خاندان ابن ابی الوفا، از عالمان و عارفان و سادات مشهور بیت المقدس

ابن ابی الوفاء عنوان خاندانی از علما، عرفا و سادات شافعی بیت المقدس در سده های (8-10ق /14-16)م که به «بنی ابی الوفاء» نیزمشهوراند، نیای این خاندان، تاج الدین ابوالوفا محمد حسینی (متوفی 803ق)بود، که سلسله نسبش به بدر الدین بن محمد حسینی و از آن طریق به امام زین العابدین(ع)می رسد.نسب او تا بدر الدین چنین ذکر شده است ابوالوفا محمد بن علی بن احمد بن داود بن عبدالحافظ بن محمد بن بدرالدین.آبا و اجداد او که قبل از این به خاندان بدر الدین حسینی شهرت داشتند، نخست در وادی النسور از توابع بیت المقدس و واقع در غرب آنجا ساکن بودند و پس از آن در زمان عبدالحافظ (متوفی 696 ه ق)از وادی النسور به روستای شرفات (یا شفرات)منتقل شدند.(1)
ابوالوفا درقدس در(محله)باب الناظر و در مقابل مدرسه منجکیه، زاویه ای بنا نهاد که به زاویه وفائیه، شهرت یافت و خانه ای که او و خاندانش درآن سکونت کردند درجوارآن زاویه و بالای آن واقع بود که به «دار بنی ابی الوفا»معروف شد و از آنجا که شیخ شهاب الدین ابوالعباس احمد بن محمد بصری مشهور به ابن هاشم (وفات:815ق)مدتی درآن اقامت داشت، «دارابن هاشم»نیزخوانده می شد. (2)
مشایخ این زاویه بعد از ابوالوفا، فرزندان و نوادگان او و در برخی موارد عرفای منسوب به این طریقه بودند.زاویه وفائیه که تا عصر حاضر پابرجا بوده و به «دارالبدیری»نیز شهرت داشته است، زیرا قبر شیخ محمد بدیر(وفات:805م)جد خاندان بدیریه، و نیز کتابخانه او درآنجا بوده است. (3)
درمنابع موجود از سه فرزند او با نام های، ابوالحسن علی، تقی الدین ابوبکر و داود یاد شده است که از آن میان دانسته های ما از زندگانی و شرح احوال داود بسیار اندک و محدود به اطلاعاتی است درباره فرزندانش ابراهیم و عبدالکریم.
1-علاء الدین ابوالحسن علی بن تاج الدین ابی الوفا محمد (790-844 ق)عارف، زاهد و از حافظان قرآن.
ابوالحسن از صالحان، قاریان و از حفاظ قرآن و فردی کثیر السفر بود.کرامات و اعمال خارق العاده ای به او نسبت داده اند که هر چند مبالغه آمیز می نماید اما نشان دهنده اعتقاد و باور مردم به او بوده است.(4)
2-تقی الدین ابوبک بن تاج الدین ابی الوفا محمد (799-859ق)ازعلما و عرفای بزرگ این خاندان که بعد از پدرش، ریاست خاندان وفائیه و زاویه وفائیه را برعهده گرفت.
3-برهان الدین ابواسحاق ابراهیم بن علاء الدین ابی الحسن علی بن تاج الدین ابی الوفا محمد(متوفی 874 ق)محدث، عارف و از مشایخ نامدار زاویه وفائیه.
برهان الدین در نیمه اول سده (9)ق در بیت المقدس زاده شد.او نخست نزد پدرش به طی مراحل سلوک پرداخت و از او مبادی و مقدمات تصوف را فرا گرفت و سپس نزد عمویش، تقی الدین ابوبکر به تکمیل آن همت گماشت.پدرش توجه و هتمام خاصی در تعلیم و تربیت او داشت و حکایتی که در این باره نقل شده دال بر مراقبت اعمال و رفتار او از سوی پدرش است. (5)
ابراهیم از همان اول کودکی همت و جدیت بسیاری در انجام کارها، به ویژه درآموختن علم داشت، چنان که قرآن مجید، کتاب المنهاج، و کتاب الجرجانیه فی النحو را حفظ کرد.
او المنهاج را نزد شیخ عزالدین بن عبدالسلام مقدسی، شیخ مدرسه صلاحیه، خواند.ازاو حدیث شنید و به کسب اجازه روایت از او، نائل آمد.علاوه بر آن از محضر محدثان و علمای بزرگ از جمله، شیخ ماهر و شیخ عضد الدین صیرامی در مصر، بهره جست.
برهان الدین درتصوف، بجز از پدرش و عمویش از مشایخ دیگر چون شیخ شهاب الدین بن قرا از عرفای طریقت قادریه و سید محمد برموئی استفاده برد.به سبب شایستگی ها و توانایی هایی که از خود نشان داد، از همان ابتدا مورد توجه عمویش واقع شد و ابوبکر او را بر فرزندان و سایرافراد خانواده ترجیح می داد و در کارها و امورمهم او را شرکت می داد.برهان الدین بعد از وفات عمویش، تقی الدین ابوبکر، جانشین او شد، و به اداره امور زاویه وفائیه مبادرت ورزید، تا اینکه در ماه شوال (874)ق در بیت المقدس درگذشت و در قبرستان ماملا (مأمن الله)به خاک سپرده شد.(6)
4-تاج الدین ابوالوفا محمد بن تقی الدین ابی بکر بن تاج الدین ابوالوفا محمد (841-9 یا 10 محرم 891/1437-16 یا 17 ژوئیه 1486م)ادیب، عالم و عارف و از مشایخ زاویه وفائیه که با القابی چون «الامام العالم»و «القدوه المحقق»از او یاد شده است.تاج الدین در بیت المقدس زاده شد و در همان جا همراه با سخاوی، مؤلف الضوه الامع از محضر پدرش، و از تقی الدین قلقشندی و دیگر علما استماع حدیث کرد(7).او چندین مرتبه به قاهره رفت، مدتی نیز در آنجا اقامت گزید و از محضر مناوی بهره جست و به گفته سخاوی آنها با هم چندین بار اجتماع کردند.ابوالوفا در قاهره-یا به گفته علیمی در رمله –دختر بدرالدین عینی را به ازدواج خود در آورد و از او صاحب فرزند نیز شد.او سرانجام به بیت المقدس بازگشت و بعد از وفات پدرش، اداره مدرسه سنیه را بر عهده گرفت و ظاهراً پس از پسر عمویش ابراهیم بن علی، به اتفاق برادرش احمد زاویه وفائیه را اداره کردند.(8)
او دررمله در گذشت و در(11)محرم (891)ق جسد را به بیت المقدس منتقل کردند و در قبرستان ماملا، نزدیک زاویه قلندریه به خاک سپردند.بنا به گفته سخاوی تاج الدین تألیفاتی در تصوف داشته که اکنون اثری از آنها بر جای نمانده است و تها نسخه ای از دیوان او در دارالکتب موجود است.(9)
5-شهاب الدین ابوالعباس احمد بن تقی الدین ابی بکر بن ابی الوفا محمد (متوفی شوال 882ق)شاعر، عالم و عارف حنفی مذهب.
از آن جا که درکودکی پدرش را از دست داد، تولد او باید در اواسط سده (9)ق باشد.او برخلاف پدر و دیگر افراد خاندان وفائیه، مذهب شافعی را رها کرد و به مذهب ابوحنیفه متمایل شد.علیمی نبوغ و توانایی او را در سرودن شعر ستوده است.(10)او به درخواست و استدعای ابن ابی شریف از برخی محدثان و علما اجازه دریافت کرد.(11)شیخ احمد مدتی تا قبل از سال (880)همراه با برادرش ابوالوفا به انجام امور زاویه وفائیه مبادرت ورزید. (12)
ابوالعباس درسال (880)ق به روم سفر کرد و در آنجا با شیخ شهاب الدین کورانی آشنا شد و به خدمت او در آمد.
درروم ارکان دولت به گرمی پذیرای او شدند، و حتی سلطان آنجا، او را مورد تکریم و احترام خود قرار داد.او سرانجام در سال (882)ق درشهر استامبول درگذشت و ظاهراً در همان جا نیز دفن شد.(13)
بعد ازوفات شهاب الدین، از خاندان ابوالوفا کسی سرپرستی و رهبری زاویه وفائیه را بر عهده نگرفت.ازمشایخ که خارج از خاندان ابوالوفا، به شیخی زاویه وفائیه انتساب یافتند، می توان شیخ شمس الدین محمد بن احمد بن امین صوفی وفائی را نام برد. (14)
سه تن دیگر از افراد این خاندان که در سده (9-10)ق می زیسته اند و در شمار قاریان بوده اند، عبارت اند از:
6-ابراهیم بن داود بن تاج الدین ابی الوفا محمد.او درسال (819)ق در بیت المقدس به دنیا آمد.سخاوی از او با عنوان شخصی فاضل یاد کرده است.(15)او نزد قاریان بزرگ استماع قرائت نمود و از جمعی از علما و قرا به کسب اجازه نایل آمد.(16)
7-کریم الدین عبدالکریم بن داود بن تاج الدین ابی الوفا محمد (متوفی 895 ق)از قاریان بزرگ بیت المقدس.
درالضوء الامع (17)میان نام او و نام پدرش «بن داود بن سلیمان»فاصله شده است که با توجه به همان منبع (18)به نظر می رسد که تصحیفی از طرف مؤلف باشد.
عبدالکریم فقه را نزد عماد الدین بن شرف و شیخ ماهر، و قرائات هفتگانه و دهگانه را نزد بزرگان قرا فرا گرفت که از آن جمله اند:شمس الدین بن عمران، بدرالدین حسن بن عبدالرحمن بن شجاع مقری، جمال الدین بن جماعه.علاوه بر آنها نزد بزرگان دیگری به استماع قرائت پرداخت که عبارت اند از:شیخ تقی الدین قلقشندی، عز الدین حنبلی، پسرعمویش شهاب الدین احمد، زین الدین بن خلیل قابونی، نظام الدین بن مفلح، شهاب الدین احمد بن علی بن شجاع، شهاب الدین بن حامد، شمس الدین محمد برمونی، سراج الدین حمصی، زین الدین عبدالرحمن تمیمی خلیلی، علاءالدین بن سید عفیف الدین، زین الدین قبابی و دیگران.عبدالکریم درسال (854)ق از بسیاری مشایخ اجازه دریافت کرد.او شاگردان بسیاری داشت.صلاح الدین جعفری مشیخه ای جهت او تدوین نمود.به گفته سخاوی (19)او امام مسجد اقصی بوده است.
ازجمله کسانی که ازاو بهره بردند، شمس الدین محمد سخاوی بود که در سه سفراو به حج، محضر او را درک کرد.(20)عبدالکریم درسال(895)ق در بیت المقدس درگذشت و در قبرستان ماملا به خاک سپرده شد.(21)پس از او پسرش، ابوالجواد محمد، نیز در زمره قاریان بود که از محضر سخاوی استفاده کرد.(22)

پی نوشت ها :

* استادیار دانشگاه آزاد اسلامی - واحد اسلامشهر
1. علیمی، 146/2 - 149؛ دباغ، 175/8 - 176؛ شراب ، 467- 468 ؛ خالدی ، 44- 45 و 154؛ حمّاده، 115/2.
2. علیمی، 37/2؛ عبدالمهدی، 203/2 ؛ یوسف نجم، 261؛ کرد علی، 148/5 - 149؛ موسوعه خاص، 306/3 - 624.
3. یوسف نجم و دیگران، همان جا؛ موسوعه خاص، 306/3
4. علیمی، 176/2 - 177.
5. علیمی، 193/2 - 194؛ حماده، 46/1 ؛ عبدالمهدی، 205/2
6. علیمی، همانجا، حماده، 46/1- 47؛ عبدالمهدی ، 206- 502/2.
7.سخاوی، علیمی، همانجا، نیزنک: عبدالمهدی، 128/2.
8. سخاوی، علیمی، همانجا؛ عبدالمهدی، 205/2- 207.
9. GAL, S, II/11.
10. 243/2
11.سخاوی ، 259/1 - 260.
12. عبدالمهدی، 207- 206/2
13. سخاوی، همان جا، علیمی، 234- 233/2 ؛ حماده، 136/1.
14. علیمی، 212- 211/2؛ نیزنک: عبدالمهدی، 208- 207/2
15. 50/1
16. همان جا.
17. 309/4
18. 74/6.
19. 309/4.
20. هما جا.
21. همان جا.
22. سخاوی، 74/4.

منابع:

حماده، محمد عمر، اعلام فلسطین، بیروت، 1985م.
خالقی، احمد، اهل الاعلم و الحکم فی ریف فلسطین، عمان، 1968م
دباغ، مصطفی مراد، بلادنا فلسطین، عمان، 1394ق.
سخاوی، محمد، الظوء الامع، بیروت، دارالمکتبه، شراب، محمد، معجم البلدان، فلسطین، دمشق، 1987م.
عبدالمهدی، المدار فی بیت المقدس، عمان، 1981م.
علیمی، مجیرالدین، الانس الجلیل، 1973م.
کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، 1391ق.
موسوره، خاص.
یوسف، نجد، عبدالجلیل، عبدالمهدی، و دیگران، گنجینه های قدس، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، 1371 ش.
GAL.F.
منبع: نشریه فکر و نظر شماره 6 و 7