چکیده:
چه بسیار واژه های قرآنی که در ساختار کلام الهی از بار معنایی خاصی برخوردارند و جز با ژرف اندیشی و تأمل در زبان قرآن، دسترسی به معانی آنها میسر نمی باشد. «تأویل» که شاهد هفت مرتبه تکرار آن در قرآن هستیم، از جمله واژه هایی است که در ترکیب با دیگر کلمات و یا عبارات قرآنی، معانی مختلفی را افاده می نماید. در بسیاری ازآنها میان اهل تفسیر اختلاف چندانی دیده نمی شود. آنچه در تفاسیر تاکنون ابهام آمیز می نماید، مفهوم این واژه در آیه 37 سوره یوسف است که ترجمه های قرآنی دسترس، غالباً «تعبیرخواب» را بر آن انتخاب کرده اند که پیام آیه را دگرگون ساخته است.
این مقاله با نگاهی نقدآمیز به ترجمه ها و تفاسیر موجود، به دنبال کشف بهترین و نزدیک ترین مفهومی است که سخن وحیانی را در این زمینه در بر می گیرد.
کلید واژه ها:
تأویل/یوسف علیه السلام / تعبیر خواب / چگونگی غذا / ذلکما
پیش گفتار
آیات قرآنی با چیدمان حکیمانه ی کلمات و ترکیب واژه ها در سیاق عبارات خود، تفسیرگوی یکدیگر می باشند. (1)درآیاتی که به دلیل نبود روایات صحیحی از پیشوایان معصوم علیهم السلام دسترسی به تفسیری واقعی تر ازآنها میسر نیست، ژرف کاوی
در ساختار کلام الهی تنها سنجه ای است که ما را به دریافت درست تری از پیام وحیانی رهنمون می باشد.
بر این اساس، سوره یوسف که زیباترین جلوه های جمال انسانیت و سیره نبوی را ترسیم می نماید - در زمانی که به دلیل نمایش فیلم داستانی آن از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، به فراگیر شدن مفاهیم و پیام های آن در گستره ای به اندازه مخاطبان داخلی و خارجی منجر شده است - از اهمیت بیشتری برخوردار است تا با بررسی برخی از آیات و مفاهیم مورد اختلاف آن در میان مفسران، تا جایی که اقتضا دارد، نقاب از عروس معنای برانداخته و با زدن در محک تحقیق دوباره، پیام های نزدیک به واقعیت آن برگزیده شود.
ما در مقاله پیشین،(2) مفهوم شناسی واژه های «ربی» ، «هم» و «برهان» را در سوره یوسف مورد بازکاوی قرار دادیم و اینک به مفهوم «تأویل» در آیه 37 همان سوره که مورد اختلاف مفسران است می پردازیم.
آیات 36 و 37 سوره یوسف
برای ورود به بحث، ابتدا لازم است که متن و معنای دو آیه زیر را در طول مقاله به خاطر داشته باشیم. آنها عبارتند از:
(و دخل معه السجن فتیان قال أحدهما انی أرانی أعصر خمراً و قال الآخر انی أرانی أحمل فوق رأسی خبزاً تأکل الطیر منه نبئنا بتأویله انا نراک من المحسنین*قال لا یأتیکما طعام ترزقانه الا نبأتکما بتأویله قبل أن یأتیکما ذلکما مما علمنی ربی انی ترکت ملة قوم لا یؤمنون بالله و هم بالآخرة هم کافرون)
«همراه یوسف، دو جوان دیگر هم زندانی شدند. یکی از آنان گفت: خواب دیدم که انگور را برای شراب ساختن می فشارم و دیگری گفت: خواب دیدم که مقداری نان روی سرم گذاشته ام و پرندگان از آن می خورند. خواب ما را تعبیر کن که تو را از نیکوکاران می بینیم. (یوسف) گفت: غذایی که روزی شماست برای شما نمی آورند، مگر اینکه پیش از آمدنش از چگونگی آن به شما خبر می دهم. این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است. من آیین قومی را که به خدا اعتقاد ندارند و منکر آخرتند، رها کرده ام.»
«تأویل» در آیه مورد نظر از نگاه مفسران
تفاسیر و ترجمه های قرآنی با توجه به معنا و مفهومی که از واژه «تأویل» در عبارت آیه دوم داشته اند، دوگانگی تفسیر و ترجمه آن را موجب شده و پیام آیه را با برداشت های گوناگونی که در هر کدام از آن معانی به دست می آید، به طور ابهام آمیز رها کرده اند و اگر برخی از تفاسیر هم بدان پرداخته اند، یا به نقل قول ها بسنده کرده، و یا به طور کوتاه از کنارش گذشته اند. در نتیجه شماری از زیبایی ها، پیام ها و نکات ظریف آیه در پرده ابهام باقی مانده و یا به برداشت های دیگری منجر شده است.
در گروه بندی تفاسیر و ترجمه های قرآنی درمی یابیم که آنها نوع پاسخگویی حضرت یوسف علیه السلام به هم زندانی هایش را که از تعبیر خوابشان سؤال کرده بودند چهار گونه آورده اند:
گروه نخست:
الف) ترجمه آیه:
«یوسف علیه السلام در پاسخ آنها گفت: من شما را پیش ازآنکه طعام آید و تناول کنید، به تعبیرخوابتان آگاه می سازم که این علم از چیزهایی است که خدای به من آموخته است، زیرا من آیین گروهی را که به خدا بی ایمان و به آخرت کافرند ترک گفتم.»
ب) پیروان دیدگاه در میان تفاسیر:
آسان، روشن، عاملی، کوثر، مخزن العرفان، نور، طبری، صفی، تبیین القرآن، بیان السعاده، من وحی القرآن، نمونه، هدایت، من هدی القرآن، التحریر و التنویر، تیسیر الکریم الرحمن، الجامع لأحکام القرآن، منشور جاوید، از جمله تفاسیری هستند که گروه نخست را نمایندگی می نمایند.
ج) پیروان این دیدگاه در ترجمه های قرآنی:
آیتی، ارفع، اشرفی تبریزی، الهی قمشه ای، انصاریان، برزی، بروجردی، پورجوادی، ترجمه المیزان، تشکری آرانی، شعرانی، طاهری قزوینی، فارسی،
فیض السلام، کاویانپور، حجتی، مشکینی، مصباح زاده، مکارم شیرازی، نوبری، یاسری، انصاری خوشابر، دهلوی، صفارزاده، صفوی، معزی، ترجمه طبری.
گروه دوم:
الف) ترجمه آیه:
«(یوسف) گفت: غذایی که روزی شماست برای شما نمی آورند، مگر اینکه پیش از آوردنش، از چگونگی (نوع، رنگ، طعم، مقدار و ...) آن شما را آگاه می نمایم...»
ب) پیروان این دیدگاه در میان تفاسیر:
احسن الحدیث، خسروی، روان جاوید، تاج التراجم، نسفی، ارشاد الاذهان، اطیب البیان، انوار درخشان، البلاغ، تفسیر اثنی عشری، الکاشف، المبین، المعین، شریف لاهیجی، منهج الصادقین، تقریب القرآن الی الاذهان، الجدید، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر، زبدة التفاسیر، سواطع الالهام، الفرقان فی تفسیر القران بالقرآن، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، مواهب علیه، المیزان، مقاتل بن سلیمان، فتح القدیر، البحر المدید، بحرالعلوم، بیان المعانی، القرآنی القران، المراغی، المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، الواضح، الوسیط (طنطاوی)، روح البیان، تفسیر سور آبادی، روح المعانی، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیة، الفتوحات الهیه، الکشاف، محاسن التأویل، المحرر الوجیز، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، معانی القرآن، المیسر، جمال انسانیت یا تفسیر سوره یوسف، کشف الحقایق عن نکت الآیات و الدقائق.
ج) پیروان این دیدگاه در میان ترجمه ها:
در میان ترجمه های قرآنی، رضا سراج، تنها مترجم قرآنی است که ازاین دیدگاه پیروی کرده است.
گروه سوم:
الف) ترجمه آیه
«گفت: غذایی برای شما [در خواب] آورده نمی شود که بخورید، مگر آنکه از تعبیر آن [در بیداری] - پیش از آنکه برای شما وقوع بیابد - خبردارتان می کنم...»
ب) پیروان این برداشت در تفاسیر:
کشف الاسرار و عدة الابرار، دقائق التأویل و حقائق التنزیل، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (دخیل)، الجلالین، جامع البیان، الکشف و البیان.
ج) پیروان این برداشت در ترجمه:
در میان ترجمه ها، محمد خواجوی و ابوالقاسم پاینده، دو مترجمی هستند که به این دیدگاه گرایش نشان داده اند.
گروه چهارم:
الف) ترجمه آیه:
این گروه یا ترجمه دو پهلو ارائه کرده اند، یا اینکه معانی سه گانه قبلی را در ترجمه خود گنجانیده اند. سه نمونه از ترجمه های این گروه را در زیر می آوریم:
1-«گفت: غذایی که می خورید نزد شما نمی آید، مگر اینکه پیش از آن من شما را از تعبیر آن آگاه می کنم...» (تفسیر کوثر، جعفری).
2-«گفت: هیچ خوردنی که روزی شما سازند شما را نرسد، مگر به تأویل آن - تعبیر و سرانجام خواب یا آن خوردنی - پیش از آنکه به شما رسد آگاهتان کنم...» (مجتبوی).
3-«گفت: غذایی که خوراک شما شود به رؤیایتان نیاید، مگر شما را از تعبیر آن پیش از آنکه وقوع یابد خبردار کنم...» (پاینده).
ب) پیروان این دیدگاه در میان تفاسیر:
جوامع الجامع، روض الجنان، التبیان، مجمع البیان، الصافی، تفسیرعبدالله شبر، کنزالدقائق و بحرالغرائب، التفسیر لکتاب الله المنیر، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، الجوهر الثمین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز (عاملی)، تفسیر القرآن العظیم (ابن
کثیر)، تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم)، التفسیر المظهری، تفسیرالوسیط (زحیلی)، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، جواهر الحسان، زاد المسیر، کتاب التسهیل التنزیل، لباب التأویل فی معانی التنزیل، معالم التنزیل، مفاتیح الغیب، تفسیر راهنما.
ج) پیروان این دیدگاه در میان ترجمه ها:
بهرام پور، حلبی، رضایی اصفهانی، رهنما، فولادوند، مجتبوی،
در جمع بندی دیدگاه های چهارگانه که از تعداد 131 تفسیر و ترجمه قرآنی استخراج شده است، نتایج زیر حاصل می شود:
|
ترتیب
|
خلاصه دیدگاه
|
پیروان در تفسیر
|
پیروان در ترجمه
|
|
گروه اول
|
تأویل=تعبیر خواب
|
17
|
27
|
|
گروه دوم
|
تأویل=چگونگی غذایی که خواهند آورد
|
48
|
1
|
|
گروه سوم
|
تأویل=تعبیر غذایی که در خواب دیده اند
|
6
|
2
|
|
گروه چهارم
|
نقل اقوال یا ترجمه دو پهلو
|
23
|
7
|
|
جمع
|
-
|
95
|
36
|
|
|
|
|
پی نوشت ها :
* کارشناسی ارشد مدیریت
منبع:نشریه پژوهش های قرآنی ،شماره60-59.
ادامه دارد...
/ج