اهداف و عوارض شیمی درمانی

دکتر رضا ملایری؛ فوق‌تخصص مدیکال آنکولوژی

شیمی درمانی یعنی درمان با مواد شیمیایی. در ابتدا از این روش، فقط برای درمان عفونت‌ها استفاده می‌شد چون آنتی‌بیوتیک‌ها نیز مواد شیمیایی هستند. در اینجا منظور از شیمی درمانی درمان دارویی سرطان‌هاست.

داروهای شیمی درمانی باعث جلوگیری از رشد سلول‌ها (cytostatic effect) و یا از بین‌بردن سلول‌ها (cytotoxic effect) می‌شوند و بیشتر روی سلول‌هایی که در حال تکثیر و رشد هستند، اثر می‌گذارند. بدین دلیل ما شاهد عوارض متعددی هستیم که، نتیجه تاثیر این داروها روی سلول‌های سالم بدن می‌باشند.

اوائل شیمی درمانی، مخصوصا در درمان سرطان‌های خون کاربرد داشت اما روز به روز داروهای جدیدتری در دسترس هستند که تحولی در درمان سایر سرطان‌ها نیز بوجود آورده‌اند. درمان سرطان‌ها و مخصوصا تومورهای تو پر (solid tumors) که بخش عمده این بیماری (حدود 95درصد) را تشکیل می‌دهند نیاز به همکاری عمیق میان رشته‌های جراحی، رادیوتراپی و مدیکال آنکولوژی (سرطان‌شناسی) دارد. در سه حالت نیاز به شیمی درمانی در تومورهای تو پر وجود دارد.

شیمی درمانی القایی (neoadjuvant)

زمانی که تومور پیشرفته باشد و عمل جراحی به طور کامل امکانپذیر نباشد. هدف از این شیمی درمانی، کوچک کردن تومور یا کاهش مرحله است تا جراح بتواند تومور را عمل کند. از این روش گاهی به همراه رادیوتراپی برای درمان سرطان‌های مختلف مانند  سرطان‌های پستان، ریه، معده و غیره استفاده می‌شود.

شیمی درمانی کمکی  (adjuvant)

پس از عمل جراحی، برای اینکه امکان عود مجدد سرطان به حداقل برسد استفاده از چند دوره شیمی درمانی  در برخی از سرطان‌ها مانند سرطان پستان، روده بزرگ، ریه و غیره توصیه می‌شود.

شیمی درمانی تسکینی (palliative)

در بسیاری از بیماران، بیماری در هنگام تشخیص پیشرفته است و متاستازهای دور دست وجود دارد لذا درمان سرطان‌های پیشرفته حائز اهمیت خاصی می‌باشد. درمان تسکینی نه تنها سبب طول عمر در برخی بیماران می‌شود، بلکه علائم بیماری آنها را در بسیاری از مواقع بهبود می‌بخشد و باعث ارتقا کیفیت زندگی آنها می‌شود.

داروهای شیمی درمانی  اکثرا درون وریدی، تزریق می‌شوند و در مراکزی  از عوامل شیمی درمانی استفاده می‌شود که تسهیلات و امکانات حمایتی لازم در کنار بیمار موجود باشد.دوز داروهای شیمی درمانی، به جای وزن بدن عموماً بر اساس مساحت سطح بدن  (BSA) محاسبه می‌گردد. نوموگرام جهت تعیین مساحت سطح بدن از طریق قد و وزنm2 1.8 (به طور مثال مساحت سطح بدن یک فرد با قد 170  سانتیمتر و وزن 70 کیلوگرم است) فرد تعیین می‌گردد.

عوارض جانبی داروهای شیمی درمانی

1- عوارض هماتولوژیک و سرکوب ایمنی

خطرناکترین عوارض بسیاری از داروهای شیمی درمانی عوارض خونی آنها می‌باشد که شایع ترین  شکل آن کاهش گلبول‌های سفید همراه با خطر بالای عفونت است، اگرچه کاهش پلاکت‌ها و خونریزی ناشی از داروها نیز ممکن است تهدید‌کننده حیات باشد

2– عوارض گوارشی

بی‌اشتهایی، تهوع و استفراغ از جمله شایع‌ترین و زجرآورترین عوارض حاد تعداد زیادی از داروهای شیمی درمانی می‌باشند. برای چنین عوارضی می‌توان از داروهای ضد تهوع استفاده نمود که با توجه به دسته فارماکولوژیک و اثر بخشی، آنها را طبقه‌بندی می‌کند. مهم‌ترین دسته‌های دارویی، آنتاگونیست‌های سروتونین (مثل اوندانسترون و گرانیسترون) می‌باشند که تحول عظیمی را در درمان این عوارض در 15 سال اخیر بوجود آورده اند. 

موکوزیت،  اسهال و گاهی یبوست نیز مشاهده می‌شود.

3- واکنش‌های پوستی (ریزش مو)

ریزش مو شایع ترین عارضه جانبی جلدی شیمی درمانی است و اثرات شدید روانی بر بیمار می‌گذارد. ریزش مو تقریباً همیشه برگشت پذیر است و با تاخیر چند هفته ای موها دوباره رشد می‌کنند.

سایر عوارض شیمی درمانی

4- عوارض قلبی

5- واکنش‌های عروقی و افزایش حساسیت

6-عوارض عصبی

7– عوارض ادراری-تناسلی

8 - بدخیمی ثانویه

9–عوارض جنسی و گونادی

10- درد عضلانی

داروهای شیمی درمانی باید موقعی تجویز شود که پزشک از بیماری و وضعیت روحی و جسمی بیمار اطلاعات کافی داشته باشد.