطرف کردن آن، راه را برای کامیابی های بعدی هموار سازد. او باید بداند که هیچ دری نیست که با تلاش انسان گشوده نشود؛ چنانکه امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید:
«متی تکثر قرع الباب یفتح لک؛ (20) هرگاه بر کوبیدن دری اصرار ورزی، سرانجام به رویت باز خواهد شد».
وهمچنان که مولانا سروده است:
گفت پیغمبر که چون کوبی دری عاقبت زان در برون آید سری
بررسی موقعیت افراد بزرگی که حافظه و استعدادلازم را برای یادگیری نداشتند، ولی با تلاش بسیار بر مشکلات فایق آمده، شکست را به پیروزی بدل کردند، برانگیختگی ما را در راه حفظ قرآن بیشتر خواهد کرد.(21)

ج. اراده (22)
 

تاکنون به نقش دانش و انگیزش در حفظ قرآن اشاره کرده‌ایم؛ اما برای پیمودن این مسیر دشوار،دانش و انگیزش به تنهایی کافی نیست افزون بر این دو عامل، اراده یا خویشتن داری نیز برای کامیابی لازم است. انگیزه، دلالت بر تعهد والتزام، و اراده، دلالت بر عبور از موانع و تداوم کار تا آخر دارد؛ (23) به طور مثال، فرد با اراده می‌داند که چگونه خود را از حواس پرتی باز دارد و آن گاه که احساس اضطراب، خواب آلودگی یا سستی می‌کند، چگونه از عهده کار خویش برآید. او می‌داند که هنگام وسوسه شدن برای متوقف ساختن کار و پرداختن به استراحت چه باید بکند.(24)
با توجه به طولانی بودن کار حفظ قرآن، در طول زمان، موانع متعددی برسر راه حافظ قرآن می‌گیرد. عبور از این موانع و به پایان رساندن کار مستلزم عزمی ‌راسخ است و بدون، توفیق نهایی حاصل نخواهد شد؛ بنابراین، لازم است خصوصیات فرد با اراده را مورد توجه قرار داده، آن را با فعالیت حفظ قرآن تطبیق دهیم.
درره منزل لیلی که خطرهاست در آن شرط اول قدم آن است که مجنون باشی
ویژگی ها فرد با اراده
فردی که اراده استوار دارد، در حقیقت دارای خصوصیات ذیل است:

أ. اداره خود(25)
 

کاربرد اصول یادگیری رفتاری برای تغییر دادن رفتار خود، اداره خود نامیده می‌شود. به یاد سپری قرآن کریم نیازمند توانایی شخص در اداره خود است.
اداره خود طی چندین گام مسیر خواهد شد:

ب. چینش اهداف(26)
 

برخی تحقیقات نشان می‌دهد که چینش اهداف خاص و آشکار سازی آنها احتمالاً عنصری اساسی در برنامه های اداره خود به شمار می‌رود؛ به طور مثال، اس.سی. هیز و همکارانش دانشجویانی را که در مطالعه مشکل جدی داشتند، شناسایی کرده، به آنها چگونگی چینش اهداف مطالعه را آموزش دادند دانشجویانی که اهداف را مشخص کرده آنها را برای آزمایش گران به زبان آورده بودند، به گونه‌ای معنادار بهتر از دانشجویانی که اهداف را به طور خصوصی چیده و هرگز آنها را به کسی نگفته بودند، آزمون مربوط به مطلب مطالعه شده را انجام دادند. (27)
براین اساس، مطلوب است فرد طبق توانای های خود هدف روزانه، ماهیانه وسالیانه خود را برای حفظ قرآن مشخص وبه دیگران اعلام کند؛ برای مثال معین سازد که روزانه یک صفحه از قرآن با خط عثمان طه در ماه 30 صفحه از آن و تا پایان سال 360 صفحه از آن را حفظ خواهد کرد.

ج. گزارش و ارزیابی پیشرفت (28)
 

پس از آنکه کار آغار شد، فرد باید گزارشی از کار خود تهیه، و فعالیت های انجام شده را ارزیابی کند؛ برای مثال، باید ساعاتی را که به حفظ کردن اختصاص داده، ساعاتی را که طبق برنامه عمل نکرده و تعداد صفحاتی را که حفظ کرده یاداشت کند. خود ارزیابی از خود گزارش گری ساده دشوارتر است؛ چون به داوری درباره کیفیت نیاز دارد؛ اما به نظر می‌رسد که افراد می‌توانند ارزیابی رفتار خود را با دقت منطقی یاد بگیرند.(29) ضمنآنکه می‌توان ارزیابی خود را با ارزیابی افراد صاحب نظر مقایسه کرد بدین وسیله توانایی داوری خویش در مورد کیفیت کار حفظ را افزایش داد.

پی نوشت ها :
 

* دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی قدس سره.
1. extrinsic motivation.
2. Intrinsic motivation
3. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 358.
4. همان، ص 374.
5. عبدالرحیم موگهی، «چگونه قرآن را حفظ کنیم؟»، صفحه مبین 35 و 36، ص 115.
6. محمد مهدی رضایی، «چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم، صحیفه مبین 11، ص 55 و 56.
7. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 52 و 53.
8. همان، ص 29.
9. social facilitation
10. arousal
اصطلاح برانگیختگی به حالت تهییج، توجه، یا گوش به زنگ بودن اشاره می‌کند.
11. مسعود آذربایجانی ودیگران، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص 406.
12. عبدالرحیم موگهی، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 129.
13. همان.
14. محمد مهدی رضایی، «چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم، ص 54.
15. مسعود آذربایجانی و دیگران، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص407.
16. attribution theory
17. علی اکبر سیف روان شناسی پرورشی، ص 361.
18. learned helplessness.
19. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 370- 371.
20. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 468.
21. ر.ک: مرتضی مطهری، دستان راستان، ج 1، ص 219 (استادمطهری در این کتاب با اشاره به داستان افرادی چون سکاکی، شارل دولینه گیاه شناس سوئدی و دیگران نقش کوشش و پشتکار را در راه نیل به اهداف یادگیری برجسته می‌سازند).
22. will power.
23. Woolfolk, Anita E., educational Psychology, p. 10.
24. همان، ص 11.
25. self - management.
26. goal setting.
27. Woolfolk, Anita E., educational Psychology, p . 218.
28. recording And evaluating progress.
29.Woolfolk, anita E., educational Psychology, p. 219.
 

منبع:اسلام و پژوهش های تریبیتی ش 3
ادامه دارد...
/ج