ده اصل در جلوگیری از سقوط در فضای مجازی ۲

مجهز بودن دنیا به دوربین مدار بسته الهی

برای کاهش معضلات مربوط به فضای مجازی و کارکردهای رسانه ای آن، علاوه بر راه کارهای بیان شده در بُعد حاکمیتی، باید در سطح خانواده ها نیز برای استفاده صحیح از ابزارهای نوین ارتباطی، فرهنگ سازی شود.

مدیریت رسانه در خانواده به پنج قسمت تقسیم می شود:

الف) مدیریت نیاز

باید بین نیاز و درخواست فرزندان تفاوت قائل شویم. فرزندان به محبت والدین، خوراک، پوشاک، لوازم التحریر، کسب دانش، معارف و علوم دینی و...نیازمندند و والدین وظیفه دارند به این نیاز پاسخ مناسب دهند. اما برخی از مطالبات فرزندان، نیاز حقیقی نیست بلکه خواسته آنان محسوب می شود که برآورده کردن این خواسته می تواند مشکلات فراوانی را برای خانواده به وجود آورد. در اختیار داشتن گوشی و تبلت هوشمند برای کودکان و نوجوانان، به صلاح آنان نیست و روان شناسان بسیاری به صراحت این نکته را مورد توجه قرار داده اند. همچنین داشتن اینترنت با سرعت بیش از 128 کیلوبایت بر ثانیه به هیچ عنوان مورد نیاز اعضای خانواده حتی برای تحقیقات علمی و پژوهشی نیست.

ب) مدیریت ابزار

والدین باید برای فرزندان خود ابزاری را تهیه کنند که برای آن محتوای مطلوب در کشور تهیه و تدارک دیده شده است. برای نمونه، نرم افزارهای پرورشی- آموزشی خوبی متناسبِ کودکان، نوجوانان و جوانان برای رایانه ها تولید شده است. اما هم اکنون ابزارهایی ارتباطی در دسترس کاربران قرار دارد که ما برای آن هیچ محتوایی نداریم و تمام محصولات موجود در بازار عرضه، غربی و غیر بومی است. خرید چنین ابزاری موجب بروز مشکلات فراوانی برای خانواده ها می شود. برای نمونه، با گذشت چندین سال از ورود کنسول های بازی پلی استیشن، ایکس باکس و نینتندو به کشورمان، هنوز متولیان امر و مسؤولان کشور، هیچ بازی ای برای این ابزار تهیه نکرده اند. بنابراین هر بازی که والدین تهیه کنند، غیربومی است و قریب به اتفاق این بازی ها دارای مشکلات متعدد اخلاقی-رفتاری هستند؛ در حالی که برای تلفن های هوشمند و رایانه، بازی های متعددی توسط متخصصان داخلی تولید شده است. این مطلب درباره ماهواره هم صدق می کند و ما برای آن محتوای مطلوبی نداریم. نکته مهم دیگر آن است که مالکیت این ابزار باید در اختیار والدین باشد، نه فرزندان، تا در مراحل بعدی والدین بتوانند به راحتی بر چگونگی استفاده فرزندان نظارت و کنترل کافی داشته باشند.

ج) مدیریت محتوا

بهتر است والدین قبل از خرید ابزارهای نوین ارتباطی بازی ها، نرم افزارها و به طورکلی محتواهای خوبی را برای آن، رصد و تهیه کنند. سپس ضمن معرفی آن به فرزند خود، به مرور زمان بخشی از محتوای تهیه شده را در اختیار آنان قرار دهند. به منظور تهیه محتوای خوب برای رسانه های دیجیتال می توانید به این منابع مراجعه کنید: تارنمای www.peyvandha.ir برای آشنایی با تارنماهای اینترنتی مناسب برای گروه های سنی مختلف. تارنمایwww.ircg.ir به منظور آشنایی با بازی های مناسب برای گروه های سنی مختلف. تارنماهای www.rasekhoon.net و www.tebyan.net برای تهیه فیلم ها و پویانمایی های مناسب. تارنمای فروشگاه اینترنتی ایفه به آدرس www.efeh.ir جهت آشنایی با اسباب بازی های مناسب برای کودکان.

د) مدیریت زمان

هر خانواده برای استفاده مطلوب از رسانه های نوین، زمان مشخصی را در نظر بگیرد. برای نمونه اگر برای نوجوان کل زمان استفاده از این رسانه ها را 2 ساعت در نظر بگیریم، می توان 1 ساعت را به رایانه و ساعت دیگر را به تلویزیون اختصاص داد. همچنین شب هنگام نامناسب ترین زمان برای استفاده از ابزارهای ارتباطی است. ضمن این که زمان استفاده از رسانه های نوین نباید با زمان اختصاص یافته به مسائل مهم تری همچون عبادت، مطالعه، تفریح با دوستان، بازی های حقیقی و. .. تداخل داشته و موجب برهم خوردن نظم حاکم بر موارد فوق الذکر گردد. مثلاً نباید نماز اول وقت را به دلیل حضور در شبکه های اجتماعی به تأخیر انداخت و یا در ایام امتحانات به بازی های رایانه ای پرداخت. امام کاظم علیه السلام در حدیثی نورانی در زمینه استفاده مطلوب از ساعت های زندگی می فرمایند: «اجْتَهِدُوا فِی أَنْ یکونَ زَمَانُ کمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَه لِمُنَاجَاه اللَّهِ وَ سَاعَه لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَه لِمُعَاشَرَه الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یعَرِّفُونَکمْ عُیوبَکمْ وَ یخْلِصُونَ لَکمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَه تَخْلُونَ فیها لِلَذَّاتِکمْ فِی غَیرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَه تَقْدِرُونَ عَلَی الثَّلَاثَه سَاعَاتٍ[1] تلاش کنید که وقت شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای مناجات باخدا، ساعتی برای کار زندگی (امرار معاش)، ساعتی برای معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد که شما را از عیب های تان آگاه کنند و از دل با شما خالص و یک رو باشند و ساعتی که در آن برای لذت های غیرحرام خویش خلوت کنید و با این ساعت، برای سه ساعت دیگر نیرو می یابید.»

هـ) مدیریت مکان

به بهانه های گوناگونی مانند به روز بودن و ارتباط با جهان، از ارتباط با اطرافیان مان محروم شده ایم. یکی از مهم ترین دلایل این آسیب، مدیریت نکردن مکان استفاده از این ابزار است. کاربران نباید از این ابزار در محل عبادت (مانند مساجد و زیارتگاه ها)، جلسات میهمانی، اتاق خواب (هم والدین و هم فرزندان)، محیط های آموزشی، محل کار و...استفاده کنند. برخی از این رسانه ها مانند رایانه و دستگاه بازی نیز باید در هال و مقابل دیدگان والدین مورد استفاده قرار گیرد؛ نه در اتاقی جداگانه. همچنین بهتر است خانواده ها شب هنگام (مثلاً بعد از نماز مغرب و عشا) گوشی ها و تبلت های خود را در یک جای مشخص (مثلاً یک سبد) قرار دهند و خود را از لذت گفتگو با اعضای خانواده محروم نکنند. در مهمانی ها نیز صاحب خانه می تواند از مدعوین خیلی محترمانه در خواست کند که گوشی های خود را در دست نگیرند و آن را خاموش کرده، یا حداقل در حالت سکوت قرار دهند.

6.اصل جایگزین سازی

وقتی استفاده از ابزاری خاص موجب بروز آسیب های فراوان برای کاربران می شود، بایستی به دنبال جایگزینی مناسب بود تا میزان آسیب ها را به حداقل رساند یا تهدید را به فرصت تبدیل کرد. اصل جایگزین سازی، از دو حیطه قابل بررسی است. اول آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی است که به عنوان مهم ترین جایگزین مطرح است و در مرحله دوم استفاده از تولیدات و سرویس های بومی کشور. در این جا توضیحات هر کدام از این دو مورد خواهد آمد.

الف) آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی-ایرانی

بهترین جایگزین برای ابزارهای نوین ارتباطی به منظور کاهش آسیب ها و معضلات آن، آداب، رسوم و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی است. تفکری که می گوید راه حل مشکلات فضای مجازی منحصر در فضای مجازی است، بسیار دور از واقعیت بوده، راه کارهایش کاربر را به ترکستان می برد. برای نمونه، انسان موجودی اجتماعی است و به ارتباط با اطرافیان خود نیاز دارد. حال اگر بخواهیم پاسخگویی به این نیاز را در ارتباط های مجازی منحصر کنیم (این اتفاق متأسفانه در حال وقوع است)، ارتباط های اجتماعی و واقعی مان دچار آسیب های فراوانی می شود. در این جا برای حل معضلات به وجود آمده نمی توان تنها از فضای مجازی مدد گرفت؛ بلکه باید از بستر و امکانات فضای واقعی برای حل مشکلات پدید آمده از ناحیه فضای مجازی، یاری خواست و ارتباط های واقعی را تقویت کرد. بهترین جایگزین؛ آداب، رسوم و فرهنگ فراموش شده اسلامی ایرانی است و مهم ترین بستری که می تواند عمل جایگزینی را انجام داده، ضمن غنی سازی صحیح اوقات فراغت، فرهنگ اصیلمان را احیا کند، خانواده و کارکردهای مربوط به آن است. به نظر می رسد موارد ذیل باید جایگزین ارتباط های نادرست فضای مجازی در خانواده ها شود:

گفتگو و تعاملات خانوادگی

در حالی که قرآن انسان ها را به حُسن معاشرت (تعامل و گفتگوی صحیح و سازنده) در خانواده ها امر می کند «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ و با زنان به طور شایسته معاشرت کنید»، مطابق برخی آمارها، میزان گفتگو در خانواده های ایرانی به طور متوسط تنها 13 دقیقه در روز است. چنین آماری زنگ های هشدار را به صدا درمی آورد و باید دانست که هرچه این عدد کاهش یابد، پیامدهای ناگوارتری را به دنبال خواهد داشت. از این رو لازم است با فرهنگ سازی و اطلاع رسانی از راه های گوناگون، میزان گفتگو و تعاملات درون خانوادگی افزایش یابد. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «الْخَلْقُ عِیالُ اللَّهِ وَ أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ مَنْنَفَعَ عِیالَ هُوَ أَدْخَلَ السُّرُورَ عَلَی أَهْلِ بَیتِه[2]مردم، خانواده خدا هستند. پس، محبوب ترین مردمان نزد خداوند، کسی است که به خانواده اش منفعت رساند و آنان را شاد و خوشحال سازد». همچنین در روایت دیگری امام موسی کاظم(ع) می فرماید: «الْخَلْقُ عِیالُ اللَّهِ فَأَحَبُّ هُمْ إِلَیهِ أَحْسَنُ هُمْ صَنِیعاً إِلَی عِیالِه[3]مردم، خانواده خدا هستند. پس، محبوب ترین مردم نزد خداوند، خوش رفتارترین آن ها نسبت به خانواده اش است.»

صله ارحام

ارتباط با اقوام و بستگان، از بهترین راه کارهای پاسخ گویی به نیازهای ارتباطی انسان هاست. دین اسلام به عنوان دین کامل، به صله ارحام و رفت و آمد اقوام، سفارش های فراوانی کرده است. با تقویت و تعمیق ارتباط با اقوام، ضمن کاهش نیاز به ارتباط های مجازی، از فواید فراوان آن نیز بهره مند می شویم. امام موسی کاظم(ع) می فرماید: «صِلَه الْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسَمِّحُ الْکفَّوَ تُطَیبُ النَّفْسَ وَ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ تُنْسِئُفِی الْأَجَلِ[4]صله رحم خلق را نیک و ودست را باز و نفس را پاکیزه و روزی را زیاد کند و مرگ را پس اندازد.» در روایت دیگری پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) می فرماید: «إِنَّأَ عْجَلَ الْخَیرِ ثَوَاباً صِلَه الرَّحِمِ[5]همانا سریع ترین خیر از نظر ثواب که به انسان می رسد، صله رحم است.»

ارتباط با همسایگان و ارتباط با نزدیکان

یکی دیگر از آموزه های مترقی اسلام، ارتباط و رفت و آمد با مسلمانان است. پیامبر بزرگوار اسلام حضرت محمد(ص) می فرماید: «اخْتِلَافُ أُمَّتِی رَحْمَه[6]رفت و آمد امت من بایکدیگر، رحمت است».[7] بنابر این روایت، رفت و آمدها موجب جلب رحمت الهی است و در پرتو جلب رحمت الهی، برکت های زیادی نهفته است. برای نمونه، امام موسی کاظم (ع) می فرماید: «تَزَاوَرُوا فِیبُیوتِکمْ فَإِنَّ ذَلِک حَیاه لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداًأَحْیاأَمْرَنَا[8]در خانه هایتان به دیدار یکدیگر بروید که این کار باعث حیات امر ماست، رحمت خدا بر آن بنده ای که امر ما(اهل بیت) را احیا کند.» به بیان دیگر حیات دینی ما نیز وابسته به احیای سنّت های حسنه ای مانند ارتباط نزدیکان و افراد مورد اطمینان است. از این رو به جدّ توصیه می شود که قسمتی از وقت خود را به رفت وآمد با برادران دینی اختصاص دهیم.

فرزند آوری

فرزندآوری علاوه بر فواید معنوی مانند مباهات پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در روز قیامت[9] موجب کسب برکت های مادی و دنیوی نیز می شود. وقتی تعداد فرزندان زیاد باشد، بچه ها با همدیگر بازی می کنند و شخصیت آن ها از جهات مختلف به خوبی رشد می کند. بازی و سرگرم شدن بچه ها با یکدیگر فواید بسیار زیادی دارد اما در موضوع بحث ما، موجب کاهش مراجعه آن ها به فضای نامناسب مجازی اعم از سخت افزاری و نرم افزاری می شود.

بازی ها و تفریحات سالم

بازی و تفریحات سالم، علاوه بر جذابیت فراوان، از یک سو موجب شادی افراد می شود و از سوی دیگر می تواند زمینه های رشد معنوی، تقویت خلاقیت و پرورش جسم را فراهم کرده و نقاط ضعف و قوت کودکان را نشان دهند. بازی از نیازهای اساسی و اولیه کودکان است که باید به شکل صحیح و واقعی به این نیاز پاسخ داد. دین اسلام به این مهم توجه فراوانی کرده، ضمن بیان اهمیت، شاخصه های آن را نیز بیان کرده است. پیامبر اعظم(ص) می فرماید: اِلهُوا و العَبوا؛ فإنّ یأکرَهُ أن یری فی دِینِکم غِلظَه[10]تفریح و بازی کنید؛ زیرا من خوش ندارم که در دین شما، سختی و خشونت دیده شود.» در سیره رسول خدا آمده است: «کانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ یرْکبَانِ ظَهْرَ النَّبِی(ص) وَ یقُولَ انِحَلْحَلْ وَ یقُولُ نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُ کمَا؛ امام حسن و امام حسین علیهما السلام بر پشت مبارک پیامبر خدا(ص) سوار می شدند و می گفتند: حرکت کن. رسول اکرم(ص) هم می فرمود: شتر شما خوب شتری است.» آن حضرت همچنین درباره شیوه بازی با کودکان نیز می فرماید: «مَنْ کانَ عِنْدَهُ صَبِی فَلْیتَصَابَ لَهُ[11]هر کس را کودکی در کنار است باید با وی چون کودکان هم بازی شود.» بنابراین والدین نباید مسائلی چون کمبود وقت و یا خستگی را بهانه قرار داده، بچه ها را از این موهبت محروم کنند.

داستان گویی

داستان گویی از روش های خوب تربیت دینی است، به گونه ای که قرآن از این روش برای بیان مهم ترین و عالی ترین مفاهیم تربیتی استفاده می کند. در زمان های نه چندان دور، نقل داستان در خانواده ها بخصوص توسط پدربزرگ ها و مادربزرگ ها به عنوان یک سنّت اسلامی-ایرانی، هم موجب سرگرمی کودکان می شد و هم با انتخاب داستان های مفید و هدفمند، روش تربیتی مناسبی برای کودکان به حساب می آمد. این سنّت نیکو اکنون با ورود فناوری های نوین ارتباطی رو به فراموشی است. خانواده هامی توانند با احیای این سنّت حسنه، وقت فراغت کودکان را به خوبی پر کرده، صمیمیت را در خانواده افزایش دهند. برای نمونه، کتاب کلیله و دمنه هم اکنون با قلمی سلیس و روان بازنویسی شده، از جمله کتاب های جذاب و پندآموز برای چنین جلساتی است. همچنین حافظ خوانی یکی از سنّت های اصیل ایرانی بود که با احیای آن، جایگزین خوبی برای استفاده نابجا از ابزارهای نوین ارتباطی یافته ایم. رعایت مجموع موارد فوق الذکر، نیاز به ارتباط، گفتگو، تعامل و تبادل اطلاعات را به صورت حقیقی پاسخ می دهد و بُعد اجتماعی بودن انسان را تقویت می کند. در این صورت، شاهد کاهش مراجعه کاربران به فضای مجازی خواهیم بود. زیرا نیاز به ارتباط و حضور در اجتماع، به صورت صحیح و حقیقی پاسخ داده شده است.

ب) سخت افزار و نرم افزارهای بومی

وقتی از آسیب های فضای مجازی سخن به میان می آید، بلافاصله کاربران، سرویس های جایگزین را مطالبه می کنند؛ بخصوص اگر مباحث پیرامون اینترنت، بازی های رایانه ای و شبکه های اجتماعی مطرح و مسائل فرهنگی و امنیتی نیز جلو ویژه ای بیابد. خوشبختانه هم اکنون جایگزین های مناسبی برای سرویس های غربی در داخل کشور وجود دارد که به اختصار برخی از آن ها را ذکر می کنیم:

خدمات

خدمات خارجی، جایگزین ایرانی، شبکه اجتماعی، فیسبوک، توییتر و گوگل پلاس، افسران، کلوب و فیسنما، اینستاگرام و فلیکر، ویسگون و لنزور    ، یوتیوب و ویمئو، آپارات، برنامه ارتباطی، وایبر، واتس اپ و تلگرام، بیسفون و ساینا، ایمیل، جیمیل و یاهو میل، چاپار، میهن میل و پست میل، موتور جستجو، گوگل، بینگ و یاهو، سلام و پارسی جو، مرورگر، موزیلا فایر فاکس، کروم و اپرا، ساینا، پیام رسان، گوگل تاک و یاهو مسنجر، ایطاها، ال فورآی و آی تگ، آپلود و ذخیره سازی، گوگل داکز و دراپ باکس، پیکو فایل و پرشین گیگ، نقشه، گوگل مپ، نقشه ایران، وبلاگ، بلاگر، بلاگفا، میهن بلاگ و پرشین بلاگ

نکته قابل توجه درباره جایگزینی سرویس ها آن است که کاربران بیان می کنند سرویس های جایگزین بومی نباید امکانات و قابلیت های کم تری از سرویس غیربومی داشته باشند؛ وگرنه رغبتی برای استفاده از این سرویس ها نخواهند داشت. در پاسخ، ذکر دو نکته بسیار ضروری است:

الف) خدمات غیربومی هم در ابتدا با کمبودها، اشکالات و نواقص زیادی عرضه شدند و به مرور زمان و با صبر و تحمل کاربران، نواقص رفع شده و رو به تکامل نهادند. این روند باید برای برنامه های داخلی نیز طی شود.

ب) یکی از مباحث انحرافی که توسط رسانه ها به ذهن ها القاء شد، جایگزینی غیرعاقلانه است؛ به این معنا که هر خدماتی، صرف نظر از ذات، آثار و پیامدهای آن به جایگزین بومی از همان جنس نیاز دارد. برای نمونه، برای مقابله با سیگارهای آمریکایی، باید جایگزینی ایرانی از همان جنس برای آن در نظر گرفته شود و خودمان دست به تولید سیگار بزنیم! سیگار با تمام زیان هایش اگر توسط خودمان هم ساخته شود، همان نتیجه را دربردارد. به واقع خودمان با دست خود، خویشتن را به کشتن داده ایم در حالی که قرآن می فرماید: «وَ لاتُلْقُوا بِأَیدیکمْ إِلَی التَّهْلُکه[12]و خویشتن را به دست خویش به هلاکت می ندازید» به این مثال ها توجه بفرمایید: آیا عاقلانه است از کودک خردسالی که با چاقوی خارجی بازی می کند، چاقو را گرفته و یک چاقوی ایرانی به او بدهیم؟ کودک 11ساله ای مبتلا به خود ارضایی است؛ چه چیز را باید جایگزین خود ارضایی او کنیم؟ اسلام به عنوان دین برگزیده الهی، چه چیز را جایگزین شراب کرد؟ بنابراین، گاهی جایگزینِ یک ابزار و یا سرویس نامناسب، از جنس همان ابزار نخواهد بود و گاهی ممکن است حتی به لحاظ ماهیت با اصل ابزار و یا سرویس متفاوت باشد. برای نمونه، وقتی چاقو را از کودک می گیریم به او عروسک و یا ماشین اسباب بازی می دهیم. سیگار را از فرد سیگاری گرفته ذهنیت وی را درباره سیگار عوض می کنیم و به او تنقّلات می دهیم. برای فرد مبتلا به خودارضایی در صورت رسیدن به شرایط مطلوب دینی، ازدواج تجویز می شود و در غیر این صورت با استفاده از روش های گوناگون وقت فراغتش را پُر و بُعد معنوی وی را تقویت می کنیم. در صدر اسلام، ازدواج موقت، جایگزین شراب معرفی شد. در تمام مثال های فوق، ماهیت چیزی که به عنوان جایگزین معرفی شد، با اصل آن تفاوت ماهوی دارد. بنابراین جایگزین یک تبلت خارجی برای کودک و نوجوان، تبلت ایرانی نیست. همچنین تنها با عنوان جذابی چون سیم کارت و یا تبلت دانش آموزی[13] نمی توان آسیب های آن را برای کودکان، نوجوانان و جوانان کاهش داد. بلکه بهتر است روند پیشنهادی ذیل برای سیم کارت طی شود: بچه ها تنها با شماره تلفن هایی که به تأیید والدین رسیده است، بتوانند تماس برقرار و یا دریافت کنند. مثل شماره تلفن والدین، اولیای مدرسه، برخی از اقوام، چند تن از دوستان، پلیس، اورژانس و...یک نسخه از هر پیامکی که توسط بچه ها ارسال و یا دریافت می شود، برای والدین نیز ارسال شود. سیم کارت به نام یکی از والدین باشد. در این صورت خواهیم دید که آسیب های احتمالی بر اثر استفاده نادرست از سیم کارت، چقدر کاهش پیدا می کند.

7.اصل همراهی

در کشورهایی که مردم از سواد رسانه ای برخوردارند، والدین فرزندان خود را هنگام بهره گیری از رسانه های دیجیتال همراهی می کنند. این مشارکت و همراهی به دو صورت است:

الف) حضور فیزیکی فعال:

یعنی والدین هنگام استفاده فرزندان از فضای مجازی بخصوص بخش رسانه ای آن، در کنارشان حضور دارند و یا دست کم فعالیت فرزندان برای والدین قابل رؤیت است. برای نمونه، 89 درصد والدین هنگام بازی در کنار فرزندان خود می نشینند. صرف حضور والدین در کنار فرزندان موجب کاهش بسیاری از آسیب های رسانه های نوین می شود.

ب) مشارکت:

یعنی والدین نیز همانند فرزندان و همراه آنان از فضای مجازی استفاده کنند. برای نمونه، در کشورهای یادشده 47درصد والدین با فرزندان خود بازی های رایانه ای می کنند. فایده این نوع همراهی آن است که اگر در حین استفاده از رسانه های نوین با مطالب نامناسبی مواجه شوند، می توانند با استفاده از روش های گوناگون، آسیب های آن را به حداقل ممکن برسانند. برای مثال، با ارائه توضیحاتی به رفع تصورات نامناسب فرزندان خود درباره یک پویانمایی و یا بازی اقدام کنند.

8. اصل ایمن سازی

از مهم ترین نگرانی های والدین درباره مسائل مربوط به فضای مجازی فرزندانشان، این است که اگر ما با استفاده از روش های گوناگون بتوانیم فرزندانمان را در خانه ها کنترل کنیم، باز هم از آسیب های اجتماعی مصون نیستند. مثلاً نوجوان می تواند در بیرون از خانه توسط تبلت دوستانش به مطالب غیراخلاقی دسترسی داشته باشد. با چه روش هایی می توان این نگرانی را کاهش داد؟ اصل ایمن سازی، پاسخی به نگرانی خانواده ها در این زمینه است. اگر خانواده ها به این اصل و راه کارهای آن به صورت ویژه توجه کنند و اهتمام ویژه ای به اجرایی کردن راه کارها داشته باشند، بسیاری از نگرانی های آنان برطرف خواهد شد. مهم ترین راه کارهای ایمن سازی فرزندان در برابر آسیب های خارج از کنترل والدین عبارتند از:

برقراری پیوند عاطفی فرزندان با نماز: «إِنَّ الصَّلاه تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکر[14]نماز از فحشا و منکرات جلوگیری می کند» و در جایی دیگر ضایع کردن نماز را مقدمه پیروی از شهوات و فرورفتن در منجلاب گرفتاری ها می داند: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِ مْخَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاه وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ[15]بعد از آنان نسلی جایگزین [آنان] شد که نماز را تباه و از شهوات پیروی کردند.

برقراری پیوند عاطفی با مراکز دینی:

درصورتی که والدین فرزندان خود را با مراکز دینی و ارزشی، آشنا و پیوند عاطفی بین فرزند خود و آن مرکز برقرار کنند، آنان را از مشکلات و آسیب های احتمالی فراوانی مصون نگه داشته اند. مسجد، حسینیه، دارالقرآن، پایگاه های بسیج و...مراکز بسیار مؤثری در تربیت دینی کودکان، نوجوانان و جوانان هستند. این نکته را نباید فراموش کنیم که ما در مقابل فرزندانمان مسؤولیت داریم.

تقویت حیا:

تقویت حیا در فرزندان از دیگر راه کارهای مفید در این زمینه است. زیرا حیا از یک سو مانع انجام نابهنجاری های گوناگون می شود. همان گونه که امام علی(ع) می فرماید: «الحیاءُ یصُدُّ عنْ فِعْلِ القَبیحِ[16]حیا و شرم، مانع زشت کاری می شود.» و از سوی دیگر دریچه ای برای حرکت به سوی خوبی ها و زیبایی ها در مقابل افراد می گشاید. امیر بیان امام علی(ع) می فرماید: «الحیاءُ سَبَبٌ إلی کلِّ جَمیلٍ[17]حیا و شرم، وسیله رسیدن به هر زیبایی است.»

تقویت بینش و بصیرت:

بینش و بصیرت از جمله ضروریات اولیه در زنگی بشری است؛ زیرا آن که از چنین خیری بی بهره باشد، احتمال گمراهی اش بسیار زیاد است. امام صادق(ع) در روایتی زیبا می فرماید: «الْعَامِلُ عَلَی غَیرِبَصِیرَه کالسَّائِرِ عَلَی غَیر الطَّرِیقِ لَایزِیدُه سُرْعَه السَّیرِ إِلَّا بُعْداً.[18] هر که بدون بصیرت عمل کند مانند کسی است که بی راهه می رود؛ هر چند شتاب کند از هدف دورتر گردد». برای افزایش بصیرت فرزندان در رابطه با فضای مجازی می توان از دو روش زیر بهره گرفت: طرح پرسش های کلیدی و تفکر برانگیز: برخی پرسش ها درباره فضای مجازی و کارکرد رسانه ای آن، تفکربرانگیز است و موجب می شود میزان آگاهی فرزندان درباره این مسائل بسیار بالا برود. برای نمونه، از فرزندان خود بپرسید: چرا کشور ما در همه زمینه ها تحریم می شود اما در دریافت کانال های ماهواره، شبکه های اجتماعی، اینترنت، تلفن همراه هوشمند و...تحریم نمی شود؟

طرح شبهات و کمک به پاسخگویی فرزندان: خوب است والدین شبهاتی را درزمینه فضای مجازی با فرزندان خود مطرح کنند و به صورت مدافع شبهه در این بحث وارد شوند و نظر فرزندان را در این زمینه جویا شوند. برای نمونه، بگویند «به نظر می رسد تنها با تکیه بر فرهنگ سازی می توان بر مشکلات فضای مجازی فائق آمد و نیازی به نظارت حاکمیتی و پالایش کردن محتوای نامناسب از طرف مسؤولان امر نیست.» سپس نظر فرزند خود را در این باره جویا شوند. مثال دوم این که به فرزند خویش بگویند «ظاهراً والدین می توانند با خرید تبلت برای فرزند خردسال خود قبل از این که در دست دیگران ببیند و عقده ای شود! او را از آسیب های این ابزار در خارج از خانه هم حفظ کنند.» والدین باید با ظرافت فراوان، فرزندان را هنگام پاسخگویی، به سوی پاسخ مناسب راهنمایی کنند تا پاسخ مطلوب را در نهایت از زبان او بشنوند و نه از زبان خودشان.

- کرامت بخشی و شخصیت دهی

کرامت نفس و داشتن شخصیت محکم، یکی از راه کارهای مصون سازی فرزندان در مواجهه با آسیب های فضای مجازی است. امام علی(ع) می فرماید: «مَنْکرُ مَتْعَلَیِهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیهِ [شَهْوَتُهُ] شَهَوَاتُه[19] هر که خود را بزرگوار دید، شهوت هایش در دیده وی خوار گردید». با جملاتی مانند تو شیعه امام علی(ع) هستی و ارزش و جایگاه ویژه ای نزد خداوند متعال داری، تو با بقیه فرق داری و آینده درخشانی در انتظار توست و...شخصیت دینی، فردی، اجتماعی و ملی او را تقویت کنید و از هر عملی که موجب شود فرزندان ضعیف النفس، بی شخصیت، حقیر و کوچک شوند، به شدت پرهیز شود.

- عینی سازی عاقبت گناه

عینی سازی عاقبت کارهای ناپسند، از دیگر راه های مصون سازی و خودکنترلی فرزندان است. والدین باید با استفاده از روش های گوناگون، اخبار و اطلاعات آگاهی دهنده ای نسبت به آسیب های فضای مجازی و عاقبت استفاده نامناسب از آن را به فرزندان خود برسانند. این که دختری به واسطه استفاده نامناسب از شبکه های اجتماعی فقط پس از دو هفته استفاده، در خانه ای تنها در مقابل 8 مرد قرار می گیرد و مسائل بسیار ناگواری برایش پیش می آید، از آسیب هایی است که یک بار تجربه آن نیز جبران ناپذیر است. پیشنهاد مطالعه کتاب و یا وب سایت خوب در این زمینه می تواند یکی از راه کارهای رسیدن به هدف فوق باشد.[20] اگر فرزندان ما آثار گناه را بدانند کم تر گناه می کنند.

- این دنیا مجهز به دوربین مدار بسته الهی است

والدین باید به فرزندان بیاموزند که تمام اعمال ما توسط خدا و خوبانش دیده می شود. همچنان که قرآن کریم می فرماید: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَه فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»[21]بگو: عمل کنید به زودی خدا و پیامبرش و مؤمنان اعمال شما را خواهند دید، و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانده می شوید، پس شما را به آن چه همواره انجام می دادید، آگاه می کند.» جمله معروف حضرت امام خمینی(ره) که فرمود «عالم محضر خداست در محضر خدا معصیت نکنید» ذیل همین راه کار می گنجد. بهتر است والدین، بُعد مهدویت را برای نیل به این مقصود در فرزندان خود تقویت کنند. یعنی این نکته از راه های گوناگون و با بیانی شیوا و نرم در کودکان و نوجوانان نهادینه شود که اعمال آنان همه هفته و همه روزه به اطلاع امام زمان(عج) خواهد رسید. نکته بسیار مهم دیگر در این زمینه این است که نوجوانان و جوانان باید بدانند چشم و گوش و همه اعضا و جوارح ما مسؤولیت دارند و درباره نوع استفاده از آن ها بازخواست می شویم.«وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً»[22]دنبال چیزی را که بدان علم نداری مگیر که گوش و چشم و دل در باره همه این ها روزی مورد بازخواست قرار خواهی گرفت.»

- نظارت غیر مستقیم و مستقیم بر دوستان

والدین باید رفت و آمد و دوستان فرزندان خود را به صورت غیرمستقیم و گاهی مستقیم زیرنظر داشته باشند. دوست و همنشین تأثیر زیادی بر انسان می گذارد. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «الْمَرْءُ عَلَی دِینِ خَلِیلِهِ وَ قَرِینِهِ[23]انسان پیرو دین و آیین دوست و همنشین خود است.» در سیره اهل بیت(ع) ملاحظه می شود که حتی گاهی مستقیم در انتخاب دوست فرزندانشان دخالت می کردند. (امام صادق(ع) و دوست فرزندشان اسماعیل). بنابراین فرزندان را به داشتن دوستانی خوب، تشویق و از آمد و شد با دوستان ناباب نهی مستقیم و غیرمستقیم کنید.

- طرح مساله و دریافت پاسخ از فرزندان

یکی از روش های ایمن سازی فرزندان طرح مساله برای آنان و کمک گرفتن از ایشان است. برای نمونه، والدین به فرزندان خود بگویند: «شخصی را می شناسند که به علت ناآشنایی با فضای مجازی دچار افت شدید تحصیلی شده است. به نظر شما چرا افراد زیادی دچار این مشکل شده اند و راه حل آن چیست؟» شنیدن پاسخ مساله از فرزندان و مرور راه کارها با آنان زمینه درونی سازی راه کارها را فراهم می آورد و بستر پذیرش توصیه های تکمیلی والدین در آنان را بیش تر می کند.

- درخواست از مسؤولان

خوب است از فرزندان خواسته شود مشکلات موجود در فضای مجازی و راه کارهای مقابله با آن را در قالب یک نامه (به عنوان مثال)، با همراهی والدین، برای مسؤولان ذی ربط بنویسند و به شیوه های گوناگون به آنان برسانند. برای نمونه، نامه ای به سایت وزارت ارتباطات و یا شورای عالی فضای مجازی ارسال کنند. در این صورت هم برای فرزند خود ارزش و اعتبار خاصی را قائل شده اند و هم غیرمستقیم راه کارها را به او القا کرده اند.

9.اصل تدریج و استمرار

کار تربیتی و فرهنگی باید سه شاخصه مهم داشته باشد. اول، مطابق با اصول و قواعد صحیح اسلامی باشد که این مورد در اصل حاکمیت قانون بیان شد. دوم، به تدریج انجام پذیرد و سوم، مستمر و دائمی باشد. اصل تدریج و استمرار از مهم ترین اصول مدیریت رسانه دینی در خانواده است؛ به گونه ای که حتی برای اجرای تمام اصول باید اصل تدریج و استمرار را مورد عنایت قرار داد. حذف رفتار و عادت های نامناسب و نابهنجار و جایگزینی آن هنجارهای مورد تایید شرع و فرهنگ حاکم بر کشور، به ندرت یک باره و ناگهانی اتفاق می افتد. با نگاهی به روند تربیتی قرآن در صدر اسلام درمی یابیم که ابتدا ذهنیت افراد درباره رفتار نامناسب در قالب بیان اصول دین اصلاح می شود و سپس میل افراد به آن رفتار نامناسب تغییر می یابد و از کرده خویش پشیمان می شوند و سرانجام، رفتار نو در قالب ترک عمل و یا انجام عملی جایگزین شکل می پذیرد. برای مثال، قرآن برای تحریم شراب طی چهار گام و به تدریج، تازه مسلمانان را از این عمل بازمی دارد. در گام اول بیان می کند که برخی مردم از نخل ها و درختان انگور شراب تهیه می کنند در حالی که می توان به جای آن رزق نیکو از درختان یادشده به دست آورد. وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخیلِ وَ اْلأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فی ذلِکَ لآیَه لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ[24]و از میوه های نخل ها و تاک ها شرابی مستی آور ورزقی نیکو به دست می آورید، و خردمندان را در این عبرتی است. در واقع قرآن در این مرحله تصریح می کند از انگور و خرما می توان هم استفاده خوب کرد و هم استفاده نامناسب. استفاده خوب آن را به رزق نیکو و استفاده نامناسب آن را به شراب مستی آور تعبیر می کند. در گام دوم در قالب پرسش و پاسخ ضمن تصریح به وجود منفعت در شراب برای مردم، گناه و آسیب های آن را بیش تر از منافع آن می داند. یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فیهِما إِثْمٌ کَبیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ اْلآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ[25]تو را از شراب و قمار می پرسند. بگو: در آن دو گناهی بزرگ و سودهایی است برای مردم. و گناهشان از سودشان بیش تر است. در این مرحله ذهنیت مردم را درباره سودآوری حداکثری شراب نسبت به ضررهای آن عوض می کند. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاه وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ[26]ای کسانی که ایمان آورده اید! آن گاه که مست هستید گرد نماز مگردید تا بدانید که چه می گویید. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ اْلأَنْصابُ وَ اْلأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ[27]ای کسانی که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بت ها و گروبندی با تیرها پلیدی و کار شیطان است، از آن اجتناب کنید تا رستگار شوید. در رابطه با مسائل مربوط به فضای مجازی نیز نمی توان رفتارهای نامناسبی همچون اتلاف وقت، استفاده غیراخلاقی، دامن زدن به شایعات، غفلت از خدا، خود و اطرافیان و...را به آسانی و ظرف چند روز اصلاح کرد.

10.اصل اقتدار همراه با صمیمیت و مهربانی

والدین باید در اجرای اصول فوق بااقتدار باشند و در مقابل خواسته های نابجای فرزندان از خود ضعف نشان ندهند و عقب نشینی نکنند. اما این اقتدار باید همراه صمیمیت و مهربانی باشد. به عبارت دیگر، درست است که والدین اصول مهم تربیتی را زیر پا نمی گذارند اما با چاشنی مهربانی و محبت به فرزندانشان می فهمانند که چون دوستشان دارند در مقابل خواسته آن ها می ایستند. بنابراین داشتن آرامش و وقار در این زمینه بسیار ضروری است. رسول خدا(ص) می فرماید: «علَیکم بِالسَّکینَه و الوَقارِ؛ بر شما باد آرامش و وقار.»برای اجرا کردن این اصل و توجه دادن فرزندان به این نکته که ایستادگی والدین در مقابل خواسته آن ها، از روی دلسوزی است، والدین باید به موارد ذیل توجه ویژه داشته باشند: اگر با استفاده نامناسب فرزندان از این ابزار روبه رو شدید، آن ها را تحقیر نکرده، به آنان توهین نکنید. امام علی(ع) می فرماید: «لَاتُحَقِّرَنَّأَ حَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ صَغِیرَهُمْ عِنْدَاللَّهِ کبِیر[28]نباید کسی از مسلمانان را کوچک شماری؛ زیرا کوچک آن ها نزد خدا بزرگ است. » اگر شخصیت فرزندان خرد شود، احتمال لغزش های بعدی آن ها بسیار زیاد خواهد شد. «مَنْ هَانَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ فَلَاتَأْمَنْ شَرَّه؛ هر که برای خود شخصیت و ارزشی قائل نشود از گزند او خاطرجمع مباش.» بنابراین، والدین به جای تحقیر شخصیت بچه ها، عمل ناپسند آنان را زشت بشمارند و بین عمل و شخص انجام دهنده آن عمل، تفاوت قائل باشند.

پرهیز از تندخویی و خشم: امام علی(ع): «لِتَکن شِیمَتُک الوَقارَ،فمَن کثُرَ خُرقُهُ استُرذِلَ.[29] بایدکه خصلت تو وقار باشد؛ زیرا هر که تندی و درشتی او زیاد باشد، پس او زبون شمرده شود.» نیاز نیست برای هر بهره گیری نادرست از فضای مجازی، مورد ملامت و سرزنش قرار گیرند. مثلاً اگر به صورت ناخواسته با متنی نامناسب مواجه شدند نباید سرزنش شوند:«مَاکلّ مَفْتُونٍ یعَاتَب[30]هر فریب خورده ای را نمی شود سرزنش کرد»در ملامت و سرزنش کردن فرزندان زیاده روی نکنید: «وَ الْإِفْرَا طُفِی الْمَلَامَه یشُبُّنِیرَ انَا للَّجَاجِ؛ زیاده روی در ملامت، آتش لجاج تو را برافروزد».

پی نوشت ها