وضعیت دینداری و نگرش به آینده دین در میان نسل ها (۱)

مطالعه موردی شهر سنندج

چکیده
 

دین از جمله مهم ترین مفاهیم و از کارکردی ترین مقولات در جامعه بشری است. تجربه تاریخی زندگی بشر نشان می دهد که دین جزیی جدایی ناپذیر از این زندگی بوده است. پژوهش حاضر به روش پیمایشی به میزان پایبندی به دین را می سنجد. جامعه آماری شهروندان 18-29 و 40 سال به بالای مناطق سه گانه شهر سنندج بوده، حجم نمونه براساس فرمول کوکران 360 نفر تعیین شده است. نمونه گیری به روش خوشه ای چند مرحله ای انجام شده است.
یافته های پژوهش هرچند حکایت از رتبه مناسب دو نسل جوان و بزرگسال به لحاظ میزان دینداری به عنوان شاخصی کلی دارد، اما مطابق انتظار، رتبه نسل بزرگسال نسبتاً بالاتر از نسل جوان قرار دارد. همچنین تفاوت معنی داری میان دو نسل در ابعاد مناسکی و پیامدی دینداری و نگرش به آینده دین وجود دارد. البته، تفاوت معنی داری میان دو نسل در متغیرهای بعد اعتقادی و تلقی از مذهبی بودن افراد در آینده وجود ندارد. هرچند در زمینه نگرش به آینده مذهب، تلقی نسل بزرگسال منفی تر از نسل جوان است. در رابطه با پیوستار نسلی در زمینه دینداری می توان تفاوت های مکشوف میان نسل ها را با عبارت « فاصله نسلی» بیان داشت. اگرچه در پاره ای از ابعاد، مانند بعد مناسکی و نگرش به آینده دین می توان تا حدودی قائل به « شکاف نسلی» بود.
کلیدواژه ها: دین، نگرش، نسل، جوان، شکاف نسلی، وضعیت دینداری.

مقدمه
 

دین از مهمترین مفاهیم تاریخ بشری است که در تمام جوامع و در همه مراحل تاریخی زندگی بشری نقش مهم و مؤثری ایفا نموده است. تجربه ی تاریخی زندگی بشر، به خصوص در دوران مدرن حیات انسان به خوبی نشان داده است که دین جزیی جدانشدنی از وجود نسل بشر بوده است. از این رو، در تمامی نقاط جهان و در تمامی طول تاریخ بشر همواره سخن از دین بوده است. حتی در جهان معاصر، که هجمه به دین و پیروان ادیان، به ویژه ادیان توحیدی فراوان گشته است نیز دین شناسی و مطالعه در مورد آن همچنان محوریت خود را حفظ کرده است.
علامه طباطبایی در آثار خویش، تعاریف گوناگونی از دین ارائه نموده است. ایشان در تعریف و شناسایی دین، گاه به معرفی آن به صورت عام و کلی، که همه ادیان اعم از آسمانی و غیرآسمانی را دربرگیرد، نظر دوخته و زمانی تنها به معرفی ادیان آسمانی پرداخته است. در آثار ایشان دو تعریف متفاوت از دین وجود دارد:
1. ماهیت و حقیقت دین به طور عام و فراگیر: در نظر علامه طباطبایی، « دین» روش عملی زندگی در این جهان بر مبنای اعتقاد درباره جهان و انسان به عنوان یکی از اجزای آن است، اعم از اینکه این روش از راه نبوت و وحی گرفته شود، یا از راه وضع قراردادهای بشری.
2. ادیان الهی و آسمانی: هرچند دین مجموعه قوانینی است که انسان زندگی اجتماعی خود را برای رسیدن به خوشبختی براساس آن تنظیم می کند، ولی چنین نیست که همه ادیان بتوانند انسان را به سعادت و خوشبختی واقعی و حقیقی برسانند. از اینجاست که ادیان، به ادیان « حق و باطل» یا « الهی و غیرالهی» تقسیم می شوند. علامه طباطبایی ادیان الهی را چنین تعریف می کند:« دین الهی، مجموعه ای مرکب از معارف درباره ی مبدأ و معاد و قوانین اجتماعی از عبادات و معاملات است که از طریق وحی و نبوت گرفته شده است.»(1) علما و اندیشمندان مسلمان دیگری تعاریف گوناگون و گاه متفاوتی از دین ارائه کرده اند که از جمله می توان به نظرات علامه مطهری، امام خمینی و دیگران اشاره نمود.
از منظر جامعه شناختی توجه به دین را باید در سپیده دم تکوین جامعه شناسی چونان رشته ای علمی ردیابی کرد. جامعه شناسان بزرگی چون مارکس، وبر و دورکیم تأملات ژرفی درباره دین داشته اند، به طوری که در مجموعه پژوهش های آنها پرداختن به واقعیت اجتماعی دین، سهم درخور اعتنایی را به خود اختصاص داده است. مقارنت شکل گیری این حوزه علمی با دوره ای خاص از تحول جامعه غربی، که به واسطه تمایزیابی ساختی و نهادی مشخص می شود و مواجه دین رسمی با بحران کارآمدی، سبب شد که« مطالعه نظام وار و عینی روابط دین و جامعه» و تحولات و معضلات دین در دستور کار جامعه شناسی قرار گیرد. از این منظر، گاه برخی از جمله مارکس(1818-1883)، سخن از « دین افیونی» و برخی دیگر از جمله اگوست کنت، (1797-1857)، دست به کار« دین سازی» می شوند. هر بیانی که در این زمینه وجود داشته باشد، نمی تواند موجب غفلت از این واقعیت گردد که اهمیت دین در آن دوران یا اهمیت مواجه دین با بحران در آن دوره بود که نگاه ها به عملکرد و کارکرد دین را برای آنها برجسته کرده بود.
در ایران نیز همانند غرب بحث دین و کارکردها و آثار آن همواره مورد بحث بوده است. در برهه ها و دوره های مختلف به واسطه آثار انقلابی دین، شورش ها و انقلاب های بسیاری در جامعه ایرانی شکل گرفته است که مورد آخر آن انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 بوده است. انقلاب اسلامی از آن رو که با وجه دینی انجام پذیرفت، به دین در اجتماع و سیاست ایرانی جلوه ای نو عطا کرد.براین اساس، مطالعات و پژوهش های بسیاری در رابطه با این مقوله مهم در ایران انجام پذیرفت.
شهر سنندج به عنوان یکی از شهرهای مذهبی ایران نیز اگرچه به لحاظ بافت مذهبی دارای زیرمجموعه اندک متفاوتی از جامعه کلی ایرانی است، اما از آثار و تبعات دین و دینداری برخوردار است. البته، این پیامدها پس از انقلاب اسلامی ایران دوچندان شده است. از این رو، مطالعه وضعیت دینداری، به ویژه در میان نسل های مختلف در جامعه سنندج امری مهم و شایان توجه است. نوشتار حاضر با اهمیت قائل شدن به مقوله دین، بررسی وضعیت دینداری میان دو نسل جوان و بزرگسال در شهر سنندج را مورد بررسی و آزمون قرار داده است.

تعریف مفاهیم
 

دینداری
 

« دین» در لغت به معنای قید و بند، التزام، تعهد، تکریم، تقدس و شریعت، مذهب، ورع و پاداش(2) انقیاد، خضوع، پیروی، تسلیم و جزاست.(3) و در اصطلاح، عبارت است از: اعتقاد به قوای لاهوتی و ماوراء الطبیعی و رعایت سلسله قواعد اخلاقی حقوقی و سیاسی اقتصادی و اجتماعی در زمینه ارتباط با خود، سایر بندگان و خدا و انجام مناسک عبادی در جهت کسب تقرب خالق و جلب رضایت او به منظور تعالی روح. دینداری به معنای التزام عملی و ذهنی به باورهای دینی است. به عبارت دیگر پیروی پیروان دین از آن و از زیرمجموعه های آن است.
شکاف نسلی، موقعیت بسیار استثنایی و ویژه است. با وجود این که، نوعی وضعیت خاص استقرار نسل ها می باشد، ولی احتمالاً موقعیتی بحرانی هم به لحاظ تجربی و هم مسئله ای به لحاظ نظری است. در چنین وضعیتی، دو نسل از یکدیگر منفک و جدا می شوند، بین آنها شکافی اتفاق می افتد و پیوستگی در رابطه ی آنها بسیار کم می شود.(4)

نسل
 

فرهنگ وبستر، نسل را عبارت از میانگین فاصله سنی بین تولد والدین و فرزندان، تعریف می کند. در جامعه شناسی، قایل شدن معنایی روشن برای نسل دشواری هایی ایجاد می کند و علمای علوم اجتماعی، به طور سنتی معانی متعددی از نسل ارائه کرده اند، اما هنوز وفاق کافی در مورد معنای نسل وجود ندارد. شاید دست نیافتن به بنیان نظری واحد در این حوزه، یکی از عوامل اصلی عدم توافق در مورد معنای آن باشد. به رغم ابهامی که به تصور درآوردن نسل را برای جامعه شناسان دشوار می کند، این مفهوم نقش مهمی در جامعه شناسی، به ویژه جامعه شناسی سیاسی، که رفتار سیاسی را با نسل مرتبط می داند، ایفا کرده است. در جمعیت شناسی نیز، نسل به گروهی از افراد اطلاق می شود که مرحله ای از حیات را با یکدیگر آغاز کرده یا پایان داده باشند. گروهی که در یک زمان فارغ التحصیل می شوند یا گروهی که در زمانی بالنسبه نزدیک به دنیا آمده یا ازدواج کرده اند،(5) دیوید وایت معتقد است، نسل به واسطه وقایع و حوادث زیر ساخته می شود:
1. واقعه فراموش نشدنی همچون جنگ، بلای طبیعی و یا هر حادثه سیاسی اجتماعی مهم دیگر؛
2. عوامل سیاسی یا فرهنگی که بیانگر واقعه های فراموش نشدنی است؛
3. تغییر ناگهانی در ساختار جمعیت که زمینه ساز توزیع مجدد منابع جامعه شود؛
4. شکل گیری فاصله طبقاتی جدیدی که زمینه ساز موفقیت یا شکست نسلی گردد. به عبارت دیگر، تغییر ساختاری طبقاتی که توأم با فاصله جدید طبقاتی است و با ورود جامعه از دوره ی پیشرفت به رکود پیش می آید؛
5. ایجاد فضای مقدس که موجب پایداری حافظه جمعی از امر مقدس ایده آلی شود؛
6. فراهم شدن فرصت مناسب، اما موقت که توأم با خوشحالی کمی برای گروه خاصی باشد، زمینه شکل گیری نسل می شود.(6)

پیشینه تحقیق
 

پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان « بررسی انواع دینداری در بین دانشجویان» که توسط رامین حبیب زاده خطبه سرا در سال 1384 در دانشگاه تربیت مدرس انجام پذیرفته است، از جمله مطالعات قابل توجه در زمینه دینداری می باشد. سؤالات مطرح شده در این تحقیق عبارتند از: میزان دینداری دانشجویان چقدر است؟ انواع دینداری در بین دانشجویان کدام است؟ و وزن هر نوع دینداری در جمعیت مورد مطالعه به چه میزان است؟
در این پایان نامه، برای بررسی میزان دینداری و شناخت انواع آن، الگوی پیشنهادی شجاعی زند به عنوان الگوی سنجش دینداری انتخاب شده است. پس از جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل آنها، نتایج زیر بدست آمده است:
میزان پایبندی دانشجویان به ابعاد مختلف دینداری از واریانس قابل توجهی برخوردار است، به طوری که، پاسخگویان در ابعاد اعتقادات دینی، اخلاق و تکالیف فردی بیشترین نمره و در عبادات جمعی و فردی و دانش دینی کمترین نمره را اخذ کردند. نتایج تحقیق نشانگر این است که، سه نوع دینداری شریعتی، اجتماعی و باطنی در بین دانشجویان وجود دارد. 37/91 درصد از دانشجویان دارای دینداری باطنی، 33/77 درصد دینداری شریعتی، 28/32 درصد دارای دینداری اجتماعی هستند. درصدهای به دست آمده در گویه های نماز جماعت، مجالس دعا، اعتکاف و نماز جمعه بیانگر این امر است که، 49/4 درصد از دانشجویان اصلاً در نماز جماعت شرکت نمی کنند، 26/4 درصد به میزان کم و 20/4 درصد به میزان زیاد در نماز جماعت شرکت می کنند. 41/5 درصد هم اصلاً در مجالس دعا شرکت نمی کنند. 33/5 درصد به میزان کمک و 20/5 درصد متوسط و 4/5 درصد به میزان زیاد در مجالس دعا شرکت می کنند. 81/2 درصد اصلاً در مراسم اعتکاف شرکت نمی کنند. 9/8 درصد به میزان کم و 6 درصد متوسط و 3 درصد به میزان زیاد در اعتکاف شرکت می کنند؛ 75/4 درصد از دانشجویان اصلاً در نماز جمعه شرکت نمی کنند، 18/3 درصد به میزان کم، 5/1 درصد متوسط و 1/3 درصد به میزان زیاد در نماز جمعه شرکت می کنند.
2. « سنجش دینداری جوانان و عوامل مؤثر بر آن( دانش آموزان سال سوم و پیش دانشگاهی شیراز») عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد آقای مهدی محمدصادق است که در سال 1379 در دانشگاه شهید بهشتی انجام پذیرفته است. در این تحقیق دینداری جوانان مورد بررسی قرار گرفته است.هدف از تحقیق، سنجش میزان دینداری جوانان و عوامل مؤثر بر آن بوده است. برای سنجش دینداری از الگوی گلاک و استارک استفاده شده است که دینداری را شامل 4 بعد اعتقادی، تجربی، پیامدی و مناسکی تعریف کرده اند. در این بررسی، نقش عوامل جامعه پذیری مانند خانواده، مدرسه و وسایل ارتباط جمعی بر دینداری جوانان مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین عوامل دیگری نظیر عملکرد روحانیت، عام گرایی و پایگاه اجتماعی در رابطه با دینداری قرار داده شده اند. جامعه آماری تحقیق دانش آموزان سال سوم و پیش دانشگاهی شهر شیراز بوده و حجم نمونه از روش های نمونه گیری خوشه ای، نمونه گیری تصادفی ساده و نمونه گیری سهمیه ای انتخاب شده است. سرانجام، 211 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شده اند.
یافته های تحقیق نشان از تأیید فرضیات محقق دارند. اگرچه در میان وسایل ارتباط جمعی، تنها ماهواره و اینترنت اثر معنی داری بر دینداری داشته اند. خانواده بیشترین تأثیر را بر دینداری جوانان نشان داده و بعد از آن، مدرسه، عام گرایی و روحانیت مهم ترین متغیرها در این رابطه محسوب شده اند.
3. پژوهش « تبیین وضعیت دینداری دانشجویان دانشگاه اصفهان»، که توسط محمد گنجی در سال 1383 به انجام رسیده است، نیز از جمله مطالعات دیگری است که به بررسی وضعیت دینداری دانشجویان می پردازد. در این نوشتار، ابعاد متنوع دینداری براساس الگوی گلاک و استارک به پنج وجه اعتقادی، عاطفی، مناسکی، پیامدی و دانشی( فکری) تقسیم شده و شاخص های هرکدام از آنها با آموزه های اسلامی تلفیق گردیده اند.
روش تحقیق در این پژوهش از نوع پیمایشی و شیوه نمونه گیری از نوع سهمیه ای می باشد. جامعه آماری آن کلیه دانشجویان دانشگاه اصفهان در مقطع تحصیلی کارشناسی و کارشناسی ارشد بوده است. تعداد از تعداد دانشجو در سال تحصیل 1381-1382، 268 نفر به عنوان حجم نمونه، پرسش نامه دریافت کرده اند.
کنکاش در سؤالات و فرضیات تحقیق براساس پرسش نامه طراحی شده، منجر به نتایجی گردیده که در قالب آنها، متوسط دینداری دانشجویان شاغل به تحصیل 60/73 درصد بوده و ابعاد اعتقادی، عاطفی، پیامدی، شناختی و مناسکی به ترتیب دارای بیشترین فراوانی در بین دانشجویان بوده اند.زنان، مجردان و دانشجویان مقطع کارشناسی به ترتیب، دیندارتر از مردان، متأهلان و دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد معرفی شده اند. محرومیت مطلق و محرومیت نسبی رابطه ی معنی دار و معکوسی با دینداری دانشجویان داشته، اما گزینش عقلانی، شیوه ی عرضه دین از سوی مبلغان دینی و سرمایه اجتماعی، دارای رابطه ی معنی دار و مستقیمی با دینداری دانشجویان بوده اند.
4. پایان نامه « بررسی تأثیر تغییرات اجتماعی- فرهنگی بر فاصله نسلی» که در سال 1382 توسط آقای فتحیان صفایی نژاد انجام پذیرفت نیز از جمله پژوهش هایی است که راهنمای مطالعه حاضر بوده است. این پژوهش، با استفاده از تکنیک پرسش نامه و با نمونه ای به حجم 220 نفر از افراد بالای 15 سال به اجرا درآمده است. چارچوب نظری غالب و مدل تحلیلی تحقیق مشتمل بر ترکیبی از دیدگاه های نوسازی و نظریه فرامادیگری رونالد اینگلهارت بوده است. بر این اساس، پنج فرضیه اصلی با توجه به متغیرهای اصلی تحقیق به منظور سنجش فاصله نسلی مورد آزمون قرار گرفتند.
یافته های این تحقیق عبارتند از:
1. بین میانگین نمره دینداری کلی نسل جوان(4/47) و بزرگترها(4/62) در سطح P<=0/05 تفاوت وجود داشته است.
2. بین میانگین نمره اولویت های ارزشی دو گروه سنی مورد مطالعه در سطح p<=0/05 تفاوت وجود دارد، به گونه ای که نسل جوان گرایش بیشتری به ارزش های فرامادی و بزرگترها گرایش به ارزش های مادی داشته اند.
3. تفاوت در نوع گروه های مرجع نسل جوان و بزرگترها در سطح p<=0/05 نیز معنادار بوده به این معنا که نسل جوان بیشتر پیرو گروه های ثانویه و بزرگترها از گروههای نخستین تبعیت می کرده اند. با این حال، نقش پدر و مادر و مربیان و معلمان در نزد هر دو گروه سنی حائز اهمیت بوده است.
4. بین میانگین نمره شاخص های نوگرایی نسل جوان(4/12) و بزرگترها(3/97) در سطح p<=0/05 نیز تفاوت وجود داشته است.
5. بین متغیر پایگاه اجتماعی و اولویت های ارزشی رابطه وجود داشته است؛ به این معنی که هرچه پایگاه اجتماعی افراد بالاتر بوده است، گرایش به ارزش های فرامادی بیشتر و هرچه پایگاه اجتماعی افراد پایین تر بوده، گرایش به ارزش های مادی بیشتر شده است.
6. تفاوت در اولویت های ارزشی زنان و مردان معنادار نبوده است.

مبانی نظری:
 

هویت دینی و دینداری
 

هویت دینی یا مذهبی یکی از ابعاد مهم هویت اجتماعی است که تأثیر فراوانی در انسجام و یکپارچگی گروه ها دارد. رابطه آدمی و دین و نسبتی که با آن پیدا می کند، در مقوله هویت دینی قابل تبیین و توضیح است. هویت دینی، به عنوان یکی از ابعاد هویت اجتماعی متضمن سطحی از دینداری است که با « ما» ی جمعی یا همان اجتماع دینی مقارنه دارد. در واقع، هویت دینی نشان دهنده احساس تعلق به دین، جامعه دینی و تعهد به دین و جامعه دینی است. با توجه به این که یکی از ویژگی های هویت، چند بعدی و مرکب بودن آن است، برای هویت دینی نیز ابعادی در نظر گرفته شده است:
1. بعد اجتماعی: این بعد با مجموعه ای از معرف های اجتماعی و نمادین سر و کار دارد که مرز گروه های دینی را تعریف می کند و به شخص اجازه می دهد تا میان « درون گروه» و « برون گروه» تمایز قایل شود: مثل عمل کردن به اصول اسلام یا غسل تعمید.
2. بعد تاریخی: بعد تاریخی را می توان آگاهی و دانش نسبت به پیشینه ی تاریخی و احساس تعلق خاطر و دلبستگی بدان دانست. بعد تاریخی هویت دینی به آگاهی مشترک تاریخی افراد یک جامعه از گذشتگی تاریخی دین خود و احساس دلبستگی به آن و اهتمام به حفظ و زنده نگه داشتن آن دلالت دارد.
3. بعد فرهنگی: این بعد حاوی مجموعه ای از عناصر شناختی نمادین و عملی است که میراث سنتی خاص را تشکیل می دهند. مانند آموزه ها، کتب، تاریخ اندیشه ها و ... در واقع، بعد فرهنگی نگرش مثبت به میراث فرهنگی- مذهبی مسلمانان و اهتمام به حفظ و نگهداری آن را نشان می دهد.
4. بعد دینداری و نگرش به نفس دین: این بعد شامل اجزای مهمی از جمله بعد اعتقادی، بعد شعایری، بعد مناسکی، بعد تجربی، بعد دانش دینی و بعد پیامدی است.(7)

جدول شماره (1): نظر اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان درباره کارکردهای دین
 

اندیشمندان	کارکرد مذهب
علامه طباطبایی	تشریح و وضع قوانینی که برای سعادت دنیا و آخرت آدمی سودمند است. اصلاح فرد و جامعه کنترل درونی رفتار بشر، کنترل دائمی که گریزی از آن نیست (8)
جوادی آملی	تفسیر زندگی، هدایت و تأمین سعادت دنیا و آخرت (9)
رابرتسون	تنظیم کننده رفتار فردی- برانگیزاننده احساس مشترک جهت وحدت اجتماعی- حافظ مقررات و نظم اخلاق
دورکیم	تقویت احساسات فردی و اجتماعی- حفظ همبستگی و انسجام اجتماعی- انظباط بخشی
کنت	ایجاد و ثبات نظم اجتماعی- ایجاد وفاق جمعی و مشروعیت بخشی به تنظیمات اجتماعی
براوون	تنظیم سامانمند روابط اجتماعی
وبر	کار منظم عقلانی و ایجاد تحولات اجتماعی
یینگر	ایجاد ارزش های دایمی برای پاسخگویی به نیازهای اساسی و غایی انسان- وحدت بخشیدن بین انسان ها
ادی	ایجاد ثبات اجتماعی و انطباق فردی
دیویس	تشدید دلبستگی افراد به هدف های گروهی، تقویت اعزام افراد به رعایت هنجارهای گروهی، تقویت یگانگی افراد
گیرتز	ایجاد حس برای فائق آمدن بر تردید و سردرگمی- معنادار ساختن و قابل حمل نمودن رنج در روحیات بشری
استینت و دفرین	سعادت بخشی و خوشبخت نمودن خانواده
لاندیس	ایجاد احساس نزدیکی افراد به والدین به طور کلی، نزدیکی افراد خانواده نسبت به هم
جانسون	ایجاد فضای گرم، شاد در خانه و ارتباطی نمودن خانواده
آسلیز	ایجاد روحیه در افراد جهت اعطای کمک های خیرخواهانه
کاندلند	ارتباط با سایر همنوعان- وظیفه شناسی، احترام نسبت به دیگران، صداقت
میرز	بهبود کیفیت روابط خانواده، خوشبختی خانواده و ایجاد توانایی در اداره امورات خانه
موتلو	ایجاد جامعه پذیری مذهبی در بین جوانان
ولچ	ایجاد همنوایی با سایر همنوعان- تقویت روابط اجتماعی

اختلاف آراء و دشواری های موجود در تعریف دین و ماهیت و ریشه های آن، برخی نظریه پردازان را واداشته که مستقیماً به سراغ دینداری، مؤلفه ها و ابعاد آن بروند. دینداری عبارت است از: مجموع شناخت ها، احساس ها و تمایلات نسبتاً پایدار و مثبت نسبت به دین که در وضعیت عادی، طبیعی، اجتماعی و روانی در فرد وجود داشته باشد و در کنش های وی نسبت به نیروی جذاب( خداوند)، خود، جامعه و تاریخ به ظهور برسد. در تعریفی ساده تر عنوان می شود که، دینداری عبارت است از: پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات و احکام دینی به نحوی که شخص دیندار خود را ملزم به تبعیت و رعایت از این مجموعه بداند.(10)

پی‌نوشت‌ها:
 

1. سید محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص 133-135.
2. حسن عمید، فرهنگ عمید، ص 673.
3. عبدالله جوادی آملی، دین شناسی، ص 93.
4. تقی آزاد ارمکی و غلامرضا غفاری، جامعه شناسی نسلی، ص 23.
5. باقر ساروخانی، دایرة المعارف علوم اجتماعی، ص 107.
6. تقی آزاد ارمکی و غلامرضا غفاری، جامعه شناسی نسلی، 35.
7. چیت ساز قمی، گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت در کتاب گسست نسلی، به اهتمام علی اکبر علیخانی، ص 196-194.
8. سید محمد حسین طباطبائی، آموزش دین، ص 8.
9. عبدالله جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ص 48.
10. محمد تقی یغمایی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد رشته جامعه شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی .

 

منبع:فصل نامه علمی تخصصی معرفت فرهنگی اجتماعی ش 1
ادامه دارد...