عبادتگاهی در دل کوه های جلفا ؛ کلیسای سن استپانوس

دین یک بخش بسیار مهم و تاثیر گذار در تاریخ و فرهنگ کشورمان می باشد و ایران همواره میزبان ادیان مختلف و پیروان آن ها بوده است.

حتی پیامبران ایرانی همچون زردتشت و مانی نیز در تاریخ کشورمان مشاهده می کنیم.

هر یک از ادیان بناهای مخصوصی برای عبادات خود داشته اند که هر کدام از معماری و زیبایی های خاصی بهره مند می باشند.

امروز قصد داریم بازدیدی از یکی از زیباترین کلیساهای کشور یعنی کلیسای سن استپانوس در جلفا، داشته باشیم و محو تماشای زیبایی های معماری ترکیبی ایرانی-غربی این بنا شویم.

کلیسایی که در سال 2008 میلادی به همراه قره کلیسا و کلیسای زور زور در فهرست جهانی یونسکو ثبت گردید.

با کارناوال همراه شوید.

نگاهی به کلیسای سن استپانوس

استفان ( سن استپانوس ) مقدس از اولین شهدای راه و دین مسیحیت است و از حواریون حضرت مسیح و اولین مبلغان مسحیت بوده. کلیسا های زیادی در سرتاسر جهان با همین نام وجود دارد.

استفان مقدس در 26 دسامبر سال 36 میلادی در اورشلیم توسط یهودیان به اتهام زدن سخنانی بر خلاف شریعت یهود، سنگسار شد.

کلیسای سن استپانوس مقدس ( Saint Stepanos Monastery )  در سده نهم میلادی ساخته شد اما بر اثر زلزله ای شدید دچار آسیب های جدی شد که در دوران صفویه مرمت و بازسازی شد.

کلیسای سن استپانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره‌کلیسا قرار می‌گیرد.

این کلیسای زیبا در دامان طبیعت در قلب کوه های منطقه بین منطقه مرزی جلفا و جمهوری #آذربایجان و در کناره رودخانه ارس و در دامنه بلندی هایی به نام ماغارد بنا شده و بنا به همین موقعیت جغرافیایی در منابع کتب ارمنی به آن ( دیر ماغارد ) نیز گفته شده است.

 این کلیسا به همراه دو کلیسای سیاه ( قره کلیسا ) و زور زور در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. 

کلیسای استپانوس در دژی استوار واقع شده. ارمنیان به مجموعه بناهایی که در این گونه دژها بنا می‌کردند وانک می‌گویند.

این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری ( پیروان گریگور روشنگر ) که ساکن #ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به‌جای آورند.

تصویری که به استفان ( سن استپانوس ) مقدس از اولین شهدای راه و دین مسیحیت نسبت داده شده

تاریخچه کلیسای استپانوس

تاریخ دقیق ساخت کلیسای استپانوس دقیقاً مشخص نیست و کهن‌ترین سندی که از وجود وانک ( دیر ) در این منطقه آگاهی می‌دهد مربوط به سال 649 میلادی است. عده ای این بنا را متعلق به اوایل دوران مسیحیت می دانند در حالی که تارونیه ( جهانگرد و بازرگان معروف فرانسوی بود که در دوره ی صفوی بارها به ایران سفر کرد . سفرنامه ی او در مورد وقایع دوران صفویه بسیار با ارزش است. ) این بنا را متعلق به دوران صفویه می داند. در حالی که سبک معماری و مصالح به کار فته و همچنین تزئینات مفصل کلیسا حاکی از آن است که همزمان و به شکل کلیسای طاطائوس ( کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ) بین قرن چهارم و ششم هجری ساخته شده است.

 این کلیسا قرینه ای را نیز در ساحل شمالی ارس دارد بنابراین نشان از این می باشد که در هنگام ساخت و تکمیل این بنا یک قدرت واحد بر هر دو طرف ساحل رود ارس حکومت می کرده است.

این #کلیسا علاوه بر محل انجام فرایض مذهبی و کلاسهای علوم دینی، جایی برای تجمع هنرمندان و پرداختن به هنرهایی چون نقاشی و تذهیب، سرود و موسیقی، خوشنویسی، علم و فلسفه و … نیز بوده است.

 تاتائوس یکی دیگر از حواریون حضرت مسیح است که برای تبلیغ دین مسیحیت به جنوب فلات ارمنستان آمده بود و به دستور پادشاه ارمنستان دستگیر و  پس از تحمل شکنجه به شهادت می رسد ارامنه هر سال از جای جای ایران و خارج از کشور در تاریخ اول تا چهاردهم مرداد ماه که مصادف با مرگ تاتائوس است برای زیارت به قره کلیسا (محل دفن تاتائوس) می روند و پس از آن به کلیسای سن استپانوس نیز می آیند.

این گردهمایی ارامنه صرفا یک مراسم مذهبی نیست و اجتماعی است از ارامنه ارتودوکس ایران و جهان که بعضا پیروان سایر مذاهب مسحیت مانند آسوری ها نیر در آن شرکت کرده و با برپا کردن جشن و سرور، کودکان خود را غسل تعمید می دهند.

معماری و اجزای کلیسا سن استپانوس

کلیسا در محوطه ای سرسبز و محصور در درختان قرار گرفته، بنای آن استوانه ای است و گنبد مخروطی شکل آن را می پوشاند. تمام قسمتهای بنا از حصار و سنگ با هفت برج نگهبانی و پنج استوانه سنگی مانند دژ های مستحکم #دوره ساسانی ساخته شده است، این کلیسا از نظر معماری تلفیقی از معماری اورارتویی، اشکانی و رومی می باشد. تمام کلیسا از سنگ های صورتی، سرخ و سفید ساخته شده است.

 کلیسا ابعادی در حدود 15٫85 در 22٫37 متر و دارای دو ورودی است. ورودی غربی که در بالای آن بر روی 4 ستون بالکنی وجود دارد برای سرودخوانی گروه کرکلیسا و همچنین ورودی بعدی که در سمت جنوب کلیسا واقع شده است. در قسمت بیرونی آن و درست چسبیده به کلیسا ساختمان ناقوسخانه گنبد دار قرار دارد.

چیزی که در مورد ظاهر این بنا جالب و البته زیبا است این است که دیوارهای خارجی آن با سنگ های خوش تراش که با حجاریهای بسیار زیبا و چشمگیری تلفیق شده است ، ساخته شده .

در مورد دیوارهای داخلی هم که با گچ پوشانده شده ، نقاشیهای چشمگیری نظر را جلب می کند.

ساختمان اصلی کلیسا سه قسمت دارد :
1 ) صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی
2 ) برج ناقوس
3 ) اجاق دانیال

1 ) صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی

با گذشتن از درب ورودی گنبد 16 ضلعی بر فراز کلیسا اولین چیزی است که زیبایی اش چشم هایتان را جادو خواهد کرد. گنبد زیبایی که به طرح های هندسی و اسلیمی مزین است. هریک از این اضلاع از ترکیب سه نیم ستون ظریف تشکیل یافته و در انتها به سرستون هایی خوش نقش منتهی می شود. 

هریک از اضلاع به صورت یکی در میان دارای پنجره ای هستند که به داخل گنبد و صحن کلیسا باز می شود و فضای درون صحن را به وسیله نور طبیعی روشن می سازد.

برای ورود به صحن کلیسا باید از یک درب منبت کاری شده ی زیبا که یادگاری از دوران #قاجار است عبور کرد. بر روی سردر ورودی کتیبه ای از عباس میرزا به خط فارسی و ترجمه ارمنی آن با جزییات کامل نوشته شده که در بخش های بعدی این کتیبه را بررسی خواهیم کرد.

 صحن اصلی یا نمازخانه اصلی کلیسا به شکل صلیب در ابعاد 21 و 16 متر بنا شده و دارای ایوان و محراب میباشد. محراب حدود یک متر از کف نمازخانه مرتفع تر است. پله ها و پوشش آن مزین به سنگ مرمر است.

شما می توانید انواع هنر هایی چون نقاشی و مقرنس کاری و طرح های زیبای اسلیمی گل و بوته را در جای جای صحن اصلی کلیسا مشاهده کنید و بدون شک نقاشی های دیواری و سقف زیبای محراب را هیچ گاه فراموش نخواهید کرد. 

2 ) برج ناقوس

برج ناقوس در بخش جنوبی ساختمان کلیسا در دو طبقه و بر روی 4 ستون قرار گرفته است. بر روی طبقه دوم آن می توان گنبد هرمی شکل که برروی هشت ستون کوچکتر منشوری شکل استوار شده را مشاهده کرد. در نوک گنبد هرمی شکل برج ناقوس مانند راس گنبد اصلی کلیسا صلیبی فلزی نصب شده، ستون های برج ناقوس از سنگ سرخ و سرستون های زیبا و هنرمندانه ساخته شده است.

پیشانی طاق های این ستون هت با نقوش برجسته مختلفی هچون فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته است. در صن این برج تعدادی قبر متعلق به افراد سرشناس و بزرگان آیین دین مسیحیت به چشم می خورد.

گویا ناقوس برج توسط باستان شناسان ایتالیایی برای مرمت برده شده اما متاسفانه برگشت داده نشده است.

3 ) اجاق دانیال

اجاق دانیال که به آننمازخانه حضرت پولوس نیز می گویند ، تالاری متصل به به دیوار شمالی کلیسا می باشد که دارای نقشه ی مستطیل شکلی است که ورودی آن از سمت غرب بنا می باشد.

 

که در حدود 6 متر عرض و 20 متر طول می باشد که دارای 3 بخش مجزا می باشد:

الف ) تالار اجتماعات که در وسط قرار گرفته است.

ب ) خود اجاق که توسط دیواری از تالار جدا شده و در قسمت شرق بنا قرار گرفته است.

 ج ) محل غسل تعمید که در قسمت غربی تالار اجتماعات واقع شده و بصورت سکوی بلندی می باشدکه میز سنگی غسل تعمید در وسط آن قرار گرفته است.

شاید نام این بخش شما را به یاد دانیال نبی که از پیامبران بنی اسرائیل است، بیاندازد اما این بنا به یاد دانیال قدیس که در سال 410 میلادی در سوریه به دنیا آمده و پس از 80 سال ریاضت و عبادت در روستایی از ساحل فرات درگذشته است، ساخته شده. 

مدرسه مذهبی یا دیری در کنار کلیسا که قدمتی 900 ساله دارد، قرار گرفته است که در چهار طرف آن اتاقهایی وجود داشته که طبقه فوقانی آن جهت استراحت مسافرین و زائرین و طبقه زیرین محل اصطبل چهار پایان آنان بوده‌است.

کتیبه کلیسای سن استپانوس

عباس میرزا ( ولیهد ایران در زمان قاجار و والی آذربایجان ) در سال 1830 میلادی روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد، کتیبه ای به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگهای خود بنای کلیسا، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است.

متن کتیبه

“بسم الله الرحمن الرحیم و هو قدیم ، در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سکندرحشمت، دارادربان، نواب اشرف، حضرت نائب السلطنه العلیه، عباس میرزا ارواحنا فداه، که خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلی شاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنت وادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعا گوی سرگیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت که گویا حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه 1246 به این کمترین که دعا‌گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول، مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعا‌گوی عمر دولت شاه و شاه‌زاده و امیرزاده‌ها باشم و در تاریخ سنه 1246 قریه دره شام را از عالی جاه محبعلی بیک نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم که هرکس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد به دولت‌شاه ایران واجب است دعا نماید ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کسی که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید”

کلیسا های همجوار سن استپانوس

در نزدیکی های کلیسای سن استپانوس در روستاهای منطقه دره شام 3 کلیسای دیگر موجود می باشد.

سه کلیسای روستاهای دره شام عبارتند از:

1 ) کلیسای مریم مقدس که در سال 1518 میلادی ساخته شده است.

2 ) کلیسای گودرک مقدس در پشت ارتفاعات کلیسای استپانوس قرار دارد.

3 ) کلیسای چوپان که محل عبادت چوپانان روستاهای ارمنی‌نشین دره شام بود و اطراف آن تعداد بسیاری سنگ قبر وجود دارد.

کشفیات

باستان شناسان و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در سال 1384 بقایای استخوان هایی به علاوه چند تخته که متعلق به جعبه های نگهداری این استخوان ها بود را میان 2 طاق کلیسا کشف کردند.

علاوه بر کشفیات قبل چند تکه پارچه زرد و تکه های موم، گل اخرا و دانه های کندر در این محوطه شناسایی شد.

پس از کشف این بقایا اسقف اعظم ارامنه تهران و شمال ایران این کشفیات را ارزشمند خواند و احتمال دادند که بقایای این استخوان ها متعلق به حضرت یحیی باشد.

در پایان ویدئویی زیبا از این کلیسا را تماشا کنید

بهترین زمان سفر

 نزدیکی کلیسای سن استپانوس به رود بزرگ ارس و پوشش طبیعی اطراف این مکان را یک گزینه عالی برای سفر در تابستان ها می کند. بهترین زمان سفر به این منطقه در فصل بهار و تابستان می باشد.

بهترین ساعت برای بازدید صبح و ظهر می باشد، عصر و شب کلیسا تعطیل می باشد.

چگونه به کلیسا سن استپانوس برویم؟

این کلیسا در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله 3 کلیومتری رودخانه بزرگ ارس در مکانی به نام قزل وانک قرار دارد.

اگر قصد سفر با ماشین شخصی دارید باید از تبریز به سمت جلفا حرکت کنید و در نزدیکی های جلفا تابلو های مربوط به کلیسا را خواهید دید.

اگر قصد سفر با اتوبوس یا قطار را دارید باید ابتدا به جلفا ( هم ایستگاه قطار و هم ترمینال اتوبوس در جلفا قرار دارد ) سپس با کرایه ماشین به کلیسا بروید.

توصیه کارناوالی

در پایان بازدید از کلیسا، خرید صنایع دستی و مجسمه ها از فروشگاه کلیسا را فراموش نکنید با اینکار به اقتصاد و درآمدزایی منطقه و این کلیسا کمک خواهید کرد.

بازدید از شهر مرزی جلفا و رود ارس را نیز فراموش نکنید.

از خرید در شهر جلفا حتما لذت خواهید برد.

همچنین در بازدید خود از این بنا دقت داشته باشید که کوچکترین آسیبی به این کلیسا وارد نکنید چرا که با توجه به ارزش و اهمیت  تاریخی و مذهبی ، سازه ی آن تحت مراقبت و عملیات ترمیمی سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.

.

سخن آخر

آیا تا کنون از کلیسای سن استپانوس بازید داشته اید؟

نظرات و تجربیات خود از بازدید این کلیسا یا دیگر کلیساهایی که بازدید کرده اید را با ما در میان بگذارید.