بررسی تحلیلی روش خاورشناسان در تبیین جایگاه سیاسی و دینی امام محمد باقر(ع)

مقدمه

شیعه پژوهی و امامت پژوهی از موضوعاتی است که خاورشناسان به آن توجه ویژه داشته اند. اولین مطالبی که خاورشناسان درباره امامان شیعه به شکل اختصاصی بررسی کرده اند در مقالات دایرةالمعارف اسلام (١٨٨٥) یا کتاب مذهب شیعه دونالدسون (١٨٤٦) است. اما شیعه پژوهی جدی و به تبع آن امام پژوهی غربیان پس از انقلاب اسلامی ایران (١٣٥٧ ه. ش. /١٨٧٨ م.) رشد چشمگیری داشت (هالم، ١٣٨٤: پیش گفتار مؤلف). در این مدت نه چندان طولانی، خاورشناسان، در مجامع علمی، آثار و تحلیل های مختلف و گاه ناهمسویی درباره تاریخ و اعتقادات شیعه مطرح کرده اند که قدر مشترک بیشتر آنان عبارت است از: ناهمخوانی با حقیقت تشیع و باورهای شیعی. پرسش اصلی ما این است که با وجود ادعای روشمندی پژوهش های غرب، چرا دستاورد و پیام اصلی پژوهش های آنان که با هدف معرفی تشیع، آموزه ها و امامان شیعه انجام شده، سازگاری اندکی با حقیقت تشیع، باورها و تاریخ تشیع دارد؟

از سوی دیگر، آنچه در جامعه علمی شیعیان به عنوان نقد شیعه پژوهی غرب صورت پذیرفته است غالبا بر محور اظهارنظرها، استنتاجات، اهداف و انگیزه های پژوهشگر یا جریان وابسته بوده است که در این مسیر خود نیز گرفتار افراط و تفریط شده اند. اما این مسئله کمتر بررسی شده است که: اسلام پژوهان یا شیعه پژوهان غربی در مطالعه اسلام و تشیع چه روشی را در پیش گرفته بودند که به چنین نتیجه و تحلیل هایی منتهی شده است؟

بدین منظور مقاله حاضر با هدف شناخت و تحلیل دیدگاه های شیعه پژوهان غربی، مطالعات آنان درباره امام باقر (ع) را از منظر روش شناسی بررسی میکند. به دلیل اینکه دو مسئله موضع گیری سیاسی و امامت درباره امام باقر (ع) مهم و ارزشمند است، روش شناسی آنان را در این دو مسئله بررسی خواهیم کرد و اینکه آیا تحلیل و دیدگاه آنان بر پایه روش آنان تغییر کرده است یا نه. فرضیه این است که روش پدیدارشناسی در ظاهر با رویکرد همدلانه دیده می شود اما روش تاریخی غیرهمدلانه خواهد بود.

مدخل «امام باقر (ع)» به قلم اتان کلبرگ را، که در دایرةالمعارف اسلام منتشر شده است، آقای حسن طارمی در کتاب تصویر امامان شیعه در دایرةالمعارف اسلام ترجمه و نقد کرده است (تقی زاده داوری، ١٣٨٥: ٢٤١-٢٨٣). همچنین، در مصاحبه ای همین مقاله بررسی شده است (نک. : www.sokhanetarikh.com). بنابراین، مقاله یا اثری در زمینه روش شناسی دیدگاه ها و تحلیل های خاورشناسان درباره امام باقر (ع) وجود ندارد.

مسئله دیگر اینکه مقاله پیش رو فقط به مقاله کلبرگ و نقد آن بسنده نکرده، بلکه آثار و مقاله های دیگری را نیز از خاورشناسان بررسی کرده است.

١. گذری بر دیدگاه خاورشناسان درباره امام باقر(ع(

پژوهشگران غربی برای شناخت و معرفی امامان شیعه علاوه بر نقل گزارش های تاریخی مربوط به جنبه های حیات فردی، نقش آنان را در ساحت های مختلف علمی، سیاسی و مذهبی نیز تحلیل میکنند. کلبرگ از جمله خاورشناسانی است که در زمینه تاریخ تشیع، به ویژه تشیع امامی، صاحب سخن و اثر است (نک. : عباسی و آقایی، ١٣٨٢).

علاوه بر مدخل «امام باقر (ع)»، که ملاک بررسی دیدگاه کلبرگ در نوشتار حاضر است، مدخل های «امام سجاد (ع)»، «مسلم بن عقیل»، «رجعت»، «سفیر»، «شهید»، «شهید ثانی»، «سلیمان بن صرد خزاعی» و «امین الاسلام طبرسی» در دایرةالمعارف اسلام را نیز کلبرگ نگاشته است (تقی زاده داوری، ١٣٨٥: ٢٤٣). همچنین «کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او»، «عقیده و فقه در تشیع امامی» نیز از جمله آثار کلبرگ است.

مروری بر آثار این شیعه پژوه غربی روشن می کند که پژوهش های وی غالبا بر روش تاریخی استوار است. اظهارنظرهای کلبرگ درباره شخصیت، امامت و جایگاه سیاسی و اجتماعی امام باقر (ع)، که شواهد آن در ادامه خواهد آمد، نیز از این رویکرد خارج نیست.

کلبرگ نظام مندی فقه شیعه و تدوین دستگاه اعتقادی تشیع را محصول فضل علمی امام باقر (ع) دانسته است (همان)، اما در کنار باورداشت چنین جایگاه علمی و نقش محوری ایشان در نظام سازی آموزه های شیعی، مشروعیت امامت امام باقر (ع) در نگاه شیعیان را به شهادت جابر بن عبدالله انصاری منحصر کرده است (همان: ٢٤١). او با اعتماد به شواهدی از منابع تاریخی، امام باقر (ع) را در فضای سیاسی معاصر خودش فردی ساکت و منزوی به تصویر می کشد که حتی در مقابله با امویان، به عنوان دشمن درجه اول اهل بیت (ع)، نه تنها کمترین حمایتی از قیام هایی که در برابر علویان صورت می پذیرفت از خود نشان نمی داد، با افراد انقلابی هم سازگار نبود (همان: ٢٤٢).

ارزینا لالانی، دیگر شیعه پژوه غربی است که درباره امام باقر (ع) قلم زده است.

چنین می نماید که دیدگاه او در میان خاورشناسان به تفکر شیعه اثناعشری بسیار نزدیک باشد. لالانی علاوه بر سخنرانی های متعددی که با موضوع تشیع داشته است، تألیف چندین کتاب و ده ها مقاله درباره تشیع را در پرونده علمی خود جای داده است. از جمله آثار وی کتاب نخستین اندیشه های شیعی؛ تعالیم امام محمد باقر (ع) است که متن انگلیسی این کتاب[1] در آبان ١٣٨١ برنده جایزه کتاب سال ولایت جمهوری اسلامی ایران شده بود. با مطالعه این اثر چنین به نظر می رسد که لالانی میکوشد با نگاه شیعی یا نزدیک به باور شیعیان، و به تعبیر دیگر با رویکردی پدیدارشناسانه درباره امام باقر (ع) اظهارنظر کند. اینکه در جهت گیری مذکور تا چه میزان موفق بوده است در ادامه مقاله بررسی خواهد شد.

لالانی امامت امام باقر (ع) را بر اساس روایات کافی، به دریافت جفر و جامعه (صندوق اسلحه پیامبر و کتاب) از پدرش مدلل کرده است (لالانی، ١٣٨١: ٥٧). او حوادثی چون ادعای وصی امام باقر بودن از طرف افرادی مانند بیان و ابومنصور را بر قطعیت امامت آن حضرت در زمان حیاتش تحلیل می کند؛ همچنین جداشدن گروهی از اصحاب امام باقر (ع) و پیوستن آنها به عمر بن ریاح و حتی ظهور غالیانی چون مغیره را، که بر الوهیت امام تأکید داشته است. وی، از سویی جدایی و کاهش تعداد یاران امام را آسیب می داند و از سوی دیگر، آنها را شواهدی قوی بر امامت آن حضرت در زمان حیاتش می داند (همان) که اقتضای چنین مدعیاتی را برای این افراد فراهم می کرد.

لالانی درباره خاستگاه و پیشینه لقب «باقر» ضمن بحث مبسوطی که ذیل روایات مربوط به این لقب میآورد در نهایت چنین نتیجه میگیرد که از نظر زمانی مشخص نیست از چه زمانی آن حضرت به این لقب ملقب شده باشد و حتی وجود این لقب را برای امام در زمان حیاتش بعید می داند (همان: ٥٣). اما به اعتبار شواهد موجود در منابع شیعیان زیدی، اسماعیلی و اثناعشری و حتی منابع تفسیری و روایی اهل سنت، آن حضرت را دانشمندی جامع الاطراف می داند که علمای معاصرش در حضور او احساس حقارت میکردند. از همین رو لالانی لقب «باقر» را از هر کجا و هر زمانی که بوده و آمده باشد بازتاب شهرت علمی و خردمندی آن حضرت می داند (همان: ٥٦-٥٧).

دونالدسن، مستشرق انگلیسی فارغ التحصیل مدرسه تبلیغات کندی در هارتفورد است که شانزده سال در ایران و مشهد سکونت داشته و به همراه همسرش به برخی سرزمین های اسلامی سفر کرده است. وی در زمینه تشیع آثاری دارد که مهم ترین آنها کتاب مذهب تشیع (The Shiite Religion) است. همچنین مقالاتی مانند «اندیشه امامت نزد شیعه»، «قرآن و سحر»، «ازدواج عرفی در اسلام» و «توبه در اسلام» را نگاشته است

(احمدوند، ١٣٧٧: ٦٣). وی در فصلی که به زندگی امام باقر (ع) پرداخته، علاوه بر نقل های یعقوبی و ابن خلکان درباره لقب باقر، از آن حضرت به عنوان شخصیتی علمی و منزوی یاد میکند که به دلیل وجود مسائل مهم اجتماعی همچون قیام هایی که در برابر امویان صورت میپذیرفت، مردم از توجه به ایشان غافل بودند. او معتقد است رسیدن امام به ٥٧ سالگی، اقتضای مرگ طبیعی را داشته است (دونالدسن، بیتا: ١٢٣-١٢٨).

هاینس هالم مستشرق دیگری است که با نگاه و روشی همسان با کلبرگ و دونالدسن، جایگاه امام باقر (ع) را تحلیل می کند. بر همین اساس، در نگاه وی، امام، شخصیتی است که از نظر سیاسی نه تنها از ورود به مباحث سیاسی پرهیز می کرد بلکه در عمل هم کمترین مقابله ای در مقابل امویان از خود نشان نمی داد. هالم در اظهارنظری ناآشنا امامت امام باقر (ع) و پدرش علی بن حسین (ع) را در زمان حیاتشان محل تردید می داند و معتقد است شیعیان بعد از وفاتشان آنها را به عنوان امام چهارم و پنجم خود معرفی میکردند (هالم، ١٣٨٤: ٥٢ و ٦٦).

هالیستر پژوهشگر دیگری است که پس از بیان گزارش های تاریخی درباره شخصیت و جایگاه علمی امام باقر (ع) در جامعه شیعی و میان عالمان و راویان اهل سنت به ذکر یک جمله بسنده می کند: «زید برادر ناتنی او که مادرش از اهالی سند در پاکستان بود بیطرفی سیاسی او را قبول نداشت» (هالیستر، ١٣٧٦: ١٠٢).

روشن است که در کنار ناهمخوانی کلی دیدگاه های پیش گفته با اعتقاد و تاریخ شیعیان، برخی از آنها (ادعای امامت امام باقر (ع) بعد از وفات آن حضرت) نه تنها کمترین سابقه ای در تاریخ تشیع ندارد، بلکه نقطه مقابل «امامت شیعی»، حضور همیشگی حجت خدا در زمین و وجوب شناخت امام زمان، است. به همین دلیل آنچه بیش از یافته های فوق اهمیت مییابد، روش شناسی پژوهشگران غربی در تحلیل اعتقادات شیعه و تاریخ تشیع و برداشت از آن است.

٢. بررسی روش شناسی خاورشناسان

ناگفته پیدا است که گزارش ها و تحلیل های تاریخی در آثار خاورشناسان موضوع این بررسی خواهد بود؛ اما برای بررسی و نقد گزارش های آنان نباید صرفا به این مسئله بسنده کرد؛ زیرا این گونه گزارش ها و برداشت ها با روش تاریخی و مراجعه به منابعی گردآوری شده است که نه تنها اطلاعات یکسانی عرضه نمی کند بلکه راجع به برخی امامان و تاریخ تشیع گرفتار فقر اطلاعاتی است؛ از این رو در روایی نقد این عرصه، پیش از آنکه نقد غربیان مد نظر باشد، باید به آسیب شناسی منابع و پژوهش های تاریخ تشیع نیز پرداخت ؛ زیرا برخی حوادث زندگانی امامان (ع) کمتر محل توجه مورخان و پژوهشگران شیعه و مسلمان قرار گرفته است. اما در زمینه تحلیل دیدگاه خاورشناسان باید توجه داشت که غربیان در زمینه بنیادهای اعتقادی شیعه دو روش در پیش میگیرند (نک. : چلونگر، ١٣٨٠) که چنین است:

٢. ١. روش تاریخی

در این روش، پژوهشگر میکوشد مؤلفه های اعتقادی تشیع را به عنوان پدیده هایی تاریخی بررسی کند که حاصل تحولاتی هستند که در بستر تاریخی رخ داده اند. بر پایه روش تاریخی، موضوع در زمان و مکان خاص یا حثیت تاریخی بررسی می شود که اگر از رشته حوادث تاریخی و ارتباط طولی و عرضی آن با حوادث و رویدادهای دیگر جدا شود، شناختنی نخواهد بود.

از سوی دیگر، چون بیشتر خاورشناسان خاستگاه وحیانی برای اسلام و تشیع قائل نیستند، مسائل اعتقادی و مذهبی شیعه را در روند تاریخی و نسبت با گذشته و حال آن باور، بررسی میکنند. در بررسیهای آنان، پژوهش در زمینه آموزه هایی چون امامت جدای از موقعیت تاریخی آنها غیرممکن خواهد بود؛ از همین رو در روش تاریخی این گونه آموزه ها، شاید ساختگی یا دستاورد تحولات فکری، سیاسی و اجتماعی قلمداد شود. خاورشناسانی همچون فان فلوتن، دارمستتر و گلدزیهر چنین بوده اند و هنوز هم در بین خاورشناسان چنین تفکری وجود دارد.

٢. ٢. روش پدیدارشناسانه

در روش پدیدارشناسانه، هدف، شناخت پدیده از راه شناخت عناصر ذهنی افراد و درک پیامدهای آن است. به رغم روش تاریخی، در روش پدیدارشناسانه نیاز به وجود ارتباط منطقی موضوع با زمان (گذشته و حال) و مکان خاص نیست بلکه آنچه در این روش اهمیت دارد، عناصر و مؤلفه های اصلی هر پدیده و آثاری است که آن پدیده میتواند بر فرد، جامعه یا بر دوره ای از تاریخ بر جای گذارد. در این روش پژوهشگر از یک سو به جای آنکه پیدایش هر پدیده را با رویدادهای تاریخی پیوند دهد، به مؤلفه های فکری و اعتقادی پدیده توجه میکند و از دیگر سو به جای اظهارنظر، تحلیل و ریشه یابی، آموزه های مذهبی را توصیف، و نقش آنها را در دستگاه اعتقادی مذهب بررسی میکند. شیمل معتقد است در روش پدیدارشناسانه، پژوهشگر پس از مطالعه پدیده ها و سطوح عمیق و عمیق تر بازتابهای انسانی در برابر ذات الاهی، به کانون دین وارد میشود و به درونیترین امر مقدس هر دین دست مییابد (شیمل، ١٣٧٦: ٣٦).

خاورشناسانی چون هانری کربن و گاه آنه ماری شیمل و همیلتون گیب، که در بررسی آموزه های اعتقادی تشیع روش پدیدارشناسانه دارند، در برابر خاورشناسان پای بند به روش تاریخی بسیار اندک اند.

٣. بررسی روش شناسی دیدگاه خاورشناسان درباره امام باقر(ع)

دقت در اظهارنظرهای پیش گفته و مقایسه آنها با آنچه در باور شیعیان وجود دارد، نشان از تفاوت رویکرد و زاویه نگرش به شخص امام و آموزه امامت دارد که خود برخاسته از تفاوت نوع نگاه به مذهب است؛ چراکه شناخت موضوعات مذهبی و لوازم آن (امامت و امام) بدون ملاحظه مبانی آن مذهب شناختی ناقص خواهد بود. در تفکر شیعی، تشیع مذهبی اصیل است که بر اصل کلامی امامت استوار است و بر اساس آن، امامت منصبی الاهی و امام شخصیتی منتخب و منصوب خدا و پیامبر (ص) است که اوصافی مانند علم و عصمت دارد.

عمده شناخت شیعه پژوهان غربی از شیعیان و تشیع، نتیجه دریافتی است که از آثار و منابع غیرشیعی صورت پذیرفته است و اساسا تشیع را نه به عنوان مذهبی اصیل، بلکه به عنوان پدیده ای نوظهور و انحرافی در دین اسلام می شناسند که در بستر حوادث تاریخی و به اقتضای اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی نضج و نمو یافته است. بدیهی است که نتیجه مطالعه ای که با چنین پیش فرضی صورت پذیرفته باشد مغایر با مطالعاتی خواهد بود که بر اصالت این مذهب استوار است. رنه گنون در نقد شیوه این دسته میگوید چون خاورشناسان همه چیز را از منظر غربی نگاه میکنند در شناخت شرق و تمدنهای شرقی ناتواناند. به باور وی، نخستین قدم در شناخت اسلام و تمدن شرق این است که خاورشناس خود را در جایگاه فردی معتقد و وفادار به آن فرهنگ قرار دهد و تعالیم آن را از درون مطالعه کند. به عبارت واضح تر، گنون معتقد است پژوهشگری که در پی شناخت مذهب و فرهنگ خاصی است باید هر چه بیشتر از روش تاریخی دور شود و به روش پدیدارشناسانه روی آورد (موسوی، ١٣٨٨: ١٨).

تطبیق سخن رنه گنون با آنچه از پژوهشگران پیش گفته آمد، برخطابودن و ناکارآمدی آثار آنان را روشن می کند؛ چراکه همه آنها شناخت امام باقر (ع) را به دور از باور شیعی دنبال کرده اند. در باور شیعیان، محمد بن علی (ع) شخصیت یگانه (زمان خود) معصوم، امام مفترض الطاعه منصوب به نص خداوند است که قول و فعل و تقریر او حجت است.

در اینجا یادآوری دو نکته مناسب است؛ نخست اینکه کلامیبودن این مطلب نه تنها به ترکیب اصلی بحث خللی وارد نمی کند، بلکه به ضرورت کلامیبودن مذهب شیعه ضروری است تمامی مباحث سیاسی، اجتماعی و تاریخی شیعیان بر همین مبنا استوار باشد. دوم اینکه، این سخن هرگز به معنای پیش شرط قراردادن پذیرش اعتقادات تشیع برای معرفی و مطالعه آن نیست بلکه منظور این است که مطالعه و برداشت و تحلیل رابطه اجزا و کارکرد عناصر مکتب فکری تشیع و هر مکتب دیگری، منحصر به اتخاذ رویکرد شناخت از درون (پدیدارشناسانه) است.

حال آنکه شیعه پژوهان غربی، امام باقر (ع) را به عنوان شخص معین، از جامعه ای معین در مقطعی از تاریخ آن جامعه، مطالعه کرده اند. برای روشن شدن این مدعا، دیدگاه های خاورشناسان درباره امام باقر (ع) در دو محور موضع سیاسی و امامت ایشان بررسی میشود:

٣. ١. بررسی روش خاورشناسان در موضع سیاسی امام باقر(ع)

بیشتر پژوهشگران غربی بدون کمترین اشاره ای به فضای سیاسی معاصر امام باقر (ع) و رابطه حاکمیت با شیعیان و امامان شیعه، ایشان را به سکوت، بیطرفی سیاسی، مشارکت نکردن در مبارزات و حمایت نکردن از جنبش ها در برابر بنوامیه توصیف می کنند. این برداشت درست نمای رهزن زاییده نگاه غیرجامع تاریخی به موضوع است که با استنادهای جزئی و نگاه حداقلی به شواهد تاریخی صورت پذیرفته است. زیرا درست است که در منابع تاریخی و نیز متون روایی، سخنی از تهدید و رویارویی مستقیم امام (ع) با حاکمیت به میان نیامده است، اما اسناد فراوان تاریخی و شواهدی بر خشونت رفتاری و سخت گیری حاکمیت در خصوص شیعیان و امام شیعیان وجود دارد (تقی زاده داوری، ١٣٨٥: ٤٢) که تحلیل آنها نه تنها ادعای سکوت امام را برنمیتابد، بلکه او را سیاست مداری مبارز قلمداد میکند. بنابراین، تحلیل آنان با این اسناد قابل جمع نیست. تعرض دستگاه حاکم و دست گیری شخصی که در کنج عزلت و انزوای کامل سیاسی به زندگی صرفا علمی خود مشغول باشد، بی معنا خواهد بود که راه برون رفت از آن جز با شکستن حصر توجه به روش تاریخی به دست نخواهد آمد.

در مطالعه پدیدارشناسانه اندیشه سیاسی تشیع، امام ساکت و بی اعتنا دیده نمی شود تا سخت گیری و خشونت دستگاه حاکم با امام بی معنا دیده شود. در این نگاه، سخن از راهبرد سیاسی سکوت نمای «تقیه» است که امام باقر (ع) بخشی از فلسفه آن را نگهبانی از جان و امنیت شیعیان (کلینی، ١٤٠٧: ٢٢٠/٢؛ نوری، ١٤٠٨: ٢٥٨/٢) دانسته است.

به نظر میرسد در نگاه آنان، موضع گیری سیاسی صرفا در رهبری جنبش سیاسی یا سیاسی نظامی یا رویارویی مستقیم با حاکمیت خلاصه می شود، در حالی که تقویت زیرساخت هایی که مظاهر و نمادهای سیاست بر آنها استوار است، کارآمدتر از برنامه های زودگذر و روبنایی است. در نگاه تاریخی، امام باقر (ع) شخصیتی است که در انفعال کامل به سکوت و انزوای سیاسی روی آورده است. اما در نگاه شیعی، امام سیاست مداری عالم، فعال، دوراندیش و تأثیرگذار است که در پوشش اعتقادی «تقیه» به دور از حساسیت زایی، لحظه ای از مبارزه سیاسی با حاکم ستمگر دور نخواهد بود.

شیعه پژوهان غربی به جایگاه منحصر به فرد علمی امام باقر (ع) باور داشته اند، اما رویکرد سطحی نگر آنها در این باور به گونه ای است که آنان را به پرسشگری و تحلیل جامع الاطراف این شخصیت علمی ترغیب کند. حال آنکه فعالیت های علمی امام (ع) از مهم ترین کارهای سیاسی ایشان است که در کنار کمترین آسیب، بیشترین دستاورد را به همراه داشته است:

مواجهه علمی امام (ع) با عالمان عصر خود گرچه در قالب مناظره های کلامی و نقد مبانی نحله های مختلفی مانند معتزله، خوارج، مرجئه، زید و طرفدارانش صورت می پذیرفت، اما چون جریانهای مذکور در تحولات سیاسی اجتماعی عصر اموی تأثیرگذار بودند، امام (ع) با نگاهی چندمنظوره با غلبه علمی و تبیین مبانی شیعی، انتشار پیامدهای سیاسی آن را نیز در اهداف و برنامه خود می دید.

ترسیم عینی آرمانهای تشیع از سوی امام باقر (ع) و روشن سازی جایگاه امامت و امام در نظام اجتماعی و سیاسی اسلام، بیش از هر چیز برای خلفا هراس آور بود؛ زیرا در اندیشه امامت شیعی، خلیفه غاصب حق امام است و حاکمان قوت این اندیشه را حتی با کمترین شاخصه های آن نمی پسندیدند.

کلبرگ در مدخل دایرةالمعارف بدون کمترین تحلیل و ریشه یابی اظهار کرده است که امام باقر (ع) از حمایت از قیام های ضداموی خودداری کرده و با انقلابی ها رابطه پرتنشی داشته است (تقیزاده داوری، ١٣٨٥: ٢٤٢). برای دست یابی به میزان عمق علمی این تحلیل، توجه به ماهیت جنبش های مخالف اموی ادعایی کلبرگ و رابطه آنها با امام لازم است.

گروه اول داعیان و مبلغان عباسیان بودند که با شعار محبت اهل بیت (ع) و انتقام از قاتلان امام حسین (ع) بسیاری از مسلمانان را جذب کردند و پیروز شدند. باید دانست که از همان آغاز این مسائل شعار و ابزار بود و پس از پیروزی به مقابله با اهل بیت (ع) برخاستند و هدف آنها بر همگان روشن شد.

گروه دوم خوارج بودند که گرچه بسیار با بنی امیه مبارز میکردند، اما مبلغان و ادامه دهنده افکاری بودند که علی (ع) را نیز تکفیر کردند. بنابراین، جایگاهی برای همراهی امام با اینان وجود نداشت. گروه سوم نیز قیام های محلی بود که برخاسته از نارضایتی مردم از رفتار والیان اموی بوده است.

با یک بررسی کلی می توان گفت کدام یک از گروه های سه گانه فوق هم خوان و هم جهت با تفکر شیعی و بایسته همراهی امام باقر (ع) بودند. هیچ یک از آنها با اهداف و برنامه های امام هماهنگ نبودند. در نتیجه امام از حمایت آنان چشم پوشید. بایسته بود کلبرگ این پرسش را مطرح می کرد که: چرا امام شخصا عهده دار جنبشی در برابر بنوامیه نشد و با تحلیل اوضاع و احوال سیاسی و جامعه شناختی شیعیان و سخت گیری حاکمان اموی بر امام و اصحاب و فقدان افراد استوار در این زمینه، هر گونه برنامه و کاری از امام با مشکل و شکست روبه رو بوده است؟

وانگهی گرچه هیچ مصداق یا قرینه ای برای شناخت انقلابیانی که امام (ع) با آنان رابطه مناسبی نداشته، ذکر نکرده، اما با مروری اجمالی بر اوضاع سیاسی آن دوران میتوان افرادی از این طیف را مشخص کرد. مصداق بارز این ادعا میتواند «زید بن علی» برادر امام باقر (ع) باشد که تحقیق نه چندان عمیقی در قیام او، ابهامات فراوانی را درباره امام پاسخ میدهد. زید بن علی در سال ١٢١ در زمان امامت امام صادق (ع) در کوفه با همراهی شیعیان، قیامی را در برابر هشام انجام داد. اما امام نیز بارها هشدار داده بود که نتیجه ای نمی گیری و او را از جنبش پرهیز داده بود و همین گونه شد. زیرا شیعیان از همراهی خودداری کردند و زید شکست خورد.

از سوی دیگر، گزارش ابن خلدون میتواند همراهینکردن امام با ایشان را رمزگشایی کند:

زید با برادر خود محمد باقر درباره شرط خروج امام به مناظره میپرداخت و باقر او را مجاب میکرد که بنابراین پدرمان زین العابدین امام نمیباشد چه او خروج نکرده و درصدد آن هم برنیامده است و گذشته از این امام، زید را درباره عقاید معتزله و اینکه آنها را از واصل بن عطا فرا گرفته است عیب جویی میکرد و چون امامیه درباره شیخین با زید مناظره کردند و باور او به امامت ایشان را دانستند و اینکه از آنان بیزاری نمیجوید، وی را ترک گفتند (ابن خلدون، ١٣٧٥: ١٨٦/٢).

این گزارش شاهدی روشن بر مغایرت عقیدتی زید و طرفدارانش با امام باقر (ع) و شیعیان در مسئله امامت است که آنان را متأثر از اندیشه معتزلی نشان میدهد (همان).

مصداق دیگر این گروه نوادگان امام حسن مجتبی (ع)، مانند حسن مثنی و دو پسرش زید و عبدالله محض، از سادات حسنی هستند که هر از چند گاهی تحریک و تحرکهایی در جامعه شیعی ایجاد میکردند. اگر این گمانه زنی درست باشد، از آن جهت که خود داعیه دار منصب امامت بوده اند در نقطه مقابل امام باقر (ع) قرار میگرفتند که در این صورت انتظار همراهی امام (ع) با این گروه، دور از ذهن است.

ساختار و محتوای کتاب نخستین اندیشه های شیعی تعالیم امام محمد باقر (ع) این مسئله را در ذهن ایجاد میکند که نویسنده آن هم سویی و همراهی بسیار نزدیکی با شیعه اثناعشری دارد، اما گفته ها و ناگفته های وی جای تأمل دارد. از جمله ناگفته های او «سیره سیاسی امام (ع)» است که بیانگر اندیشه سیاسی شیعه و محل اختلاف جدی است و وی کمترین اشاره ای به آن نداشته است. به نظر می رسد لالانی میکوشد با به دست دادن گزارش های تاریخی با روش پدیدارشناسی، فقط مقام معنوی امام را توصیف کند، اما به دلیل نداشتن تحلیل های شیعی در مسائلی همچون جایگاه علمی امام باقر (ع)، لقب باقرالعلم، و نپرداختن به سیره سیاسی امام از نگاه شیعی نتوانست در روش پدیدارشناسی، توصیفی دقیق یا نزدیک به باور شیعیان داشته باشد.

توصیف سیاسی دونالدسن از امام باقر (ع) به عنوان صلح جوی فرزند صلح جو، می تواند بیانگر نوع نگاه وی باشد که تشیع و باورهای شیعی را در بستر حوادث جنگ و صلح دنبال می کند که برخی در نگاه وی صلح طلب و برخی جنگ طلب تصویر می شوند و روش تاریخی او را می رساند.

در مجموع، دو نفر با روش تاریخی به بررسی و تحلیل جایگاه و موضع گیری سیاسی امام باقر (ع) پرداختند و یک نفر هم با روش پدیدارشناسی تحلیل کرده، اما به جایگاه سیاسی امام نپرداخته است. در نتیجه می توان گفت هر سه خاورشناس هم سو هستند و دیدگاهی تقریبا یکسان داشتند که امام (ع) از مسائل سیاسی دوری می کرد و مسئله قعود و خانه نشینی را پذیرفته بود.

٣. ٢. بررسی روش خاورشناسان در مسئله امامت امام باقر(ع)

مدخل «امام باقر (ع)» در دایرةالمعارف اسلام به قلم کلبرگ، علاوه بر اینکه از نگاه ساختاری و محتوایی، جای نقد فراوان دارد، از منظر روش شناسی نیز در سایه روش تاریخی، گرفتار سطحینگری و اجمال گویی شده است. وی با جمله بسیار مجمل «باقر پس از وفات پدرش زین العابدین به امامت رسید» (تقیزاده داوری، ١٣٨٥: ٢٢٤) امامت امام باقر (ع) را از نگاه کلامی شیعیان (پدیدارشناسانه) که آن حضرت را به نص و نصب خدا و پیامبر (ص) و ائمه (ع) امام می دانند بررسی نمیکند تا شواهدش را پشتوانه اظهاراتش قرار دهد. همچنین، در چارچوب روش تاریخی، چرایی و چگونگی به امامت رسیدن ایشان را در بستر حوادث تاریخی هم ریشه یابی نمیکند و از کنار آن میگذرد.

گرچه پذیرفتنی است که خلاصه گویی در مقالات دایرةالمعارفی لازم است، اما داستاننویسی مفصل و مبسوط درباره عمر بن عبدالعزیز (همان)، و نقل داستان اختلاف زید بن حسن و امام (ع) در حضور هشام، به شکلی که کمترین فایده ای در آن بر معرفی امام (ع) دیده نمیشود و اجمال گویی او در گزارش مناظره ارزشمند نافع با امام (ع) (همان)، و حذف جزئیات بسیار کلیدی و سودمند آن در اثبات امامت امام باقر (ع)، توجیه پذیر نخواهد بود. جالب توجه اینکه این داستان از اندک گزارش های مستند ایشان است که به لطف آن، با استخراج نکته های کلیدی این مذاکره و مناظره، گزارش آن عینا در پی نوشت آمده که داوری بر عهده خواننده است (کلینی، ١٤٠٧: ١٢٠/٨١-٢٢).[2]

● هشام: پیامبر اهل کوفه محمد بن علی (امام باقر) است.

● نافع : کسی نمی تواند پاسخم را دهد مگر اینکه پیامبر، یا وصی پیامبر باشد.

● هشام: به امید سرافکنده شدن امام در مقابل پرسش نافع.

● نافع: به خدا قسم حقیقتا او داناترین مردم و فرزند رسول خدا است.

● نافع: اصحاب او حق دارند او را پیامبر بدانند.

چشم پوشی کلبرگ از محتوای صریح و ارزشمند این مذاکره جز ناهمخوانی با پیش فرض مطالعات ایشان جایگاهی ندارد. این داستان هم با روش تاریخی و هم با روش پدیدارشناسی، امامت امام باقر (ع) را اثبات میکند، اما به دلیل رویکرد خاص این کار انجام نشده است.

کلبرگ ملاقات جابر بن عبدالله انصاری و ابلاغ سلام پیامبر (ص) به ایشان را گواه مشروعیت امامت امام باقر (ع) می داند (تقی زاده داوری، ١٣٨٥: ٢٤١). داستان ملاقات جابر و امام (ع) که به طرق و عبارات مختلف در منابع شیعه و سنی روایت شده محل بحث نیست، اما اگر از درون جامعه شیعی و از نگاه باورمندان به اصل امامت به این داستان و امامت امام باقر (ع) نگاه شود، امامت امام استنباط خواهد شد و اگر به هر دلیلی این ملاقات انجام نمی شد آیا باور شیعیان به امامت امام باقر (ع) مخدوش می شد؟

اگر کلبرگ پیش از آنکه مدخل «امام باقر (ع)» را به عهده بگیرد، در کنار روایت ابلاغ سلام پیامبر (ص)، حدیث لوح را هم میدید، در حالی که راوی هر دو جابر است، یا امامت امام باقر (ع) را بر اساس باور شیعیان مطالعه میکرد، پرسش بالا را منتفی می دانست و هرگز به دیدگاه غیرروشمند دچار نمی شد. زیرا بدیهیبودن انحصار مشروعیت به امامت ائمه شیعه در نص الاهی (طوسی، بیتا: ٢٢٣)، هرگز جای چنین برداشتی را در ذهن گوینده باقی نمی گذارد.

توجه به اظهارنظر انحصاری هاینس هالم در کتاب تشیع راجع به امامت امام باقر (ع) نیز مناسب است. وی با روش تاریخی در این زمینه تحلیل و بررسی کرده است.

با توجه به عنوان کتاب مذکور و جایگاه امام باقر (ع) در مذهب تشیع و تبیین آموزه امامت شیعی از سوی امام، انتظار طبیعی این است که بخش وسیعی از این اثر به جایگاه، نقش و امامت امام باقر (ع) اختصاص داشته باشد. حال آنکه وی در دو جا از کتاب خود، غیرمستقیم با نفی امامت امام باقر (ع)، سخنی از امام آورده است: «شیعیان دوازده امامی بعدی پس از علی، حسن و حسین آنها را] علی بن حسین و محمد بن علی (ع)[ به عنوان امامان چهارم و پنجم خود محترم می دارند» (هالم، ١٣٨٤: ٦٤).

در فصلی که به معرفی امام صادق (ع) میپردازد و آغاز تشیع دوازده امامی را نیز از آنجا میداند در امامت امام باقر (ع) این گونه تشکیک می کند: «اما دست کم این تردید وجود دارد که آیا پدر و جد جعفر در دوران عمرشان امام شناخته میشدند یا نه و ممکن است آنها بعدا امام پنجم و ششم به شمار آمده اند» (همان: ٦٦).

از آنجا که تحلیل تردیدآمیز ایشان مستند به هیچ سند و شاهد تاریخی نشده است، در خور اعتنا نیست. این اظهارنظر چون مستظهر به هیچ گونه شاهد و مستند به منابع اصیل شیعی و مستند به تحقیقات معتبر در تاریخ اسلام نیست، نه تنها از نظر علمی و روشی در خور اعتنا نیست، بلکه گوینده را در نقطه اوج بیاطلاعی از تاریخ اندیشه تشیع نشان میدهد. لذا به نظر می رسد غیرروشمند دانستن چنین تحلیل و اظهارنظری، به مراتب بهتر از نسبت دادن آن به روشی خاص است. زیرا نه تنها در میان تمامی فرقه های شیعه و منابع اصیل تاریخ شیعه و اسلام، بلکه در میان تحقیقات روشمند شیعه پژوهان و هم کیشان هالم، ادعایی مبتنی بر اثبات، دفاع یا پذیرش امامت فردی بعد از مرگ او سابقه نداشته است.

همانگونه که ملاحظه شد، این خاورشناسان با روش تاریخی امامت امام باقر (ع) را بررسی کرده اند و به نتیجه ناهمدلانه ای رسیده اند، یا به مسائل حاشیه ای توجه کرده اند، در حالی که پژوهش در زمینه گزارش های مربوط به امامت ایشان از لوازم اصلی این روش است.

نتیجه

از نوشته ها و آثار خاورشناسان به دست میآید که شناخت آنان از امام باقر (ع)، شناختی ناقص و ناهمخوان با گزارش های تاریخی و باور شیعیان است. گرچه نقدهایی بر ساختار پژوهش های مذکور وارد است، ناهمخوانی دستاوردهای پژوهشی آنان با باور شیعیان را میتوان ناشی از نوع نگاه حاکم بر شیعه پژوهی غربیان دانست. آنان بدون فهم نظام فکری و آموزه های اعتقادی شیعیان، مواضع امام باقر (ع) را تحلیل کردند. اگر جایگاه امامت در منظومه اعتقادی شیعیان و آموزه هایی مانند تقیه در نظام فکری شیعه در نظر گرفته میشد، امامت ایشان را به گونه ای دیگر تحلیل میکردند، یا اگر موضع گیری سیاسی ایشان را به بیتوجهی و بیطرفی تعبیر نمیکردند، و به تحلیل و بررسی دیدگاه ایشان با حوادث و رویدادهای آن دوره می پرداختند، چه بسا نتیجه متفاوتی به دست می آمد، گرچه این نتیجه با دیدگاه شیعه همراه نباشد. به تعبیری، این خاورشناسان نه تنها به روش پدیدارشناسی آموزه های دینی را بررسی نکردند، به ماهیت روش تاریخی نیز کم توجهی کردند.

البته نگاه پدیدارشناسانه برخی خاورشناسان درباره امام باقر (ع)، امامت و موضع گیری ایشان در برابر حوادث سیاسی و اجتماعی و ناهمراهی شیعیان نیز به ظاهر تحلیلی درست و همسو با شیعیان است و شاید برخی افراد این گونه تحلیل های خاورشناسان را نشانه همدلی و تأثیرپذیری از شیعه و اندیشه های آنان بدانند، اما روش پدیدارشناسی در دل خود همراهی و همدلی با موضوع و باورمندان به آن رفتار و اندیشه را دربردارد و برای شناخت باورمند آن چنین رویکردی را در پیش می گیرند نه به دلیل باور و همدلی با آن اندیشه یا فرد باورمند به آن، بنابراین نمی توان به چنین تحلیل هایی دل بست و نگاه خود را تغییر داد.

منابع

ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون (١٣٧٥). العبر و دیوان المبتدأ والخبر فی ایام العرب والعجم والبربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.

احمدوند، عباس (١٣٧٧). «گذری بر مطالعات شیعی در غرب»، در: مقالات و بررسیها، ش ٦٣، ص ١٥٣١٨٤.

اسعدی، مرتضی (١٣٧٥). «دایرةالمعارف های اسلامی در زبان انگلیسی»، در: کیهان فرهنگی، س ١٣، ش ١٢٧، ص ٣٧٣٨.

تقیزاده داوری، محمود (١٣٨٥). تصویر امامان شیعه در دایرةالمعارف اسلام، قم: مؤسسه شیعه شناسی.

چلونگر، محمدعلی (١٣٨٠). «خاورشناسی به شیوه همدلانه»، در: سوره اندیشه، دوره جدید، ش ٥.

دونالدسن، دوایت (بیتا). عقیدة الشیعة و هو کتاب عن تاریخ الاسلام فی ایران والعراق، مصر: مطبعة السعادة.

شیمل، آنه ماری (١٣٧٦). تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ترجمه : عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ و آثار اسلامی.

طوسی، نصیرالدین (بیتا). تجرید الاعتقاد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

عباسی، مهرداد؛ آقایی، سید علی (١٣٨٢). «امامان شیعه در دایرةالمعارف اسلام»، در: کتاب ماه دین، ش ٧٤٧٥، ص ٤٦٧١.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (١٤٠٧). کافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

لالانی، ارزینا. آر. (١٣٨١). نخستین اندیشه های شیعی تعالیم امام محمد باقر (ع)، ترجمه : فریدون بدره ای، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

موسوی، سید رضی (١٣٨٨). شرق شناسی و مهدویت، بیجا: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود.

نوری، میرزا حسین (١٤٠٨). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم : مؤسسه آل البیت (ع).

هالم، هاینس (١٣٨٤). تشیع، ترجمه: محمدتقی اکبری، قم: نشر ادیان.

هالیستر، جان نورمن (١٣٧٦). شیعه در هند، ترجمه: سید عباس اطهر رضوی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، ج١.

پی نوشت ها