شهر قم به علت وجود حرم مطهر حضرت معصومه(ع) در آن، در طول تاریخ ایران از منظر مذهبی دارای اهمیتی خاص بوده است. پس از رسمی شدن مذهب تشیع در ایران در دوره صفویه، شاهان صفوی به قم اهمیت بیشتری دادند و حتی مقبره چند تن از شاهان صفوی در قم قرار گرفت. در دوره قاجار این شهر به علت قرار گرفتن در نزدیکی پایتخت سیاسی کشور، دارای اهمیت سیاسی نیز شد. فتحعلی شاه قاجار با توجه به نذری که در ایام جوانی کرده بود، بعد از رسیدن به تاج سلطنت، به توسعه و عمران شهر قم دست زد(تاریخ نو: 218؛ میر خواند، ج10: 91) و با تخریب بافت قدیمی ابنیه حرم حضرت معصومه (ع)، به ساخت ابنیه جدید دست زد که صحن عتیق از مهمترین آنها است.
در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، توسعه فیزیکی حرم حضرت معصومه(ع) بیش از پیش ضروری به نظر می رسید. ساخت و تعمیر راه تهران به قم و تبلیغات دولت قاجار، تعداد زائرین قم را افزایش داد. از آنجایی که مقبره پدر ناصرالدین شاه نیز در حرم حضرت معصومه(ع) قرار داشت، این شاه قاجار به قم اهمیت خاصی داد و سیاست عمرانی فتحعلی شاه را در توسعه قم ادامه داد. اقدامات عمرانی ناصرالدین شاه را به دو دوره می توان تقسیم کرد: دوره اول اقدامات عمرانی او در ابنیه هایی صورت گرفت که فتحعلیشاه بنا کرده بود. دوره دوم اقدامات ناصرالدین شاه در ایجاد صحن جدید و ابنیه جدید در حرم مطهر حضرت معصومه بود.
اقدامات عمرانی ناصرالدین شاه در صحن عتیق
ناصرالدین شاه هفت بار به قم سفر کرد. او در این سفرها به زیارت آستانه حضرت مشرف می شد و در آنجا به زیارت مقابر جدش فتحعلی شاه و پدرش محمد شاه و مادرش مهدعلیا می رفت و در هر سفر بودجه ای را برای عمران و توسعه حرم اختصاص می داد.
ناصرالدین شاه در آغاز سلطنت دراز مدت خود، بیشتر وقت خود را در قم، صرف توسعه و آبادانی صحن عتیق کرد. وی برای اولین بار در سال 1266هجری به همراه صدراعظم خود میرزا تقی خان فراهانی به قم سفر کرد. در این سفر علاوه بر رسیدگی به وضع فقرا، دستور داد مبلغ سه هزار تومان زر نقد بابت تذهیب رواق حرم و طلا کردن ایوان گنبد هزینه شود و استادان ماهری را برای این کار انتخاب کرد(جهانگیر میرزا، تاریخ نو، ص344). در به انجام رساندن این کار ذوالفقار خان حاکم قم و ساوه نقش فعالی ایفا کرد و اجرا و نظارت بر توسعه حرم به او محول شد. در همین سفر بود که شاه قاجار بودجه ای را نیز برای ساختن سدی برای رودخانه قم منظور داشت تا طغیان آب به شهر آسیبی وارد نکند (ناسخ التواریخ، ج4، ص369 و 370).
در سال 1276قمری، حاج میرزا سید حسین متولی باشی آستانه حرم حضرت معصومه، از ناصرالدین شاه اجازه خواست تا ضریح قدیمی حرم را که در زمان فتحعلیشاه زراندود شده بود تعمیر نماید. ناصرالدین شاه این پیشنهاد را قبول کرد و به ذوالفقار خان حاکم قم دستور این تعمیرات را صادر کرد. ضریح قبلی را که از نقره خالص بود ذوب کردند و از آن 50 هزار مثقال نقره خالص استخراج کردند. از موقوفات نقره هم که در خزانه آستانه بود، 43 هزار مثقال دیگر ذوب کردند و ضریح جدیدی برای حرم ساختند. یک هزار تومان نیز اجرت کارکنان تعویض ضریح شد که ناصرالدین شاه به ذوالفقار خان دستور داد از وجوه دیوانی قم پرداخت شود. دور ضریح را هم قصیده شیخ محمد رضا (شیخ استاد) حک کردند(تحفه الفاطمیین، ص 78). کار ساخت ضریح جدید تا سال 1280قمری به طول انجامید.
خییرین نیز در دوره ناصرالدین شاه در وقف اشیای قیمتی و ساخت ابنیه حرم حضرت معصومه (ع) کماکان نقش خود را پر رنگ ایفا کردند. در سال 1274هجری کتابه ضریح سیمین به معاضدت محمد خان حاجب الدوله تمام شد (سفرنامه سدیدالسلطنه، ص115) و در محل خود نصب گردید. در سال 1276هجری میرزا نصرالله فراهانی درهای خاتمی به آستانه حضرت معصومه(ع) اهدا کرد که یکی را در ضلع جنوب غربی متصل به مسجد بالای سر نصب نمودند و دیگری را در ضلع جنوب غربی جائیکه به مقبره شاه عباس دوم باز می شود نصب کردند(تاریخچه بنای آستانه مبارکه قم، ابوالقاسم مشیری، معارف اسلامی، بی تا، بی نا، ص101). در سال 1278هجری مشکوه الملک ساعتی بزرگ به آستانه وقف کرد که در صحن عتیق نصب گردید و امروزه نیز بر جای خود می باشد(تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، ج1، ص33.).
در سفر چهارم ناصرالدین شاه به قم در سال 1284هجری، علاوه بر بازدید از کارهای انجام شده، دستور تعمیرات جدید صادر شد(سفرهای ناصرالدین شاه به قم، ص50.). در این سفر شاه علاوه بر دادن انعام به خدام حرم و رسیدگی به وضع فقرا، بودجه ای را نیز برای ترمیم صحن عتیق اختصاص داد و به وضع قبور دفن شده در حرم رسیدگی کرد (روزنامه دولت علیه ایران، نمره 614 و 615،(تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج2، ص1055 و1059).
ناصرالدین شاه در این سفر رسیدگی به پیشرفت کارهای عمرانی حرم را به شهاب الملک شاهسون حکمران قم واگذار کرد. شهاب الملک که از شخصیتهای بانفوذ دوره قاجار به شما می رود، دستور داد در سال 1285هجری، دو گلدسته بر روی ایوان طلا ساخته شود (قم دارالمومنین، ص30.). بعدها در سال 1301هجری این گلدسته ها به وسیله کامران میرزای نایب السلطنه زر اندود شد(تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، ج1، ص68/ سفرنامه اوژن اوبن، ص273/ گنجینه آثار قم، ج1، ص685.).
قحطی بزرگ سال 1287هجری، کار عمران و توسعه قم را برای مدت چند سال متوقف کرد. ناصرالدین شاه که در این سال به قم سفر کرده بود، با عزل میرزا سید یوسف نایب الحکومه قم و انتصاب عباس قلی خان قاجار و همچنین اختصاص بودجه ای برای رساندن آذوقه به قم(سفرهای ناصرالدین شاه به قم، ص70.), قصد کنترل اوضاع بحرانی شهر را داشت. به همین دلیل ناچاراً از طرح های خود و اختصاص بودجه ای برای توسعه حرم دست نگاهداشت. حتی در روزنامه خاطرات وی در این سفر، حرفی از عمران قم نمی زند و بیشتر حواس او معطوف به رسیدگی به اوضاع نابسامان قم به دلیل قحطی است.
در سال 1290 هجری محمد مهدی خان اعتضادالدوله همسر فخرالملوک دختر بزرگ ناصرالدین شاه، به حکومت قم منصوب شد. او یکی از دیرپاترین حاکمان قم و داماد ناصرالدین شاه بود که چند بار تا زمان مرگش در سال 1307هجری به حکومت قم رسید. در این دوره به علت کشیده شدن خط تلگراف به قم، دستورات بیشماری در مورد توسعه حرم و آبادانی قم و چگونگی پیشرفت کار بین شاه قاجار و حاکم قم رد و بدل شده است. این تلگرافها منابع بسیار مفیدی در مورد چگونگی کار، اقدامات انجام شده و هزینه های کار در اختیار ما قرار می دهند. دور از واقعیت نیست اگر ادعا کنیم تلگراف می توانست سرعت اقدامات عمرانی را افزایش دهد؛ زیرا در این دوره به علت خوی حکومتی ایران، شاه همه کاره مملکت بود و دستورات مستقیم او باعث انجام کارها می شد. از آنجایی که وسایل حمل و نقل امروزی در دسترس نبود و شاه به علت مشغله فراوان نمی توانست مستقیماً با سفر به قم بر کار توسعه نظارت داشته باشد، تلگراف نقشی اساسی در انتقال مستقیم و سریع دستورات مورد استفاده قرار گرفت.
مثلاً در سال 1290 هجری اعتضادالدوله با تلگرافی به شاه چنین می نویسد: «در باب تعمیرات عمارات دیوانی و صحن مبارک و مدرسه و غیره مقرر شده بود که وقت گلکاری و بنائی گذشته، از سال نو شروع در این کار خواهد شد. مقصود این خانه زاد اطلاع و استحضار خاطر مبارک بوده، معلوم است که هر طور رای مبارک علاقه پذیرد تکلیف این غلام اطاعت است». ناصرالدین شاه در جواب می نویسد: «این تعمیرات جزوی را از پول دیوان بکنید، اگر دیوان پول نقد نداشته باشد، از جیب خودتان بکنید. نقلی نیست»(سازمان اسناد ملی ایران، اسناد بیوتات، سند گزارش اعتضادالدوله حاکم قم).
در سال 1293 هجری، عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه به حرم حضرت معصومه در قم دری را اهدا کرد. این در 5/2 متر ارتفاع و 5/1 متر عرض داشت و بعد از این که کتابه اش تمام شد، در ضلع شمال غربی رواق متصل به مسجد زنانه نصب گردید(تاریخچه بنای آستانه مبارکه قم، ص101؛ تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، ج1، ص33).
اقدامات عمرانی ناصرالدین شاه در صحن جدید
تا سال 1299 هجری تمام هزینه های اختصاص یافته برای توسعه حرم حضرت معصومه(ع) صرف مرمت و احیای صحن عتیق و ابنیه داخل آن شد. در این سال دولتمردان قاجار به این نکته واقف شدند که صحن کوچک عتیق حرم حضرت معصومه، برای زائران بسیاری که از نقاط مختلف کشور و حتی خارج از ایران برای زیارت حضرت معصومه به قم می آیند کافی نیست. پس دولت قاجار تصمیم بر این گرفت تا با توسعه فیزیکی حرم حضرت معصومه، هم فضا را برای سیل عظیم زوار فراهم کند و هم با این اقدام مذهبی خود در نزد مردم مشروعیت مذهبی بیشتری کسب کند.
در سال 1299هجری ساخت صحنی جدید در کنار حرم حضرت معصومه به وسیله محمد ابراهیم خان امین السلطان آغاز شد(مختار البلاد، ص 111) که ساخت آن تا سال 1306 هجری به طول انجامید. به درستی نمی دانیم که آیا ساخت این صحن به دستور مستقیم ناصرالدین شاه صورت گرفته است یا که امین السلطان خود به دلایل مذهبی و سیاسی به چنین اقدامی دست زده است. و آیا هزینه این طرح به وسیله خود ابراهیم خان تامین شده است و یا اینکه شاه قاجار و رجال ثروتمند این دوره نیز در پرداخت هزینه این طرح سهیم بوده اند. سایکس می نویسد که آقا ابراهیم امین السلطان برای ساخت این صحن مبالغ زیادی را خرج کرده است (ده هزار میل در ایران، سایکس، ص189)؛ ولی به محل تامین این بودجه اشاره ای نمی کند. این احتمال وجود دارد که آقا ابراهیم خان از طرف دولت مجری این طرح بود و بودجه اصلی از پول دیوان قم تامین می شد. البته در منابع از کمکهای مالی ناصرالدین شاه در این طرح اخباری وجود دارد، اما مسئله مورد بحث در اینجا این است که آیا تمام هزینه را دولت متقبل شده است و یا خاندان امین السلطان در آن سهم داشته اند.
آنچه از منابع این دوره استخراج می شود، نشان از طرحی عظیم با صرف پولی هنگفت را دارد. نقشه این صحن به وسیله استاد حسن معمار قمی و به دستور ابراهیم خان امین السلطان طرح ریزی و ساخته شد(راهنمای قم، ص 38). استاد حسن معمار همان فردی است که طاق مسجد سپهسالار تهران، ایوان آیینه حرم قم و تیمچه بازار قم را ساخته بود(قم دارالمومنین، ص24) و یکی از بهترین معمارهای ایران در زمان خود به شمار می رفت و به سنمار ایران معروف بود(مختار البلاد، ص 112).
برای ساخت صحن جدید که به صحن اتابکی نیز معروف شد، سنگهای بزرگی از معدن کهک قم استخراج و به قم حمل شد(قم از نظر اقتصادی و اجتماعی، ص224) و منطقه وسیعی از اطراف حرم پاکسازی شد. در محلی که صحن جدید ساخته شد قبرستان بزرگی قرار داشت که امین السلطان ناچار به از بین بردن آن بود(راهنمای قم، ص 38). چون فقط از آن جهت بود که امکان توسعه فیزیکی حرم وجود داشت. تخریب این قبرستان عظیم مسلماً واکنشهایی را از طرف مردم عادی به همراه داشته است؛ ولی ما از شدت این اعتراضات بی خبریم. قبرستان قم بعد از قبرستان کربلا بزرگترین قبرستان دنیا به شمار می رفته است چون از تمام ایران مردم جنائز افراد خاندان خود را به قم حمل می نمودند تا در جوار حرم حضرت معصومه به خاک بسپارند.
بعد از فوت آقا ابراهیم امین السلطان پسرش میرزا علی اصغر امین السلطان کار ساخت حرم را ادامه داد. وی ماهی یک هزار تومان از تهران برای ساخت صحن جدید به قم می فرستاد(مختار البلاد، ص 112). در دوران آقا ابراهیم خان چهارچوب صحن و گلدسته های آن ساخته شدند(سفرنامه قم، جعفر قلی خان معین السلطان، ص296) و کار تزیینات داخلی و سنگ فرش کردن داخل صحن به وسیله میرزا علی اصغر خاتمه یافت.
صحن جدید بنائیست واجد روحانیت و وسعت و دارای حسن منظر و زیبایی و مرکب از دو قسمت به هم پیوسته. قسمت بزرگتر هشت گوشه(اضلاع شرقی و غربی هر یک 60/76 و اضلاع شمالی و جنوبی هر یک 80/46 و چهار ضلع در جهات فرعی هر یک 70/3متر) و قسمت کوچکتر به صورت زائده ای در میان ضلع شرقی به شکل پنج گوشه (اضلاع شمالی و جنوبی 10 متر و اضلاع فرعی 80/5 متر) گسترش یافته و در محل گسترش این زائده بر پایه ای دو سو، دو ماذنه به بلندی 13 متر از سطح زمین با محیط 90/9 به شکل هشت ترکی بالا رفته که پوشش هر دو، کاشی گرهی با ترنجهایی در میان از نامهای مقدس الله، محمد و علی است.
صحن جدید آراسته به چندین ایوان است که مهمترین آن ایوان آیینه می باشد. ایوان آیینه با تالار سراسری جلو و دو تالارچه کفشداری و تالارچه های روی آنها با دو گلدسته مرتفع، جانب غربی آن را زینت بخشیده است و ایوان مقرنس کاشی کار آویزدار با گلدسته های تو پر طرفین آن هم ضلع شرقی شکم دریدگی را تجلی داده است و ایوان های مدخل شمالی و جنوبی هم دو ضلع مربوطه را زیبا ساخته اند. ساخت ایوان آیینه که از شاهکارهای معماری ایران در دوره قاجار است، به دستور ابراهیم خان امین السلطان آغاز شد ولی بعد از فوتش میرزا علی اصغر خان ساخت آن را ادامه داد و با کمک معمار حسن قمی، ملا حسین نجار باشی و بنا استاد ابراهیم ساخت آن در سال 1303قمری به پایان رسید(تحفه الفاطمیین، ص 49؛ راهنمای قم، ص 60 و 61)
تا سال 1302هجری مبلغ 130 هزار تومان صرف بنای این صحن جدید شد(سفرنامه قم، افضل الملک، ص70.). ناصرالدین شاه در همین سال با تلگرافی از امین السلطان که در این زمان در قم بود، اوضاع پیشرفت کار عمران حرم وساختن سد را جویا شد. امین السلطان در پاسخ پیغام داد:«...مشغول رسیدگی کارهای صحن جدید و تعمیر سد قم که از هر مرحمتی در حق این بلد بالاتر و بهتر است»(سازمان اسناد ملی ایران، اسناد بیوتات، سند تلگراف ناصرالدین شاه به میرزا علی اصغر امین السلطان).
ناصرالدین شاه در سال 1305هجری در سفر ششم خود به قم، به بازدید از صحن جدید و مراحل پیشرفت کار دست زد که هنوز کار آن به پایان نرسیده بود. او در خاطرات خود در مورد این صحن می نویسد: « خلاصه می خواستیم از در صحن نو که امین السلطان مرحوم تمام کرده است که هنوز هم تمام نیست وارد بشویم...دیگر بنای این صحن از تعریف گذشته است که بشود در این روزنامه نگاشت. همین قدر می نویسیم در ایران که سهل است، در تمام فرنگستان و چین و هند، همچه بنایی نشده است. کاشی کاریهای بسیار خوب مثل مینا کرده اند، مناره های کاشی بسیار بلند دارد، یک حوض هم وسط صحن ساخته اند که آب خواهد آمد. اینجا معدن مرمر درآمده است که مرمرهای یکپارچه پنج ذرع طول دارد و ستونهای سنگ بلند یک پارچه دارد که از معدن همین جا درآورده اند. مرمرهای خیلی قشنگ دارد، رگه های قرمز و آبی دارد. ایوان آیینه کاری می سازند که هنوز ناتمام است. مثل بهشت خیلی باصفا »(سفرهای ناصرالدین شاه به قم، ص103).
اعتماد السلطنه که در این سفر شاه را همراهی کرده بود، از صحن جدید دیدن کرد و در روزنامه خود نوشت:« از صحن جدید امین السلطان که از اعاظم ابنیه ایران است و صد هزار تومان متجاوز خرج کرده و هنوز ناتمام است، داخل حرم مطهر شدم»(روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص231).
هنگامی که ناصرالدین شاه در سفر هفتم خود به قم رفت، ساخت صحن جدید به پایان رسیده بود و اسماعیل خان امین الملک، برادر امین السلطان، ازاره حرم را با سنگ مرمر پوشاند و میرزا علی اصغر امین السلطان مشغول ساختن خانه و قناتی برای خود در نزدیکی حرم بود. آب این قنات به داخل حوض صحن هدایت می شد(سفرهای ناصرالدین شاه به قم، ص190 و 191.) و نمای داخلی صحن را زیباتر و بانشاط تر می کرد.
تمام سفرنامه نویسانی که به قم آمده و صحن جدید را دیده اند، از زیبایی و آراستگی این صحن سخن گفته اند و بانی آن امین السلطان را ستوده اند(سفرنامه ظهیر الدوله، ص68 / سفرنامه سدید السلطنه، ص110/ ایران و قضیه ایران، کرزن، ص6/ به سوی اصفهان، پیر لوتی، ص256.). از آنجایی که بیگانگان حق ورود به داخل حرم را به دلایل مذهبی نداشتند، اطلاعاتی که آنها از ابنیه داخل حرم می دهند گاه ناقص است و اطلاعات آنها برگرفته از مردم عادی شهر بود(سفرنامه دوسرسی، ص168.).
ساخت حرم در سال 1306هجری متوقف نشد و به کمک مردم خیّر هر روز بر تزئینات حرم افزوده شد. نمونه این امر در کار گذاشتن درهای نقره حرم مشهود است. در ضلع شرقی صحن جدید، درب نقره ای دو لنگه به ارتفاع 75/2 و عرض 70 /1 متر سراپا نقره پوش نصب گردیده است. روی تنگه های ضخیم این در ترنجهایی بیضی و برجسته و روی باهوی آن گل و بوته های برجسته ای قالب ریزی گردیده است. اهدا کنندگان این درب مجلل حسین قلی خان نظام السلطنه مافی قزوینی و برادرش سعدالملک مافی هستند. این در به سال 1306هجری ساخته و پرداخته و در سال 1310هجری نصب گردید(تحفه الفاطمیین، ص 83؛ راهنمای قم، ص 46؛ گنجینه آثار قم، ج1، ص660 و 661.). حسین قلی خان نظام السلطنه مافی قزوینی بار دیگر دری نقره را به سال 1314 قمری وقف آستانه کرد. این درب نقره ای میان رواق و ایوان آیینه نصب گردیده است و متضمن سینی های بیضی برجسته و نقوش بدیعه و کتیبه و ارتفاع 15/3 و عرض 2 متر و آراسته به ترنجهایی زرین و میخکوب است(راهنمای قم، ص 46؛ گنجینه آثار قم، ج1، ص662.).
منابع
- ابن الرضا، سید حسین؛ قم از نظر اقتصادی و اجتماعی، چاپخانه مهر، قم: 1365.
- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان؛ روزنامه ی خاطرات، با مقدمه ی ایرج افشار؛ انتشارات امیرکبیر؛ تهران، 1356.
- اوبن، اوژن؛ ایران امروز 1907-1906م (ایران و بین النهرین)، ترجمه علی اصغر سعیدی؛ بی نا، تهران: بی تا.
- برقعی، سید علی اکبر؛ راهنمای قم، نشریه دفتر آستانه، قم: 1317.
- بهادر نظام؛ سفرنامه؛ مجله ماهانه راهنمای کتاب؛ سال ششم؛ شماره های ششم و هفتم؛ 1342.
- جهانگیر میرزا؛ تاریخ نو، بی جا، بی نا، 1327.
- روزنامه دولت علیه ایران
- سایکس، پرسی؛ ده هزار میل در ایران، ترجمه حسین سعادت نوری؛ انتشارات دنیای کتاب، تهران: 1363.
- سدید السلطنه مینایی بندرعباسی، محمد علی خان؛ سفرنامه (التدقیق فی سیر الطریق)، تصحیح و تحشیه احمد اقتداری، تهران، نشر بهنشر، 1362.
- ظهیرالدوله؛ خاطرات و اسناد، به کوشش ایرج افشار؛ انتشارات سهامی کتاب های جیبی، تهران: 1351.
- فیض، عباس، گنجینه آثار قم، قم، چاپخانه مهر استوار، 1349.
- قاسمی نژاد، حسین؛ دارالمومنین قم، بی نا، 2535 شاهنشاهی.
- قاظیها، فاطمه؛ سفرهای ناصرالدین شاه به قم (1266-1309 ق)، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، 1381.
- قمی، حسین بن محمد حسن، تحفة الفاطمین فی احوال قم و القمیین، تحقیق علی رفیعی علامرودشتی، میراث شهاب، سال هفتم، شماره سوم و چهارم، 1383.
- کرزن، جرج ناتانیل؛ ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
- کرمانی، افضل الملک؛ تاریخ و جغرافیای قم (سفرنامه قم)، به کوشش حسین مدرسی طباطبای، قم، 1369 قمری.
- لسان الملک سپهر، محمد تقی؛ ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، جلد اول و دوم، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، 1377.
- لوتی، پیر؛ به سوی اصفهان، ترجمه بدرالدین کتابی، انتشارات اقبال، تهران: 1372.
- مدرسی طباطبایی، حسین؛ تربت پاکان (آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمومنین قم)، قم، چاپخانه مهر،1335.
- مشیری، ابوالقاسم؛ تاریخچه بنای آستانه مبارکه قم، معارف اسلامی، بی تا.
- معین السلطان، جعفر قلی خان؛ سفرنامه قم (1300)؛ به کوشش حسین متقی، رسول جعفریان، میراث اسلامی ایران؛ دفتر نهم؛ انتشارات کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی، قم: 1377.
- میر خواند، محمد بن برهان الدین؛ روضة الصفا، خیام، تهران: 1339.
- ناصرالشریعه قمی، محمد حسین؛ مختارالبلاد، کتابفروشی اسلامیه، تهران: 1324.
