معرفت و شناخت، ابزارها و موانع

ابزارهای مختلف معرفت و مراحل متفاوت آن، هر یک برای خود شرایط و موانعی خاص دارند .شرایط رؤیت، سلامت چشم و حفظ فاصله مناسب و صافی هوا و روشنایی فضا و مانند آن است و موانع آن اموری از قبیل بیماری چشم، گرد و غبار، حجاب، تیرگی، تاریکی است، با بودن شرایط لازم و نبود موانع است که چشم کار خود را انجام می دهد و چیز دیدنی را می بیند.

قوه عاقله نیز برای تعقل، نیازمند به فضای صاف و پاک از دام های وهمی و خیالی است و پس از ایجاد شرایط و رفع موانع نیاز به آن است که سمت نظر و آنچه که مطلوب است مشخص شده و حد وسط مناسب با آن پیدا شود. با پیدا کردن مقدمات لازم و پرهیز از استقرای ظنی و تمثیل تخمینی و... شرایط درونی عاقله برای تعقل فراهم می گردد.

قلب نیز موانع و شرایطی خاص دارد. کار قلب مشاهده حقایق کلی به صورت اشخاص خارجی است این مشاهده از طریق صیقل دادن قلب و صاف کردن آن حاصل می گردد، قلب علاوه بر صیقل و پاکی از غبار و زنگ هایی که مناسب به آن است همانند آینه نیاز دارد تا سمت و جهت خود را نیز تصحیح کند.

قرآن کریم در آیات فراوانی به شرایط و موانع معرفت اشاره کرده است:

الف) تقوای الهی

تقوا، عمده ترین شرط معرفت حقایق در قرآن شمرده شده است: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکمْ فُرْقاناً»،[1] یعنی اگر تقوای الهی پیشه کنید خداوند برای شما فرقان (قوه تمییز حق از باطل) قرار می دهد.

این آیه شریفه با اطلاقی که دارد تنها به بیان شرط شهود عرفانی اختصاص نداشته و شرط معرفت برهانی را نیز شامل می شود، به این معنا که تقوا هم در فهم عقل و هم در شهود قلب مؤثر است، به طوری که ادراک صحیح مفاهیم ذهنی و دیدن حقایق عینی در پرتو تقوا تأمین می گردد.

مفاد آیه فوق را اصل کلی مستفاد از آیه سوره ی «طلاق» نیز تأیید می کند: «وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»[2]زیرا معنای آیه آن است که تقوا در هر کاری روزی انسان را در همان کار افزایش می دهد یعنی اگر آدمی در معامله کالای مادی تقوا به خرج دهد و تطفیف نکرده و کم نفروشد و غش در معامله نکند، خداوند بر بهره اقتصادی او می افزاید و اگر در تأملات نظری تقوای علمی را ملاحظه کند، یعنی اولاً: مطالب علمی مبتکران را به خود نسبت ندهد و ثانیاً: در نقل آرای صاحب نظران امین باشد و ثالثاً: تا چیزی برای او حل نشده است به تصدیق یا تکذیب آن مبادرت نکند و رابعاً: قبل از هضم مطلب آن را برای دیگران بیان نکند و خامساً: در مناظره اگر چیزی برای او حل شد آن را بپذیرد و به صحت آن اعتراف کند و در قبال رقیب جدل نکند و از هر گونه مغالطه بپرهیزد، در این صورت در مسائل علمی نیز هرگز گرفتار مشکل نمی گردد.شمول این آیه نسبت به بخش دانش شهودی نیز کاملا مشهود است، گرچه برخی خواسته اند این آیه را تنها بر بخش شهود قلبی حمل کنند ولی اطلاق آن، هم حصول مفهومی را فرا می گیرد و هم حضور عینی را؛ یعنی هم معیار برهان را شامل می شود و هم میزان عرفان را.

ب) بزرگ ترین مانع معرفت

همان گونه که تقوای الهی عمده ترین شرط معرفت است، محبت دنیا نیز سخت ترین مانع آن محسوب می شود، به همین دلیل در روایات آمده است: «حبُّ الدنیا رأس کل خطیئةٍ».[3] یا به تعبیر دیگر: «رأس کل خطیئة حب الدنیا».[4]در هر صورت، معنای روایت این است که اساس تمامی خطاها محبت دنیا است.محبت دنیا چیزی نیست که تنها مانع تهذیب علمی انسان باشد بلکه مانع تصویب علمی انسان شده و دانش او را نیز تباه و فاسد می کند.

زنگار دل و عوامل آن

آیات قرآن کریم در موارد بسیاری به موانع معرفت انسان اشاره کرده است. نظیر این آیه: «کلاَّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یکسِبُونَ»[5] یعنی سر این که آنان حقایق دین را نمی بینند این است که جان آنان را پرده گناه که همان زنگ دل است فرا گرفته، آنچه کسب کرده اند غبار و چرکی است که صفحه شفاف دل آنها را پوشانده است.

برخی از آیات، بعضی چیزهایی را که موجب زنگار بر دل انسان می شود ذکر می کند، مانند: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یصْرَفُونَ»[6] یعنی آیا آنان را که در آیات خداوند مجادله می کنند نمی نگری که به کجا باز گردانیده می شوند؟

منظور آن است که اینها گروهی هستند که تنها به قصد جدال به حضور پیامبر گرامی می آمدند، مشرف می شدند تا تنها حرف خود را بزنند نه آن که سخنی از رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بشنوند.

یا می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلاَّ کبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِیهِ»[7] آنان که بدون برهان به مجادله در آیات خداوند می پردازند در سینه هایشان جز کبر چیز دیگری نیست، آنها هرگز با این بزرگ بینی به جایی نمی رسند.

جدل، ناشی از کبر است و کبر چرکی است که صفحه شفاف دل را تیره و تار می کند. آیینه اگر غبار آلود شد هرگز چیزی در آن نمی تابد و چیزی را نشان نمی دهد. حتی اگر آینه توان مشاهده خود را داشته باشد پس از غبار آلود شدن، قدرت دیدن خویش را هم ندارد.

زدودن زنگار و تطهیر دل

همان گونه که زنگار دل مانع شناخت مفاهیم برهانی و حقایق عرفانی است تطهیر آن از شرایط لازم برای شناخت های یاد شده محسوب می شود:یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَ أَیدِیکمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ وَ أَرْجُلَکمْ إِلَی الْکعْبَینِ وَ إِنْ کنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا صَعِیداً طَیباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَ أَیدِیکمْ مِنْهُ ما یرِیدُ اللَّهُ لِیجْعَلَ عَلَیکمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکنْ یرِیدُ لِیطَهِّرَکمْ وَ لِیتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیکمْ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ.[8]ای ایمان آورندگان! چون خواستید به نماز برخیزید صورت ها و نیز دست ها را تا مرفق بشویید و سر و پاها را تا برآمدگی مسح کنید و اگر جنب باشید غسل نموده و پاکیزه شوید، و اگر بیمار بوده و یا مسافر هستید و یا یکی از شما از محل دفع پلیدی آمده است و یا با همسران خود مباشرت کرده و آب نیافتید در این هنگام بر روی زمین پاک، مانند خاک تیمم کنید و با آن خاک صورت و دست های خود را مسح نمایید. خداوند در دین برای شما سختی قرار نداده، لیکن می خواهد تا شما را طاهر گرداند و نعمت را بر شما تمام کند، باشد که شکر او را به جای آورید.

در این آیه پس از بیان حکم وضو، غسل و تیمم، می فرماید: این فرمان خداوند برای طهارت شماست. کلام پایانی آیه یا بیان حکمت تمام احکام آیه است و یا تنها به قسمت اخیر آیه باز می گردد، در هر دو صورت تیمم را که آخرین حکم از احکام مذکور در آیه است، دربر می گیرد. بنابراین معنای آیه این است که خداود تیمم و خاک مال نمودن دست و صورت را جهت طهارت و پاکی شما وضع کرده است.

این بیان به خوبی نشان می دهد که ظاهراً منظور از طهارت در این قسمت از آیه پاکیزگی و تطهیر بهداشتی و طبی نیست؛ زیرا تطهیر، پاکیزگی طبی و بهداشتی گرچه شستشوی با آب را شامل می شود، اما خاک مال کردن دست و صورت را هرگز در بر نمی گیرد.

به همین دلیل سجده را بهترین حالت نماز شمرده اند، و برترین اذکار را نیز مختص به آن دانسته اند؛ زیرا سجده حالتی است که انسان به خاک می افتد، آدمی هر چه پایین تر رود عظمت خداوند را بهتر ادراک می کند، انسان در حالت رکوع به همان اندازه که خود را می شکند خداوند را ادراک می نماید، و ذکر مناسب با این حالت همان تسبیح و ستایش خداوند به بزرگی و عظمت است که عبارت از ذکر شریف «سبحان ربی العظیم و بحمده» است.

اما در سجود که نهایت افتادگی و فروتنی انسان است خداوند را در نهایت بزرگی و عظمت می بیند، از این رو ذکر مناسب با سجده که ذکر شریف «سبحان ربی الأعلی و بحمده» است، برتر از ذکر رکوع است؛ زیرا در این ذکر انسان خداوند را به «اعظم و اعلی» بودن می ستاید، تفاوت دو ذکر «اعلی و عظیم» بدان معنا نیست که خداوند لحظه ای قبل بزرگ بود و اینک برتر و بزرگتر شده است، بلکه به همان معناست که انسان هر چه پایین تر رود و فروتن شود خدا را بهتر به بزرگی و عظمت ادراک کرده و می شناسد.

تجافی از دار غرور و صعود به سوی نور

با رفع موانع و زدودن حجاب ها انسان قدرت قیام و صعود بسوی خداوند را پیدا می کند. اولین شرط در حکمت به سوی خداوند، آمادگی برای پرش و خیز برداشتن است که از آن به تجافی یاد می کند؛ زیرا تجافی، آن حالت نشستن است که در حین برخاستن به وقوع می پیوندد. این که گفته می شود مأموم برای رسیدن به امام سابق، در حال تشهد تجافی کند به این معناست که نیم خیز بنشیند.

امام سید الساجدین، زین العابدین علی بن حسین ـ علیهما أفضل صلوات المصلین ـ در دعای شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان که تا صبح به خواندن آن ادامه می داد از خداوند تقاضا می کرد که: «اللهم ارزقنی التجافی عن دار الغرور».[9] یعنی پروردگارا به من تجافی از دار غرور را روزی بگردان. قرآن کریم در سوره مبارکه «سجده» درباره اهل تجافی می فرماید:«تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ ـ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْینٍ جَزاءً بِما کانُوا یعْمَلُونَ»[10]

آنان که در بستر خواب جهت آمادگی برای نماز شب تجافی دارند، نه این که بسته به رختخواب و دوخته به آن باشند بلکه آماده فرا رسیدن سحرند تا از جای برخیزند و خداوند خود را با بیم و امید بخوانند و آنان که از هر چه روزیشان دادیم انفاق می کنند، هیچ کس نمی داند چه پاداشی نیکو که روشنی بخش دیده و دل آنهاست برای جزای اعمالشان در نظر گرفته شده، یعنی همان طور که آنها به گونه ای برخاستند که دیگران نفهمیدند، ما نیز به آنها چیزی را می بخشاییم که دیگران از فهم آن عاجز و ناتوانند، خود آنان نیز نمی دانند چه چیزی برایشان فراهم شده است.

آری! انسان چون تجافی کرد، قدرت عمل صالح را پیدا می کند و چون عمل صالح انجام داد توفیق صعود به سوی حق را می یابد: «إِلَیهِ یصْعَدُ الْکلِمُ الطَّیبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ»[11] کلمه پاک که همان عقیده ی قلبی است به سوی خداوند صعود می کند و عمل صالح بدان رفعت می بخشد، یعنی تا انسان شرط حرکت را فراهم نکند و حرکت ننماید هرگز سعادت آن را نمی یابد که از رفعت الهی برخوردار شده و مظهر خداوند رفیع الدرجات شود. «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ»[12] خداوند، از شما کسانی را که ایمان آورده اند و آنان را که به آنها علم داده شده به درجاتی مختلف رفعت می بخشد.

آن کس که به سوی حق حرکت کرد خداوند او را در راه خود استوار می دارد و به هدف والا رهنمون می شود: «والَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنَا»[13] آنان را که در راه ما تلاش کنند به راه های خود راهنمایی می کنیم.

اخلاد کافران و منافقان در زمین

به همان معیار که اگر انسان تجافی کند صعود خواهد کرد، اگر اخلاد در زمین داشته باشد گرفتار جهل علمی و جهالت عملی و در نهایت دچار نفاق و کفر می گردد.

در سوره مبارکه «توبه» درباره چگونگی پیدایش نفاق منافقان می فرماید: «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یوْمِ یلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یکذِبُونَ»[14]یعنی به عقوبت آنچه از خلاف وعده و پیمان که انجام داده و تکذیب نمودند خداوند دل آنها را ظلمتکده نفاق گردانید تا آن روز که به کیفر تخلف از عهد و وعده ای که به خداوند داده بودند برسند.

از این آیه استفاده می شود نتیجه و عقوبت گناهی که منافقان انجام داده اند همان نفاقی است که گرفتار آن می شوند، چنان نفاقی که تا لحظه مرگ یا قیامت ادامه داشته و با توفیق توبه قرین نمی شود. گناه منافقان همان تخلف از پیمانی است که با خدا بسته اند.

پیمان انسان با خداوند در رأس تمام پیمان هاست، خداوند در این باره می فرماید: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیکمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیطانَ»[15] ای فرزندان آدم آیا از شما پیمان نگرفتیم که شیطان را نپرستید؟

قبلاً ذیل آیه مبارکه سوره «اعراف» که در مورد اخذ پیمان از ذریه آدم است، درباره چگونگی آن پیمان مطالبی ذکر شد و بیان شد آن پیمان، پیمانی است که در نفس هر انسانی مضمر است و آن کس که از نفس خود غافل نیست هم اینک اخذ آن پیمان و پاسخ «آری» به پیمان ربوبیت خدا و عبودیت انسان را می شنود اما آن کس که از خود غافل است به دنبال این است تا آنچه را که در قباله جان او که همان جام جهان نماست نوشته شده از تفسیر دیگران به دست آورد.

در قرآن کریم مشابه آنچه درباره نفاق منافقین آمده در مورد کفر کفار نیز ذکر شده است: «ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یسْتَهْزِؤُنَ».[16] تکذیب آیات الهی و تمسخر آن آیات سر انجام کار کسانی است که به اعمال زشت و کردار ناپسند پرداختند.

در تفسیر این آیه بین علامه طباطبایی ـ رحمة الله ـ و سایر مفسران اختلاف است، مشهور بین اهل تفسیر این است که عبارت « َنْ کذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ»، اسم «کان» و کلمه «السوأی» مفعول مطلق نوعی است، اما علامه طباطبایی ـ قدس سره ـ می نویسد: عبارت «السوأی» اسم کان و تکذیب آیات الهی کردن سبب آن است، یعنی عاقبت کسانی که کار بد کنند همان کفر است که بد عاقبتی است و عبارت «أَنْ کذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ» تعلیل این خبر است.

این تفسیر نیز همان معنای مشهور را می رساند لیکن امتیاز آن، ذکر علت حکم است که در نفوس مخاطبان مؤثرتر است.

بنابراین، کفار و منافقان که اخلاد در زمین دارند به دلیل گناهان و معاصی که انجام می دهند گرفتار نفاق و کفر گردیده اند یعنی سر انجام، حجاب ها انسان را به نهایت کوری و جهل و حد اعلای معاصی که نفاق و شرک است می رساند.

پی نوشت ها

[1] سوره انفال، آیه 29.

[2] سوره طلاق، آیه 2.

[3] کافی، ج 2، ص 130.

[4] همان، ص 315.

[5] سوره مطففین، آیه 14.

[6] سوره غافر، آیه 69.

[7] سوره غافر، آیه 56.

[8] سوره مائده، آیه 6.

[9] بحار الانوار، ج 95، ص 63، ح2؛، مفاتیح الجنان، اعمال شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان.

[10] سوره سجده، آیات 16 ـ 17.

[11] سوره فاطر، آیه 10.