بررسی و تحلیل پژوهش های قرآنی در عرصه بین المللی

مقدمه

نقش پژوهش در توسعه یافتگی کشورها انکارناپذیر است و هر چه کمیت و کیفیت پژوهشگران در کشوری بیشتر باشد، احتمال پیشرفت آن کشور به مراتب بیشتر است؛ چه این پژوهشگران نتایج تحقیقات خود را به طور رسمی از مجاری معتبر، به ویژه مجلات تخصصی، منتشر می نمایند و بدین طریق، اطلاعات و علوم جدیدی تولید می شود.

امروزه به دلیل افزایش اهمیت دانش در عرصه های مختلف زندگی، به مطالعۀ فرایندهای تولید دانش و عوامل، موانع و چالش های جامعه شناختی آن بیش از پیش توجه می شود (ر.ک: قانعی راد، طلوع و خسروخاور، عوامل، انگیزش ها و چالش های تولید دانش در بین نخبگان علمی)؛ به طوری که در حال حاضر، واژه تولید علم در ادبیات کشور جایگاه ویژه ای یافته و نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری، اذهان تمام سیاستگذاران و برنامه ریزان امور علمی و پژوهشی کشور را به خود مشغول کرده است و در جای جای مستندات علمی و برنامه های توسعه و سند چشم انداز و افق های آرمانی کشور، ارتقای تولید علم و احراز جایگاه نخست علمی منطقه هدف گذاری شده است (ر.ک: زلفی گل، از ترویج علم تا تولید ثروت از دانش، 16ـ26). بنابراین، سنجش و ارزیابی علم (یا همان علم سنجی) واقعیتی است که در گذشته و حال در سطح جهان مطرح گردیده است؛ چرا که همواره فرض بر این بوده که علم می تواند به سلامت و رفاه ساکنان زمین کمک کند. بر این اساس، شناسایی مهم ترین افراد، مؤسسات، دانشگاه ها و سایر عوامل مرتبط با تولیدات و فعالیت های علمی می تواند راهگشا و زمینه ساز برقراری ارتباط، همکاری نظام مند علمی و تبادل اطلاعات در زمینه های مختلف باشد (ر.ک: نوروزی چاکلی و دیگران، فصلنامه کتاب، ش 71).

در چند سال اخیر تحقیقات زیادی با استفاده از تحلیل های علم سنجی انجام شده است که جامعه آماری اکثر این پژوهش ها را تولیدات علمی نمایه شده در نمایه نامه های پایگاه اطلاعاتی ISI تشکیل می دهد (ر.ک: شاهبداغی، بررسی وضعیت انتشار و استناد به مقالات مدیریت دانش بر اساس گزارشات نمایه نامه های استنادی علوم (ISI) از سال 1985 تا 2008 میلادی). به طور کلی، از شاخص های علم سنجی برای ارزیابی وضعیت یک رشته یا موضوع معین استفاده می شود (Cf: Lolis et al., Scientometric analysis of energetic ecology: primary production of aquatic macrophytes)؛ از این رو، این پژوهش بر آن است تا تولیدات علمی جهان در حوزه قرآن را مورد بررسی و ارزیابی قرار داده، تصویری مناسب از وضعیت کنونی حاکم بر تولیدات علمی این رشته در عرصه بین الملل ارائه نماید.

قرآن، معجزه بزرگ و جاوید حضرت محمد(ص) و منشور هدایت بشر به سوی سعادت و بهروزی است. به همین دلیل، این کتاب آسمانی نزد مسلمانان از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. پیروان آیین اسلام، قرآن را می خوانند و می کوشند رهنمودهای تعالی بخش آن را در زندگی خود به کار گیرند. پیامبر اکرم(ص) و دیگر بزرگان دین، درباره اهمیت قرآن و ضرورت بهره گیری از آموزه های آن، نکات زیادی را مطرح کرده اند. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «کتاب خدا (قرآن)، صادق ترین گفتار و رساترین موعظه و بهترین داستان هاست». امروزه لزوم عمل به تعالیم راهگشای قرآن، بیش از هر زمان دیگر احساس می شود. اما قبل از هرچیز، باید قرآن را شناخت و در آن تدبر و تفکر نمود. در عصر حاضر لازمه رساندن پیام قرآن به قلب های مستعد و آماده پذیرش ندای الهی، تحقیق و تفحص و عملیاتی نمودن مفاهیم ارزشمند قرآنی با استفاده از روش های نوین ارتباطی و تبلیغی می باشد. با انجام این پژوهش روشن می شود که تا کنون تحقیقات کشورهای جهان پیرامون قرآن چه وضعیتی داشته است و جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از کشورهای بزرگ اسلامی در مقایسه با سایر کشورهای جهان (اعم از مسلمان و غیرمسلمان) چه جایگاهی دارد؟

پرسش های پژوهش

در این پژوهش پاسخ به پرسش های ذیل مد نظر است که پاسخ به آنها زمینه دستیابی به هدف نوشتار را فراهم می سازد؛

1ـ دانشگاه های برتر جهان از نظر تولید علم در عرصه های قرآنی در پایگاه های اطلاعاتی ISI کدامند؟

2ـ کدام کشورها بیشترین تحقیقات را در عرصۀ بین المللی در زمینه های مربوط به قرآن انجام داده اند؟

3ـ روند تولیدات علمی جهان در حوزۀ قرآنی در پایگاه های اطلاعاتی ISI چگونه بوده است؟

4ـ مجلات برتر در زمینه چاپ مدارک حوزۀ قرآنی کدامند؟ زبان های مورد استفاده در نگارش مدارک در حوزۀ قرآنی چه زبان هایی است؟ علاوه بر پرسش های فوق، در پایان نوشتار وضعیت تولیدات علمی ایران در حوزۀ قرآنی در عرصه جهانی به اجمال بررسی قرار گرفته است.

پیشینه پژوهش

افزایش مطالعات علم سنجی در سالیان اخیر در مجامع ملی و بین المللی حاکی از آن است که این روش، توجه افراد زیادی را به خود معطوف نموده است؛ به گونه ای که به طور چشمگیری از این روش برای بررسی رشد علمی، ساختار علمی روابط علمی و تولیدات علمی استفاده می شود. در ادامه برخی از مطالعاتی که به لحاظ روش شناسی با پژوهش حاضر مرتبط هستند، بررسی شده اند. کینگ (Cf: King, The Science impact of nations: what different countries get for their research spending) تولیدات علمی 31 کشور دنیا را از طریق بررسی مقالات چاپ شده آنها و میزان استناد این مقالات در پایگاه اطلاعاتی ISI (نمایه نامه استنادی علوم) بررسی نمود. نتایج پژوهش وی نشان می دهد که آمریکا اولین تولید کننده اطلاعات علمی است و انگلیس، آلمان، ژاپن و فرانسه به ترتیب پس از آن در مقامهای دوم تا پنجم قرار دارند. ایران نیز در این میان در مقام سی ام واقع شده است. شایان ذکر است، از میان کشورهای اسلامی، تنها ایران و از بین کشورهای آفریقایی، تنها آفریقای جنوبی در میان 31 کشور نخست قرار دارند. گارسیا و همکارانش (See: Garcia et al, Evaluation of Spanish Scientific Production …) در پژوهشی اقدام به ارزیابی تولیدات علمی کشور اسپانیا در رشته های مامایی و پزشکی زنان در مجلات بین المللی سال های 1986ـ2002م نموده اند. در این پژوهش 779 مدرک در این دو رشته مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها نشان داد که مجله «تولید مثل انسانی» با 217 مقاله دارای بیشترین مقالات تخصصی و تألیفات در زمینه یائسگی و بیشترین همکاری علمی (07/4) بوده است. کل مقالات 1829 و تعداد نویسندگان 3998 نفر بوده است. در پایان، نتیجه گرفته اند که رشد تولیدات علمی در طول سال های پژوهش در موضوعات یاد شده دارای رشد چشمگیری بوده است. ون و همکاران (c.f: Wen et al, Scientific Production of Electronic Health Record Research …)، در پژوهشی با عنوان «تولیدات علمی تحقیقات پزشکی الکترونیکی در دوره 1991 تا 2005» به این نتیجه رسیده اند که تعداد مقالات منتشر شده در مقایسه با دوره پنج ساله پیش از آن افزایش چشمگیری داشته است. بیشتر مقالات (98 درصد) به زبان انگلیسی منتشر شده و مربوط به آمریکا (57 درصد) بوده است. ده مجله از تعداد کل 374 مجله 41 درصد مقالات را منتشر کرده است. تحلیل تعدادی از این مقالات نشان داد که کشورهای نسبتاً کوچکی مانند سوئیس، هلند، و نروژ سهم زیادی در تولید مقالات علمی داشته اند. ما، نی و کوئی (cf: Ma, Ni & Qui, Scientific Research Competitiveness …) در پژوهشی با عنوان «رقابت پژوهش های علمی در دانشگاه های دنیا در حوزه علوم کامپیوتر» اقدام به بررسی برترین کشورها و دانشگاه ها در زمینۀ تولید علم در حوزه علوم کامپیوتر نمودند. این پژوهش بر اساس داده های پایگاه ISI در یک بازه زمانی 1996ـ2006 انجام شده است. نتایج مشخص نمود که اغلب دانشگاه های تراز اول در این زمینه مربوط به کشور آمریکا هستند. کشورهای بریتانیا، کانادا و دانمارک نیز در رده های دوم تا چهارم جای دارند. دانشگاه استانفورد و ام.آی.تی، برکلی هر چند در حوزه های دیگر علوم در سطوح بالایی قرار دارند، در این حوزه در سطح پایینی قرار گرفته اند. در ایران نیز بررسی هایی با استفاده از روش علم سنجی بر روی تولیدات علمی انجام شده است. از جمله انصافی و غریبی (ر.ک: دانش در سطح بین المللی) تولیدات علمی ایران را در سال 2000 بر مبنای تعداد، نوع، زبان و موضوع مدارک نمایه شده در پایگاه های ISI اندازه گیری و با 15 کشور توسعه یافته و در حال توسعه مقایسه نمودند. نتایج این مطالعه نشان داد که 19/97 درصد از مدارک علمی تولید شده از ایران در «Science Citation Index»، 81/2 درصد در «Social Science Citation Index » نمایه شده و هیچ مدرکی از ایران به پایگاه «Art & Humanities Citation Index » راه نیافته است. در مجموع، ایران با تولید 12/3 درصد از کل مدارک نمایه شده در سه پایگاه ISI، سیزدهمین کشور تولید کننده اطلاعات در بین 16 کشور مورد بررسی است. از میان کشورهای درحال توسعه تحت مطالعه، کشور ترکیه 54/0 درصد، مصر 21/0 درصد و عربستان سعودی 14/0 درصد مدارک موجود در پایگاه ها را تولید کرده اند و آمریکا با تولید 2/32 درصد از کل اطلاعات تولید شده، اولین تولید کننده اطلاعات به شمار می رود. مدارک ایرانی بیشتر از نوع مقاله (73/92 درصد) و به زبان انگلیسی (64/99 درصد) است. نوروزی چاکلی و همکاران (ر.ک: «تولید علم ایران در سال های 2005 و 2006 بر اساس آمار پایگاه های موسسه اطلاعات علمی (آی.اس.آی)») با استفاده از شاخص های پایگاه اطلاعاتی ISI، تولید علم ایران در سال های 2005 و 2006 را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده اند که تولیدات علمی ایران در سال 2006 در مقایسه با سال قبل از آن حدود 21 درصد رشد داشته است. پرکارترین نویسنده سال 2006 هروی بوده است که با 57 عنوان تولید علمی، حدود 55/1 درصد از کل تولیدات علمی نمایه شده ایران در ISI را به خود اختصاص داده منتشر کرده است. دیگر اینکه نشریه «Applied Mathematics and Computation» با انتشار 161 عنوان مقاله، بیشترین سهم را در انتشار تولیدات علمی ایران در سال 2006 داشته است. دهقان (ر.ک: تولید اطلاعات علمی کتابداری و اطلاع رسانی در ایران، ترکیه، عربستان و مصر) در پژوهشی اقدام به بررسی تولیدات علمی در حوزۀ کتابداری و اطلاع رسانی در کشورهای ایران، ترکیه، عربستان و مصر نموده است. یافته های پژوهش وی آشکار ساخت که از بین این کشورها عربستان بیشترین مدرک را تولید کرده و کشور مصر در مقام آخر قرار گرفته است. ایران نیز با تولید 87 مدرک در رتبه دوم قرار دارد. وی به این نتیجه می رسد که تنها ایران در تولید مدارک علمی، روند صعودی داشته و آن را حفظ نموده است. حسن زاده و دیگران (ر.ک: بررسی تولیدات علمی نویسندگان دانشگاه علوم پزشکی ایران. ..) نیز اقدام به بررسی تولیدات علمی نویسندگان دانشگاه علوم پزشکی ایران در پایگاه «Web Of Science» تا پایان سال 2007 نمودند. یافته ها نشان داد که تعداد مقالات این دانشگاه در پایگاه مذکور سیر صعودی داشته است، به طوری که در سال 2006 تعداد مقالات به 137 مورد رسیده است که در مقایسه با سال 2005، 6/1 برابر افزایش داشته است. محمودیان با 48 مقاله بیشترین تولید علمی را در دانشگاه علوم پزشکی ایران داشته است. از لحاظ موضوعی نیز بیشترین تعداد مدرک به ترتیب مربوط به جراحی، داروشناسی و نوروساینس است. خاصه و دیگران (ر.ک: وضعیت تولیدات علمی محققین ایرانی رشته انگل شناسی در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی.) در پژوهشی به وضعیت تولیدات علمی محققان ایرانی در رشته انگل شناسی در محدودۀ سال های 1980 تا 2009 پرداخته و مشخص کرده اند که در دورۀ زمانی مذکور، تعداد 392 مدرک در رشته انگل شناسی به چاپ رسیده است. پژوهشگران ایرانی رشته انگل شناسی بیشترین میزان همکاری علمی را با همتایان خود در کشور انگلستان داشته اند. محبعلی و وطن دوست هر یک با تولید 26 و 21 مدرک پرکارترین نویسندگان ایران در زمینه انگل شناسی بوده اند. از طرف دیگر، یافته های مربوط به دانشگاه ها و مؤسسات برتر مشخص نمود که دانشگاه علوم پزشکی تهران دانشگاه تهران و انستیتو پاستور ایران هر یک با 114، 73 و 54 مدرک، از نظر میزان تولیدات علمی در حوزه انگل شناسی به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند. یافته های مربوط به روند تولیدات علمی حوزه انگل شناسی نشان داد که در سال 2008 نگارش و پژوهش پیرامون انگل شناسی، رشد چشمگیری داشته است. فراهانی، رضائی صوفی و خاصه (ر.ک: تولیدات علمی ایران در رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی) با بررسی وضعیت تولیدات علمی ایران در رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی بین سال های 1980 تا 2009 به این نتیجه رسیدند که تولید علمی ایران در پایگاه اطلاعاتی ISI در این فاصله زمانی، در رشته تربیت بدنی تعداد 128 مدرک است. پژوهشگران ایرانی تربیت بدنی بیشترین میزان همکاری علمی را با همتایان خود در کشور کانادا داشته اند. صادقی با تولید 15 مدرک پرکارترین نویسنده ایران در زمینه تربیت بدنی وعلوم ورزشی به شمار می رود. از طرف دیگر، یافته های مربوط به دانشگاه های برتر مشخص نمود که دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با تولید 18 مدرک، و دانشگاه تربیت معلم تهران با 15 تولید علمی، نسبت به سایر دانشگاه ها و مؤسسات به ترتیب در رتبه های اول و دوم قرار دارند. همچنین مقاله “Symmetry and limb dominance in able-bodied gait: a review” با دارا بودن 87 استناد تأثیرگذارترین مقاله ایران در زمینه تربیت بدنی وعلوم ورزشی بوده است. دوست محمدی، خاصه و محمودی (ر.ک: تحلیلی بر تولیدات علمی کشورهای جهان در حوزه روابط بین الملل) تولیدات علمی کشورهای جهان در حوزۀ روابط بین الملل را در یک دوره ده ساله 2000 تا 2009 مورد بررسی قرار داده اند. نتایج بررسی نشان داده که میزان تولیدات علمی جهان در پایگاه اطلاعاتی ISI در حوزه روابط بین الملل در فاصله زمانی مذکور تعداد 34685 مدرک بوده است که "Freedman" و "Ikenberry" به ترتیب با 140 و 135 تولید علمی (79/0 درصد) پرتولیدترین پژوهشگران در عرصۀ روابط بین الملل بوده اند. دانشگاه "London School of Economics and Political Science"" با 497 تولید علمی (42/1 درصد)، فعال ترین دانشگاه در سطح جهان در عرصۀ روابط بین الملل بوده است. روند تولیدات علمی نیز نشان داده که از سال 2005 به بعد نوعی رشد در میزان تولیدات به وجود آمده است. از طرف دیگر، یافته ها مشخص نموده که سهم ایران از تولیدات علمی جهان در رشته روابط بین الملل تنها 15 مدرک بوده است که معادل 043/0 درصد از کل تولیدات علمی این رشته می باشد. «سریع القلم» و «برزگر» پرتولیدترین پژوهشگران ایران در این حوزه بوده اند و از 15 تولید علمی ایران، 5 مدرک در مجله "Middle East Policy" به چاپ رسیده است. به طور کلی، بررسی پیشینه های موجود نشان می دهد که تا کنون پژوهشی با دامنه موضوعی و جامعه پژوهش این پژوهش انجام نشده است؛ بنابراین، انجام پژوهشی به منظور تحلیل روند تولیدات علمی کشورهای جهان در حوزۀ قرآنی، ضروری به نظر می رسد.

روش شناسی

این تحقیق از نوع مطالعات علم سنجی است. موارد مطالعه شامل همۀ مدارکی است که در مجلات نمایه شده در پایگاه اطلاعاتی ISI به چاپ رسیده اند. از طریق جستجوی تولیدات علمی حوزۀ قرآنی در نمایه نامه های استنادی ISI [1] اقدام به بازیابی داده های مورد نظر شده است. سپس با توجه به اهداف پژوهش، یافته ها پس از استخراج مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و بر اساس دانشگاه یا مؤسسه، سال انتشار، نویسندگان، مجلات و زبان بررسی شده اند؛ لازم به ذکر است که اطلاعات این پژوهش، در 11 دی 1390ش، برابر با 1 ژانویه 2012م. از پایگاه اطلاعاتی «Web Of Science» (دبلیو.اُ.اس)، که از محصولات پایگاه اطلاعاتی ISI می باشد، استخراج شده است. در این تحقیق، منظور از تولیدات علمی حوزۀ قرآنی آن دسته از مقالات مجلات و همایش هایی است که با موضوعات مرتبط با قرآن نوشته شده اند (Proceedings paper Article And Review) و در مجلات ISI به چاپ رسیده اند. جستجو در فیلد موضوع پایگاه ISI منجر به بازیابی مقالاتی شد که در عنوان، چکیده، یا کلیدواژه های آنها کلمۀ قرآن آمده باشد. از آنجا که کلمۀ قرآن به زبان انگلیسی ممکن است به اشکال مختلفی از قبیل Quran و Koran آورده شود، در فیلد موضوع هر دو صورت درج گردید.

یافته های پژوهش

نتایج جستجو و بررسی نشان داد که تولید علمی جهان با موضوع قرآن در پایگاه اطلاعاتی ISI در فاصله زمانی 1990ـ2011 تعداد 292 مدرک می باشد. در ادامه مقاله تلاش می شود به ترتیب به پرسش های پژوهش پاسخ داده شود.ـ دانشگاه های برتر: از نتایج مهم علم سنجی، شناسایی دانشگاه های پر تألیف کشورهای مختلف در رشته های گوناگون است. دانشگاه-هایی که تولیدات عملی آنها به لحاظ کمّی و کیفی بیشتر باشد، ضمن افزایش اعتبار و شهرت علمی شان، می توانند دانشجویان و اعضای هیئت علمی نخبه تری را جذب کنند. در جدول شماره «1» ده دانشگاه برتر در زمینه تولید مدارک حوزۀ قرآنی مشخص شده اند. این ده دانشگاه جمعاً 43 مدرک (73/14 درصد) را در زمینه علوم و معارف قرآنی در نشریات ISI به چاپ رسانده اند. در این میان دانشگاه میشیگان با تولید 8 مدرک، دانشگاه King Saud با 6 تولید علمی، و دانشگاه School of Oriental African Studies با 5 مدرک نسبت به سایر دانشگاه ها به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند؛ به عبارت دیگر، بیشتر مؤلفان تولیدات علمی حوزۀ قرآنی در این دانشگاه ها اشتغال داشته اند. اطلاعات کامل مربوط به دانشگاه های برتر در زمینه قرآنی در جدول شماره «1» گردآوری شده است. جالب آنکه شش مورد از این دانشگاه ها (رتبه های 1، 3، 5، 6، 9 و 10) در دو کشور ایالات متحده و انگلستان قرار دارند و کشورهای عربستان (رتبه 2)، فرانسه (رتبه 4)، ایران (رتبه 7) و مالزی (رتبه 8) هم هر کدام یک دانشگاه در ده دانشگاه برتر دارند...

برترین دانشگاه های جهان در تولیدات علمی حوزۀ قرآنی

کشورهای پیشتاز

کدام کشورها بیشترین تولیدات علمی در حوزه قرآنی را انجام داده اند؟ در پاسخ به این پرسش، تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که کشور ایالات متحده از نظر تولید علمی در این حوزه رتبه نخست را به خود اختصاص داده است؛ به عبارت دیگر، تعداد 61 مورد (90/20 درصد) از تولیدات علمی در زمینۀ قرآن را پژوهشگران ایالات متحده انجام داده اند. محققان کشور انگلستان نیز با تولید 24 مدرک (معادل 22/8 درصد) در رتبه دوم قرار گرفته اند. این دو کشور به تنهایی بالغ بر 29 درصد از مدارک علمی نمایه شده در پایگاه اطلاعاتی ISI در حوزه قرآنی را تولید کرده اند. جالب آنکه کشور جمهوری اسلامی ایران با تولید تنها 15 مورد (14/5 درصد) در رتبه سوم و کشورهای فرانسه، ترکیه، مالزی، کانادا، عربستان سعودی، کره جنوبی و آلمان به ترتیب در رتبه های بعد قرار گرفته اند. این ده کشور برتر در مجموع 174 مدرک را که معادل 59/59 درصد تولیدات علمی در حوزه قرآنی می باشد، تولید کرده اند.

ده کشور برتر در زمینه تولیدات علمی حوزۀ قرآنی

ـ روند تولیدات علمی

تجزیه و تحلیل داده های پژوهش نشان می دهد که تولیدات علمی در حوزه پژوهش های قرآنی در دهۀ ابتدایی قرن 21 روند تقریباً رو به رشدی داشته است. همان طور که در نمودار «2» نیز دیده می شود، بیشترین تولید علمی در حیطۀ پژوهش های قرآنی در 22 سال اخیر در سال 2008 صورت گرفته است. در این راستا، داده های پایگاه های اطلاعاتی ISI نشان می دهد که در سال 2008 تعداد 36 مدرک ( 33/12 درصد) تولید شده است. هم چنین از سال 2007 نگارش و پژوهش پیرامون پژوهش های قرآنی رشد چشمگیری داشته است؛ به طور کلی و با توجه به نمودار «2» می توان گفت هر چند تولیدات علمی پژوهش های قرآنی در دو دهه گذشته اندکی دارای فراز و نشیب بوده، اما در قرن 21 در اکثر سال ها از رشدی تصاعدی برخوردار بوده است. اگر تقسیمات سال ها را به صورت سه دورۀ هفت ساله مورد بررسی قرار دهیم، مشخص می شود که سال های 2005ـ2011 بیشترین تولیدات علمی را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که 175 مورد از مقالات در هفت سال اخیر انجام شده که معادل 93/59 درصد از کل تولیدات علمی حوزۀ قرآنی در 22 سال اخیر می باشد.

نمودار 2. روند تولیدات علمی در زمینه پژوهش های قرآنی

ـ مجلات برتر: هدف از این بخش شناسایی مجلاتی است که بیشترین سهم را در انتشار مقالات پژوهش گران در زمینه پژوهش های قرآنی داشته اند. هشت نشریه ای که نام آنها در جدول «2» آورده شده، 58 مدرک معادل 86/19 درصد از کل تولیدات علمی پژوهش گران را در زمینه پژوهش های قرآنی به چاپ رسانده اند. در این میان مجله «Bulletin of the School of Oriental and African Studies» با چاپ 14 مدرک (79/4 درصد) در رتبه اول چاپ مقالات پژوهش گران در حوزه پژوهش های قرآنی قرار دارد.

مجلات برتر در زمینه چاپ مدارک پژوهش های قرآنی

ـ زبان تولیدات علمی

کل تولیدات علمی حوزۀ پژوهش های قرآنی به 14 زبان انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اسپانیایی، ترکی، ایتالیایی، چینی، چک، هلندی، ژاپنی، لهستانی، روسی، اسلواکی و اسلونیایی منتشر شده اند. همان طور که انتظار می رفت و در جدول نیز مشخص است، بیشتر مدارک منتشر شده در حوزه پژوهش های قرآنی به زبان انگلیسی منتشر شده است؛ به عبارت دیگر، تعداد 226 مدرک (40/77 درصد) به زبان انگلیسی چاپ شده است. 27 مدرک ( 25/9 درصد) از تولیدات علمی نیز به زبان فرانسوی منتشر شده است.

زبان تولیدات علمی در زمینه پژوهش های قرآنی

وضعیت تولید علم بین المللی ایران در حوزه پژوهش های قرآنی

در این قسمت بر آنیم وضعیت تولید علم ایران در زمینه پژوهش های قرآنی در پایگاه اطلاعاتی ISI را بررسی کنیم. تجزیه و تحلیل داده ها مشخص می کند که از بین 262 مدرک در حوزه پژوهش های قرآنی تنها 15 مدرک به نام ایران ثبت شده است که رقم بسیار ناچیزی است؛ به عبارت دیگر، سهم تولید علم ایران در حوزه پژوهش های قرآنی در عرصه جهانی تنها 14/5 درصد است.

از طرف دیگر، بررسی ها در پایگاه ISI نشان می دهد که کل تولیدات علمی ایران (مقاله مجله و مقاله همایش) در همه رشته ها از سال 1990 تا 2011 تعداد 116189 مدرک بوده است که جایگاه پژوهش های قرآنی در این بین نیز مطلوب نیست؛ زیرا تنها 013/0 درصد از تولیدات علمی ایران مربوط به پژوهش های قرآنی است.

از 15 مدرکی که توسط پژوهشگران ایران در حوزه پژوهش های قرآنی منتشر شده است، 2 مورد در سال 1997، 3 مورد در سال 2008، 3 مورد در سال 2009 و 3 مورد در سال 2011، منتشر شده اند. در سال های 1993، 1998، 2004 و 2010 نیز یک مدرک به چاپ رسیده است. یافته ها در مورد مؤسسات و دانشگاه های برتر نیز آشکار ساخت که دانشگاه تهران 3 مقاله و دانشگاه های آزاد اسلامی و علوم پزشکی تهران نیز هر یک دارای 2 مقاله هستند.

نگاهی نیز به وضعیت استناددهی به تولیدات علمی ایران نیز برخی مطالب را روشن می سازد؛ زیرا استنادها در آثار علمی جایگاه ویژه ای دارند و در واقع، یک مقاله علمی زمانی معتبر است که به آثار و متون آن موضوع استناد کنند (عبدالمجید، 1386)؛ بنابراین، هر چه میزان استنادات به یک مقاله بیشتر باشد، ارزش و اهمیت آن مقاله بیشتر است. با آگاهی از تعداد استناداتی که به هر مدرک شده است می توان میزان تأثیرگذاری آن را در جامعه علمی مربوط سنجید؛ به عبارت دیگر، آثاری که بیشترین استناد را داشته اند، مؤثرترین آثار هستند.

یافته ها نشان می دهد که در مجموع 17 بار به 15 تولیدات علمی ایران در حوزه پژوهش های قرآنی استناد شده است که رقم پایینی است. در این میان، بسیاری از مقالات تا کنون مورد استناد قرار نگرفته اند. به بیان دقیق تر، مقاله «Islamic perspective on human cloning and stem cell research» با دریافت 9 استناد پراستنادترین مقاله ایران در حوزه پژوهش های قرآنی در عرصه جهانی می باشد. به مقاله «Does peace have a prayer? The effect of mortality… » نیز 6 بار استناد شده است. به طور کلی، به طور میانگین به هر مقاله ایرانی در حوزه پژوهش های قرآنی 13/1 بار استناد شده است که وضعیت نسبتاً متوسطی است.

نتیجه

از مباحث مهمی که در دهه کنونی بدان توجّه وافری شده، مسأله تولید علم است. بی گمان، دانشگاه ها به عنوان خاستگاه علم و دانش، نقش مهمی در تولید علم و تسریع پله های ترقّی در هر کشوری ایفا می نمایند. در سال های اخیر، علاقه زیادی به استفاده از اطلاعات کتاب شناختی برای ارزیابی فعالیت های پژوهشی به وجود آمده است. ارزیابی فعالیت های پژوهشی به منزله یکی از مهم ترین ابزارهای نیل به استانداردهای عملکرد پژوهشی در مراکز علمی به شمار می رود (Uzun, 1998). از روش های علم سنجی می توان به منظور انجام مطالعات کمّی مربوط به توسعه تولیدات علمی یک رشته خاص در عرصه بین المللی استفاده کرد (Tian et al., 2008). از سوی دیگر، استفاده از شاخص های علم سنجی برای تصمیم گیری ها و برنامه ریزی های علمی به طور فزاینده ای در حال افزایش است و همین امر باعث رشد مطالعات علم سنجی شده است (Dutt et al., 2003). هدف این تحقیق انجام یک تحلیل کمّی با استفاده از تکنیک علم سنجی و به منظور بررسی وضعیت تولیدات علمی در حوزه پژوهش های قرآنی در عرصه بین المللی از سال 1990 تا 2001 است.

نتایج بررسی نشان داده که کل تولیدات علمی در زمینه پژوهش های قرآنی در پایگاه اطلاعاتی ISI در فاصله زمانی مذکور تعداد 292 مدرک است. یافته ها آشکار ساخته که از نظر پراکندگی جغرافیایی، کشورهای ایالات متحده و کانادا رتبه های اول و دوم را در قاره آمریکا دارند. کشورهای انگلستان، فرانسه و ترکیه در قاره اروپا در صدر قرار دارند. در آسیا نیز کشورهای ایران، مالزی و عربستان رتبه های اول تا سوم را به خود اختصاص داده اند. کشورهای مصر، الجزایر، موروکو، تونس و بنین نیز در قاره آفریقا بیشترین تولیدات در عرصه پژوهش های قرآنی را دارند. استرالیا و نیوزیلند نیز هر یک با 5 و 1 مدرک در قاره اقیانوسیه قرار دارند. پراکندگی جغرافیایی کشورها از نظر تولید علمی را به تفکیک قاره ها به تفصیل نشان می دهد...

پراکندگی جغرافیایی تولیدات علمی در پژوهش های قرآنی

بررسی بیشتر نشان داد که دانشگاه میشیگان با تولید 8 مدرک، دانشگاه King Saud با 6 تولید علمی و دانشگاه School of Oriental African Studies با تولید 5 مدرک در حوزه پژوهش های قرآنی، نسبت به سایر دانشگاه های جهان به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار دارند. بررسی مقالات پژوهشگران ایران نیز پرده از این واقعیت برداشت که آنها در دهۀ اخیر تنها 15 مقاله در مجلات ISI به چاپ رسانده اند که به نظر می رسد میزان تولیدات علمی پژوهشگران ایران در عرصۀ پژوهش های قرآنی بسیار کمتر از حد انتظار است و مشکلاتی بر سر این راه وجود دارد؛ زیرا با انجام یک محاسبه ساده متوجه می شویم که به طور میانگین، در هر سال تنها 68/0 مقاله توسط پژوهشگران ایران در حوزه پژوهش های قرآنی در مجلات معتبر به چاپ رسیده است که مقدار بسیار کمی است. از جمله دلایل این وضعیت می توان به عدم تسلط کافی به زبان انگلیسی به عنوان زبان علمی بین المللی، عدم تسلط به فرایندهای ارسال مقالات به مجلات بین المللی، دشواری دسترسی محققان این حوزه به امکانات ارتباط با مجلات معتبر بین المللی، و محدودیت های برقراری ارتباط میان پژوهشگران ایرانی و خارجی برای تبادلات و تجربیات علمی در این حوزه اشاره کرد. یافته ها نشان داده که پژوهشگران ایرانی در حوزه های قرآنی در مجموع تنها در 3 مقاله با محققان کشورهای انگلستان، ایالات متحده و استرالیا در انجام تولیدات علمی رشتۀ خود همکاری داشته اند و از آنجا که امروزه همکاری بین پژوهشگران از اهمیت فراوانی برخوردار است و بسیاری از مقالات توسط بیش از یک نفر به چاپ می رسد، این امر نسبت به محققان قرآنی ایران رضایت بخش نیست.

هم چنین در مجموع تنها 17 بار به کل تولیدات علمی ایران در دهۀ اخیر در حوزه پژوهش های قرآنی استناد شده است؛ به طوری که میانگین استناد به هر مقاله برابر با 13/1 بار می باشد، در حالی که میانگین استناد به هر مقاله در سطح جهانی 24/1 می باشد. در این میان، اکثر مقالات تا کنون مورد استناد قرار نگرفته اند. به همین دلیل می توان چنین اظهار داشت که میزان تأثیرگذاری مقالات ایران در حوزۀ پژوهش های قرآنی در عرصه جهانی اندک می باشد. این در حالی است که دو مقاله با عناوین «Cultural dissent» و «Daily practices, study performance and health during the Ramadan fast» با دریافت 40 و 21 استناد پراستنادترین مقالات در سطح جهان در حوزۀ پژوهش های قرآنی می باشند. به طور کلی و با توجه به یافته های این پژوهش می توان چنین اظهار داشت که دستیابی به جامعه ای متمسک به قرآن و عترت و برخوردار از ایمان و عمل صالح، تحقق اندیشه های معمار بزرگ انقلاب در گسترش فرهنگ حیات بخش قرآن کریم، و ارتقای ایران به کشوری توسعه یافته با هویتی اسلامی ـ انقلابی، در گرو عزم ملی و اراده هماهنگ مدیران ارشد نظام برای توسعه فرهنگ قرآنی است؛ فرهنگی که باید متأثر از قرآن و حاکم بر بینش ها، نگرش ها و رفتارهای فردی و اجتماعی بوده و در کلیه سطوح سیاست گذاری، اجرا و ارزیابی برنامه های کلان نظام جمهوری اسلامی جاری باشد. به این منظور، منشور توسعه فرهنگ قرآنی که مبین منویات نظام مقدس جمهوری اسلامی در مواجهه با تعالیم قرآن است، در مقام علم، اعتقاد و عمل در سطح ملی و بین المللی باید به عنوان اصلی ترین راهکار در زمینه جهانی سازی آموزه های قرآنی مورد توجه قرار گیرد. توسعه فعالیت های قرآنی در عرصه های مختلف آموزشی، پژوهشی و تبلیغی ترویجی مقدمه ضروری و مسیر اساسی توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه است.

مطالعه وضعیت موجود حاکی از آن است که بخش های متعدد دولتی، عمومی و مردمی دست اندر کار فعالیت های قرآنی در عرصه داخلی و خارجی هستند که ظرفیت عظیمی از امکانات مادی و انسانی را دارا می باشند، اما نوعی بی سامانی، از هم گسیختگی و ناهماهنگی در این فعالیت ها وجود دارد؛ به نحوی که خلأ تصدی مسئولیت در بسیاری از حوزه های ضروری و در عین حال تداخل تصدی و مسئولیت ها در برخی حوزه ها منجر به فرسایش و ایجاد کندی و حتی وقفه در فعالیت های قرآنی بخش های مختلف شده است. ضمن آنکه فعالیت های انجام شده فاقد برنامه ریزی و نظارت راهبردی است. لذا تبدیل آن به جریانی خلّاق و تحوّل آفرین در جهت توسعه فرهنگ قرآنی در سطحی جهانی ضروری به نظر می رسد. هم چنین حمایت از گروه ها و تشکل های فعّال غیردولتی و افراد تحلیلگر مباحث علمی و قرآنی در جهت هم افزایی و ارتقاء فعالیت های قرآنی در سطح ملی و بین المللی باید به عنوان اولین هدف از اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی درسطح جهانی مورد توجه قرار گیرد. با نگاهی به آمار فعالیت های قرآنی درکشورهای اروپایی و خصوصاً آمریکا می توان نتیجه گرفت که هم اکنون در این کشورها فضا برای رشد اندیشه های اسلامی و فعالیت های قرآنی تا حدودی مناسب است (www.awraman.com). هم چنین درنگاهی عمیق تر می توان گفت میزان نگاه و توجه اندیشمندان غربی به مباحث قرآنی هر روز بیش از پیش و کنکاش ایشان در مباحث و نظریه های الهی حتی گاهی موارد بیش از مسلمانان است؛ از این رو، وظیفه تمامی دانشمندان مسلمان است تا ضمن غور و تعمق در دریای بیکران مفاهیم قرآنی نسبت به جهانی سازی و انتشار مباحث انسان ساز قرآنی در سطح بین المللی کوشاتر بوده، بیش از پیش تلاش نمایند.

منابع

1.انصافی، سکینه و حسین غریبی، دانش در سطح بین المللی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، 1381.

2.حسن زاده، محمد، زودآیند. علم سنجی در سازمان ها نقشی نوین برای کتابداران کتابخانه های تخصصی. علوم و فناوری اطلاعاتی. http://jist.irandoc.ac.ir (دسترسی در دوم شهریور 1389).

3.حسن زاده، حافظ محمد و دیگران، «بررسی تولیدات علمی نویسندگان دانشگاه علوم پزشکی ایران همراه با شبکه های تألیف مشترک در پایگاه WOS تا پایان سال 2007 میلادی»، فصلنامه مدیریت سلامت، دوره 11، شماره 34، 1387.

4.خاصه، علی اکبر و دیگران، «وضعیت تولیدات علمی محققین ایرانی رشته انگل شناسی در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی.»، مجله میکروب شناسی پزشکی ایران، ش 3، پاییز 1389.

5.دوست محمدی، ا.، خاصه، ع.، و محمودی، م، «تحلیلی بر تولیدات علمی کشورهای جهان در حوزه روابط بین الملل»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال ششم، شماره 2، 1390.

6.دهقان، شیرین، «تولید اطلاعات علمی کتابداری و اطلاع رسانی در ایران، ترکیه، عربستان و مصر»، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره پیاپی 37، جلد 10، شماره 1، 1386.

7.زلفی گل، محمد علی، «از ترویج علم تا تولید ثروت از دانش»، رهیافت، شماره 33، 1387.

8.شاهبداغی، اعظم، «بررسی وضعیت انتشار و استناد به مقالات مدیریت دانش بر اساس گزارشات نمایه نامه های استنادی علوم (ISI) از سال 1985 تا 2008 میلادی»، همایش ملی مدیریت دانش و علوم اطلاعات: پیوندها و برهم کنش ها، تهران، 1388.

9.عبدالمجید، امیرحسین، «تحلیل استنادی: تعاریف و کاربردها». فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات، دوره 22، شماره 3، 1386.

10.فراهانی، ابوالفضل، رضایی صوفی، مرتضی و خاصه، علی اکبر، «تولیدات علمی ایران در رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی». فصلنامه المپیک. پیاپی 54، شماره 2، 1390.

11.قانعی راد، محمدامین، طلوع، ابوالقاسم و خسروخاور، فرهاد، "عوامل، انگیزش ها و چالش های تولید دانش در بین نخبگان علمی"، سیاست علم و فنّاوری، سال اول، شماره 2، 1387.

12.نوروزی چاکلی، عبدالرضا، و دیگران، «تولید علم ایران در سال های 2005 و 2006 بر اساس آمار پایگاه های موسسه اطلاعات علمی (آی.اس.آی)»، فصلنامه کتاب، شماره 71، پاییز 1386.

پی نوشت

[1] این نمایه نامه ها که با نام آی.اس.آی شهرت دارند عبارتند از نمایه نامه استنادی علوم (Science Citation Index = SCI)، نمایه نامه استنادی علوم اجتماعی (Social Science Citation Index = SSCI)، و نمایه نامه استنادی هنر و علوم انسانی (Art & Humanities Citation Index = A&HCI). امروزه نمایه نامه های مذکور توسط شرکت تامسون رویتر منتشر می شوند.