پرسش و پاسخ درباره واژه‌های فرهنگستان

نسرین پرویزی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره واژه‌هایی که اخیرا توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی جایگزین شده‌اند و شوخی‌هایی که در فضای مجازی با آن‌ها می‌شود اظهار کرد: اساسا اگر فرآیند واژه‌گزینی را یک فرآیند علمی درنظر بگیریم، ممکن است با سلیقه مردم تفاوت داشته باشد. البته ما این ویژگی را درنظر می‌گیریم که اگر قرار است واژه‌ای را عموم مردم به کار ببرند، خیلی غریب نباشد و سعی می‌کنیم از واژه‌های موجود در زبان استفاده کنیم. مثلا واژه «همه‌گیری» که سال‌ها است به کار برده می‌شود و برای «اپیدمی» جایگزین شده، چیزی نیست که فرهنگستان آن را تازه ابداع کرده باشد. حتی اعضای انجمن اپیدمی در جریان انتخاب این واژه بودند و اصلا خود گروه اپیدمیولوژی ما این را ابداع کرده بود.

او در ادامه اظهار کرد: این را هم بدانید که تمام این واژه‌ها را متخصصین طرح می‌کنند و فقط به تصویب شورا می‌رسد، این‌طور نیست که شورای واژه‌گزینی متشکل از ادیبان و زبان‌شناسان باشد و آن‌ها بنشینند در مورد واژه‌های علمی پزشکی، فیزیک، شیمی و فنی مهندسی اظهارنظر کنند. متخصصین پیشنهادشان را می‌دهند و شورای فرهنگستان ساخت واژه را بررسی می‌کند تا اگر اشکالی داشته باشد یا احیانا احساس شود که واژه جنبه عمومی دارد و نیاز است ساده‌تر باشد یا با تعریفش هماهنگی نداشته باشد، اظهارنظر می‌کند که به طور معمول درصد خیلی پایینی این‌طور است؛ یعنی کمتر از پنج درصد واژه‌هایی که متخصصین پیشنهاد می‌دهند در شورای واژه‌گزینی تغییر می‌کند و یا رد می‌شود. برای همین کل فرآیند واژه‌گزینی توسط متخصصین که حدود 300 تا 400 نفر در حوزه‌های مختلف هستند، انجام می‌شود.

پرویزی نپسندیدن برخی واژه‌ها توسط مردم را طبیعی دانست و گفت: ما بنا را بر این نمی‌گذاریم که مردم نمی‌خواهند واژه‌ها را به کار ببرند. عادت، مسئله‌ای است که باید در زبان درنظر گرفت؛ یعنی وقتی به چیزی عادت می‌کنیم به راحتی نمی‌توانیم آن را کنار بگذاریم و واژه جدیدی را بپذیریم. بنابراین ما می‌پذیریم که تا 10 سال آینده، معمولا یک نسل، باید از آن بگذرد تا این واژه‌ها جا بیفتند. همان‌طور که فرهنگستان اول در زمان خودش مورد هجوم بسیاری از ادیبان، زبان‌شناسان و اهل علم قرار گرفت ولی بعد از آن ما و شما به راحتی «دانشگاه»، «دانشکده»، «شهرداری»، «شهربانی» و «دادستان» را به کار می‌بریم، بدون این‌که فکر کنیم زمانی فرنگی این‌ها به کار می‌رفته است. ما هم انتظارمان این است که این‌ها وارد کتاب‌های درسی و در رسانه‌ها مطرح شود و به تدریج جای خودش را در زبان پیدا کند و نسل آینده با این واژه‌ها بزرگ شود و رشد کند. این امیدی است که ما داریم، و اگر همکاری نهادهای مختلف باشد به احتمال زیاد صورت خواهد گرفت.

او سپس بیان کرد: ما بسیاری از واژه‌های کرونا را قبلا تصویب کرده بودیم، البته نه به طور خاص برای کرونا، ولی بسیاری از آن‌ها در حوزه‌های مختلف مطرح شده بود؛ مثل همین «اپیدمی» که قبلا تصویب و اعلام شده بود، منتها شاید به آن توجهی نشده بود، اما حالا که مسئله‌اش مطرح شده و واژه‌های انگلیسی فراوانی در گفتار مسئولان و رسانه‌ها بوده است، فرهنگستان فکر کرد مجموعه‌ای را اعلام کند، که البته به غیر از آن مجموعه، ما کل مجموعه مربوط به کرونا را - در جهان هم به این الفاظ توجه کرده‌اند و فرهنگ جداگانه‌ای برای کرونا در خارج از ایران هم منتشر شده - از جاهای دیگر هم گرفته‌ایم و یک خوشه‌ واژه‌ای را که در حدود 250 تا 300 واژه است به عنوان «فرهنگ کرونا» منتشر می‌کنیم. در حال حاضر کارهای واژه‌گزینی‌اش در حال انجام است و تعدادی از آن‌ها را از قبل مصوب داریم و بقیه هم در حال انجام است.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان همچنین در پاسخ به سوالی درباره نگاه پیشینی به واژه‌گزینی اظهار کرد: در همه حوزه‌ها این کار امکان‌پذیر نیست. فرض کنید تجهیزات جدید وارد می‌شود و ما که نمی‌دانیم چه چیز را ممکن است به طور مرتب وارد علوم کنند، ما به محض این که متخصصان‌مان در یک مقاله یا کتاب یا رسانه با واژه‌ای جدید مواجه می‌شوند، بلافاصله آن را در دستور کار قرار می‌دهیم. حتی ما گروهی تحت عنوان گروه واژه‌های عمومی داریم که این‌ها فضای مجازی را به طور مرتب رصد می‌کنند و امکان این‌ را که یک دستگاه یا فناوری قرار است وارد شود می‌سنجند و در گروه عمومی آن را مطرح می‌کنند و ما تصحیح می‌کنیم.

پرویزی افزود: ولی ما واقعا گمرکی نداریم که بدانیم این واژه‌ها از کجا وارد می‌شوند، راه‌های بسیاری برای ورود این واژه‌ها به زبان وجود دارد. فرهنگستان امیدش به همین متخصصین است که این‌ها با حوزه‌های کاری خودشان آشنا هستند، و می‌دانند چه چیزی سریع وارد می‌شود، در نتیجه اولویت‌هایی که ما برای‌شان تعیین کرده‌ایم این است که ابتدا به واژه‌های جدیدی بپردازند که احتمال ورودشان به زبان عموم است و بعد در ضمن آن واژه‌هایی را که به طور مرتب با آن‌ها سر و کار دارند و جزء واژه‌های پایه‌شان است بررسی کنند؛ این اولویت ما است و دستورالعملی که در گروه‌های‌مان اجرا می‌شود. ولی واقعا مرزی ندارد که ما بدانیم چه واژه‌ای را کی باید بررسی کنیم. اما خوشحال می‌شویم که رسانه‌ها کمک کنند و هر چیز جدید را قبل از اعلام کردن از فرهنگستان بپرسند و ما این ساز و کار را داریم که بلافاصله گروهی تشکیل دهیم و برایش معادلی را جایگزین و ظرف چند روز اعلام کنیم، اما متاسفانه این خلأ هست و این ارتباط درست برقرار نمی‌شود. وقتی که اتوبوس بی‌آرتی آمد، انتظار این بود که شهرداری قبل از این‌که آن را وارد شهر کند به فرهنگستان اعلام کند. اما ما به محض این‌که شنیدیم، «تندرو» را برایش جایگزین کردیم، اما این وقتی بود که آن‌ها در رسانه‌ها اعلام کرده بودند. خوشبختانه همان اوایل کار بود، اما این نبودِ ارتباط باعث می‌شود خیلی از واژه‌ها وارد شود و بعد ما به فکر بیفتیم. 

او همچنین در پاسخ به این‌که آیا فرهنگستان نسبت به اثرگذاری بیشتر واژه‌هایی که در رسانه‌ها و فضای مجازی به کار برده می‌شود بر زبان مردم دغدغه‌ای دارد، گفت: در فرهنگستان دفتری تحت عنوان «دفتر ارتباط با صداوسیما» داریم که توانستیم برنامه‌های متعددی در صداوسیما داشته باشیم و پشت‌بند همین دفتر که در این‌جا و صداوسیما تشکیل شد، تفاهم‌نامه‌ای بین دو سازمان منعقد شد که براساس آن فرهنگستان و صداوسیما به طور مشترک سعی می‌کنند جایگزین واژه‌های بیگانه توسط ما اعلام شود و آن‌ها هم به کار ببرند، ولی در بعضی بحران‌ها مثل همین کرونا مقداری غفلت شد و ما هم گله کردیم که باید از فرهنگستان سوال می‌شد؛ ولی چون مسئولین می‌خواستند سریع‌تر با صداوسیما ارتباط برقرار کنند، این کار امکان‌پذیر نشد، اما ما همان مجموعه را به صدا وسیما هم اعلام کردیم. برنامه‌های متعددی برای معرفی واژه‌های‌مان داریم، خوشبختانه در رادیو خیلی موفق بوده‌ایم و در سیما هم برنامه‌هایی هست که با مشارکت فرهنگستان برنامه‌ریزی و ضبط می‌شود. فرهنگستان سعی کرده خودش را در فضای مجازی جا بدهد، ما پیش از این شاید خیلی در فضای مجازی نبودیم، اما حالا در فیسبوک، اینستاگرام و ... فعال هستیم و سعی می‌کنیم این ارتباط را با مردم حفظ کنیم.