مهم ترین آثار فلسفی استاد مصباح یزدی(ره)

1- ترجمه و شرح برهان شفاء؛ مقدمه، نگارش و تحقیق محسن غرویان؛ تهران: انتشارات امیر کبیر، 1373.

این کتاب که شامل متن، ترجمه و شرح مقاله اول بخش برهان کتاب شفاست، تقریر درس های استاد مصباح یزدی است که در سال های 1363 تا 1365 در مؤسه در راه حق برگزار شده است. در همان دوران درس ها توسط شاگردان ایشان از روی نوار پیاده و در اختیار دیگران قرار می گرفت. تا اینکه در سال 1367 پیشنهاد تنظیم، تحقیق و بازنویسی این تقریرات به یکی از شاگردان برجسته ایشان جناب حجت الاسلام غرویان داده می شود. جناب غرویان در طی پنج سال به ویرایش و نگارش و ساماندهی این سلسله درسها زیر نظر استاد مصباح می پردازد و حاصل کار در قالب کتابی که مجلد أول أن 348 صفحه است، عرضه می شود. و در این اثر نخست متن اصلی برهان شفا، سپس ترجمه ای روان و در ادامه توضیحات استاد مصباح درج شده است، مجلد نخست حاوی 202 توضیح، شرح و تعلیقه میباشد.

2، شرح الهیات شفا (2 ج)، آیت الله محمد تقی مصباح یزدی نگارش محمدباقر ملکیان و عبد الجواد ابراهیمی فر؛ قم: مرکز انتشارات مؤسسه پژوهشی (آموزشی امام خمینی)

اثر حاضر تقریرات درس الهیات شفا استاد مصباح است که طی دو سال تحصیلی 70-1368 برای دانشجویان مؤسسه در راه حق ارائه شده و از سوی دو تن از همان شاگردان به نگارش در آمده است.

یکی از امتیازات این اثر، نکاتی است که استاد در عرصه های معرفت شناسی، فلسفه اخلاق و منطق طرح کرده است. شیوه نگارش اثر این گونه است که نخست عین عبارت شفا به صورت اعراب گذاری شده، درج گردیده، سپس ترجمه ای نسبتا روان از سوی تقریر کنندگان افزوده شده و در ادامه توضیحات استاد آمده است. نگارندگان تلاش کرده اند در پاورقی ها ضمن تعیین مأخذ أقوالی که در لابه لای بیانات استاد آمده، نکات مهم و کلیدی را توضیح دهند و در این راه از سلسله دروس الهیات شفای استاد مطهری بهره برده اند. برخی از تعلیقات مفیدی که بر الهیات شفا نوشته شده نیز از جمله حواشی آقاحسین خوانساری، نراقی و ملا اولیاء را افزوده اند.

٣. شرح جلد هشتم الأسفار الأربعة، (سلسله درس های استاد محمد تقی مصباح یزدی)، تحقیق و نگارش محمد سعیدی مهر؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1375.

ضرورت حفظ میراث ارزشمند فلسفه اسلامی و تداوم این سنت فلسفی چندان آشکار است که اثبات أن نیازی به تطویل کلام ندارد. در میان منابع این فلسفه کتاب اسفار اربعه تألیف فیلسوف نامی و بلندآوازه صدرالمتألهین شیرازی از منزلتی بلند برخوردار است. این کتاب علاوه بر امهات آرای فیلسوفان و متکلمان قبل از ملاصدرا حاوی یک دوره فلسفه برطبق مبانی خاص حکمت متعالیه است و بی هیچ گفت وگو می توان آن را دانشنامه فلسفی جامعی به شمار آورد که هیچ یک از طالبان فلسفه بی نیاز از مراجعه به آن نیستند. این مجموعۀ گران سنگ، به سبب امتیازاتش، در طول سده های اخیر همواره مورد مطالعه و مراجعه اهل فن بوده و دیرزمانی است که به عنوان متن عالی فلسفه در مراکز و حوزه های علمی تدریس می شود. همچنین جمعی از حکیمان بلندمرتبه از اصحاب حکمت متعالیه، همچون آقا علی نوری و ملاهادی سبزواری، بر این کتاب حواشی و تعلیقات ارزشمندی نگاشته اند.

این کتاب درواقع تقریر دروس سفر چهارم از اسفار اربعه یا همان کتاب نفس (جلد هشتم از مجموعه نه جلدی اسفار) است که حضرت استاد مصباح یزدی (مدظله) آن را در سال 1365 برای جمعی از طلاب حوزه علمیه قم ایراد کرده اند. استاد مصباح از معدود اساتید شاخص و برجسته فلسفه اسلامی اند که در سالیان اخیر، به جد در احیای سنت فلسفی کوشیده و افزون بر تقریر و تبیین مبانی حکمای اسلامی، خود در مواضعی از مباحث فلسفی آرای بدیعی عرضه داشته اند. حاصل این کوشش مداوم آثار فلسفی متعددی است که کتاب حاضر یکی از آنهاست.

برخی از ویژگی های این مجموعه از قرار زیر است:

1. از تدریس بخشی از مطالب کتاب اسفار که پیکرۀ اصلی آن از طبیعیات قدیم وام گرفته شده و امروزه با پیشرفت علوم تجربی نوین نارسایی آن به اثبات رسیده خودداری شده است. بدیهی است که این کار علاوه بر جلوگیری از اتلاف وقت خوانندگان مانع بر هم ریختگی ذهن و تشویش خطر آنان می شود (برای مثال در جلد حاضر، بابهای سوم و چهارم از سفر چهارم مورد بحث قرار نگرفته است

2. گاه دیده می شود که در متون فلسفی برخی آیات یا روایات بر مسائل فلسفی تطبیق می گردد بدون آن که این تطبیق با ظهور آیه یا حدیث سازگار باشد. در مجموعه حاضر از انجام چنین تطبیقات ظنّی پرهیز شده است.

3. در این مجموعه پاره ای از مسائل اساسی که در میان مباحث علم النفس نقش کلیدی دارند مورد نقادی قرار گرفته است که عملا به فعال شدن ذهن خوانندگان مدد می رساند

4. سعی شده که مطالب شرح، در عین انسجام درونی و سیر منطقی حتی المقدور با عبارات کتاب و سیر آن مطابقت داشته باشد تا آنجا که حتی مثال های مذکور در متن به نوعی در ضمن شرح گنجانیده شده است. بدین ترتیب می توان شرح حاضر را برای طلاب و دانشجویانی که دسترسی به استاد ندارند، به عنوان یک متن خود آموز اسفار توصیه کرد

4. تعلیقة علی نهایة الحکمة، تألیف آیت الله محمد تقی مصباح یزدی، قم: مؤسسه پژوهشی امام خمینی(ره).

این اثر، یکی از آثار گرانبها در شرح، توضیح و نقد کتاب ارزشمند نهایة الحکمة علامه طباطبایی به شمار می آید تا آنجا که برخی بر این باورند که دریچه جدیدی را فراروی دانشجویان فلسفه گشوده است. اهمیت و ارزش این شرح آن گاه هویدا می شود که بدانیم ایشان شاگرد مستقیم علامه طباطبایی بوده و خود سالها به تدریس نهایه اشتغال داشته اند، استاد مصباح در این باره می نویسد: «از برترین اموری که حق تعالی بر این بنده گناهکار ملت، نهاده مصاحبت با استاد علامه اوحدی، سیدمحمد حسین طباطبایی (ره) است. چرا که در تفسیر قرآن و فلسفه الهی و سایر معارف اسلامی، به قدری از محضر ایشان بهره جستم که از شکر آن عاجزم. از این رو ایشان بر حقیر و تمامی پژوهندگان این عصر، بلکه بر تمامی مسلمانان، حق عظیمی دارند. امیدوارم که خداوند - تبارک و تعالی - ایشان را جزای خیر ارزانی دهد و به نهایت مدارج قرب خویش نایل گرداند.

استاد علامه (ره) کتاب های با ارزش و آثار نفیسی از خود به جای گذارده اند که پس از تفسیر المیزان سودمندترین آنها برای طلاب، همین کتاب ارزشمندی است که در پاسخ به درخواست بسیاری از فضلا و پژوهندگان افکار حکما، به رشته تحریر درآمد.

حقیر با بضاعت اندک خویش، مدت ها افتخار تدریس این کتاب را داشتم. در این بین، در صدد برآمدم که آنچه که در ارتباط با توضیح مطالب کتاب و تسهیل در طرق وصول بیانها، به ذهن می رسد، بنگارم و به برخی از مباحثی که در کتب حکما وجود دارد و برای جویندگان نافع است، اشاره نمایم و در عین حال برخی از اموری را که فهم با پذیرش آنها برایم دشوار می نمود، اضافه کنم و به علت صعوبت نیز اشاره کنم، تا شاید جوینده ای گمشده خویش را در آن بیاید و با هدایت یافته ای مرا بدانها رهنمون سازد

بسیار مشتاق بودم که مشکلات خویش را در محضر استاد طرح نمایم، و جهل خویش را به فضل تعلیمش درمان کنم و نقصان فهم خویش را به برکت آن جبران نمایم؛ اما دست تقدیر میان من و آرزویم فاصله انداخت و حوادث روزگار مانع دستیابی به خواسته ام گردید.»

این اثر ارزشمند حاوی 480 تعلیقه می باشد.

5. ترجمه فارسی نهایة الحکمة و تعلیقات آیت الله مصباح یزدی، نگارش علی اوجبی، تهران: انتشارات الزهرا، 1375.

کتاب نهایة الحکمة اثر جاوید علامه طباطبایی یکی از مهمترین آثاری است که در حوزه آموزش فلسفه به شیوه صدرایی نگاشته شده و حاوی نوآوری هایی که در زمینه تبویب مباحث فلسفی و چه در اقامۀ برهان برای اثبات مسائل و حتی نقد آرای پیشینیان است. در این کتاب مباحث، نظم منطقی به خود گرفته و مبادی و مقدمات هر بحث نخست به اثبات رسیده اند و هر مسئله بدون نیاز به مباحث بعدی تبیین شده است. خوشبختانه پس از سالها این اثر ارزشمند فلسفی جای خود را در حوزه های علمیه و مراکز دانشگاهی باز نمود و مطمع نظر بزرگان گردید و در حوزه های فلسفی مورد تدریس و بحث و فحص قرار گرفت. اما در عین حال برای دستیابی به معارف عمیق و دقیق آن لازم بود که صاحبان این فن کمر همت بربندند و راه را برای وصول به مقاصد آن آسان کنند و نکات مبهم و معضلش را آشکار سازند.

در این میان نخستین کسی که گام به میدان نهاد، یکی از شاگردان برجسته ایشان حضرت آیت الله محمد تقی مصباح یزدی از بزرگان حکما و متألهان معاصر بود. ایشان در تعلیقات خود افزون به تبیین و تشریح مقاصد حضرت علامه در نهایت تواضع به نقد علمی آن پرداخته اند.

پیشاپیش، ایرادات احتمالی وارد به کلام استاد را تزییف نموده اند، تا از این رهگذر مبانی و نظام فلسفی ایشان هر چه بیشتر تشیید و تقویم یابد.

در هر بحث، اقوال و عین کلمات حکما و متکلمان و عرفا را به گونه ای نقل کرده اند که خواننده را از مراجعه به آنها بی نیاز می کند.

در برخی از مسائل، به تفصیل به زمینه های تاریخی بحث که مخاطب را در فهم اصل مسئله یاری می دهد اشاره فرموده اند.

مقدمات ضروری برای درک هر بحث را از پیش تشریح کرده اند. افزون بر آن اینکه به دلیل آشنایی با مباحث فلسفی غرب، گاه در قالب بحثی تطبیقی به نقل و نقد آرای ایشان پرداخته اند.

به طور قطع تعیقات استاد مصباح یکی از منابع اصیل برای تمامی کسانی است که در صدد شرح و یا استفاده از کتاب نهایة الحکمة می باشند و در عین حال مدخلی برای تأمل در برخی از مباحث حکمت متعالیه به شمار می آید.

مترجم این اثر کوشیده پس از درج عین عبارات نهایة الحکمة، ترجمه ای روان را ارائه کند، سپس تعلیقه استاد مصباح را به فارسی برگردان کرده، تلاش نموده برای هر تعلیقه عنوانی با توجه به محتوا ارائه کند. مأخذ و نقل قول ها در پایان هر فصل ارائه شده و گاه توضیحاتی را مترجم افزوده است. از جمله توضیحات ارزشمند مترجم، مبحث مفصلی است که ذیل عنوان نور ارائه کرده است

6، شرح نهایة الحکمة؛ تحقیق و نگارش ع. عبودیت؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1374.

این کتاب در واقع باز نویسی و ویراست سلسله درس های استاد مصباح یزدی است که نخست از نوار پیاده و در اختیار طلاب قرار می گرفته و سپس در اثر تلاش های یکی از شاگردان ایشان جناب آقای عبودیت تنظیم شده و به شکل نوشتاری در آمده است.

نویسنده در مقدمۀ خود پس از بیان ویژگی ها و برجستگی های کتاب نهایة الحکمة و امتیاز آن بر آثار مشابه کلاسیک فلسفه اسلامی، یادآور می شود که: «استاد بزرگوار، فیلسوف گرانقدر حضرت آیت الله مصباح - دام ظله - نخستین بار کتاب نهایة را برای طلاب دوره عالی مدرسه حقانی و سپس دو دوره دیگر آن را برای طلاب بخش آموزش موسسه در راه حق تدریس فرمودند. خصوصیت تدریس معظم له این است که ابتدا مطلب کتاب کاملا تقریر و در موارد لزوم به نقد آن پرداخته می شود و در پایان به نظر مختار اشاره می گردد. این سبک تدریس در رشد فکر و استقلال نظر مستمع تأثیر به سزایی دارد.

به هر حال از دوره اول تدریس استاد، نوار یا نوشته ای در دست نیست ولی نوارهای دوره های بعد موجود است. این نوارها بعدها پیاده گردید و در دسترس طلاب علاقه مند قرار گرفت ولی نظر به سبک گفتاری آن نیاز به ویرایش داشت، حسن ظن استاد به این حقیر - که چندین سال از رهنمودها و الطاف استاد برخوردار بوده و افتخار تلمذ در محضر ایشان و استفاده از درسهای نهایة، أموزش فلسفه، اسفار و معارف قرآن ایشان را داشته ام - به موجب شد که انجام این امر را به بنده واگذارند. پس از مشاوره با ایشان به این نتیجه رسیدیم که صرف یک ویرایش صوری یا زبانی کافی نیست و قرار بر این شد که در تدوین نوارها به صورت کتاب، سه اصل زیر مراعات شود:

1. تبویب و دسته بندی مطالب: واضح است که در گفتار، تمام همّ گوینده این است که مطلب به نحو روشن و دقیق تقریر شود، لهذا مدرس در هنگام تدریس توجهی به تبویب مطالب ندارد. همه مطالب یک فصل سلسله وار و بدون عنوان بیان می شود ولی در هنگام نوشتن باید تمام توضیحاتی که درباره مطالب یک فصل ارائه شده دسته بندی شده به هر قسمت عنوان مناسب داده شود.

٢. اضافه کردن توضیحات لازم در هر کلاسی بسط مطالب و شرح و تفصیل آنها بستگی به سطح معلومات مستمعین دارد. اگر مستمعین از معلومات کافی برخوردار باشند، طبعا مدرس توضیح کمتری خواهد داد. ممکن است مدرس به اتکاء معلومات مستمعین از ارائه مقدمات لازم برای تشریح صورت مسئله با جدا کردن مقدمات استدلال و یا از اثبات برخی از آنها خودداری ورزد، چه، در غیر این صورت تدریس موجب کسالت و خستگی متعلمین می گردد.

از قضا طلابی که در درس استاد شرکت داشتند قبلا دو کتاب بدایة الحکمة و فلسفتنا را نزد اساتید دیگر و موارد درسی کتاب آموزش فلسفه را - که در آن ایام هنوز به رشته تحریر در نیامده بود - به نزد خود استاد فرا گرفته بودند. بنابراین هم با مسائل فلسفه و انواع استدلال های آن و هم با مذاق استاد و روش تدریس و نقدها و موشکافی های ایشان آشنایی کافی داشتند. اقتضای این آشنایی آن بود که در مواردی که لازم نیست کمتر توضیح داده شود و یا گاهی به صرف یک اشاره بسنده گردد؛ اما روشن است که خوانندگان یک کتاب را نمی توان با مستمعین یک درس مقایسه کرد. ممکن است خواننده کتاب معلومات کمتری داشته باشد یا از استعداد کمتری در رشته مورد بحث در کتاب برخودار باشد و.... از این رو در تدوین یک کتاب به هیچ وجه نمی توان به اتکاء معلومات خواننده از توضیح و تشریح موارد فوق الذکر خودداری ورزید؛ پس بر تدوین کننده لازم است که در موارد فوق اگر کمبودی یافته، جبران کند. در این شرح نیز همین اصل رعایت شده است. مثلا برای فهم مدخل، یک مقدمه اضافه شده است. برای طرح مسئله اصالت وجود تشریح و تفصیل بیشتری داده شده است مقدسات لازم برای طرح مسئله اصالت وجود از طرح خود صورت مسئله و از مقدمات برهان آن کاملا متمایز شده و جایگاه هریک به خوبی مشخص شده است و به همین ترتیب در هر موردی که به این گونه توضیحتات احساس نیاز شده از آوردن آن مضایقه نشده است. در اغلب موارد سعی شده است که مقدمات براهین تک تک جدا شود تا اولا نقش هر مقدمه در استدلال روشن گردد و ثانیا اگر نقد یا خدشه ای بر آن وارد است، جای آن به خوبی مشخص شود

البته ناگفته نماند که برای اضافه کردن توضیحات با بسط صورت مسئله و امثال ذلک در مواردی از سایر کتب استاد و در چند مورد نیز از کتب شهید بزگوار مرحوم استاد مطهری (ره) استفاده شده است که در مورد اخیر اکثرا در پاورقی اشاره شده است؛ در غیر این دو صورت مطلب اضافه شده از نظر استاد گذشته است.

3. نگارش کامل؛ بدیهی است که با تغییرات فوق الذکر جایی برای ویرایش زبانی یا صوری باقی نمی ماند، بلکه احتیاج به نگارش کلیه مطالب است که در واقع آخرین مرحله کار است.»

7. آموزش فلسفه استاد محمد تقی مصباح؛ قم: سازمان تبلیغات اسلامی، 2 ج، 1366

به جرات می توان گفت بهترین کتاب آموزشی مقدماتی فلسفه به زبان فارسی است. نویسنده که خود از بزرگان فلسفه در دوران معاصر است و سال ها به آموزش فلسفه اشتغال داشته و از نزدیک با کاستی های متون سنتی آشنا بوده، اثر حاضر را برای دانشجویان رشته فلسفه تألیف کرده است. مهمترین ویژگی های کتاب، جدای از نثر شیوا و روان، عبارت است از:

1. تبیین سیر تاریخی هر مسئله در آغاز و پیش از ورود به بحث

2. ارائه مباحث در قالب تطبیقی با آموزه های فلاسفه مغرب زمین

3. تبیین رابطه فلسفه با دیگر علوم

4. تبیین ضرورت فراگیری فلسفه و یکایک مباحث آن

5. تقدیم مباحث شناخت شناسی بر وجودشناسی

6. ارائه چکیده هر بحث در پایان به همراه پرسشهایی پیرامون مباحث أن

جلد اول در سه بخش حاوی سی درس با عناوین زیر است:

بخش اول: نگاهی به سیر تفکر فلسفی از آغاز تا عصر اسلامی، نگاهی به سیر تفکر فلسفی از قرون وسطی تا قرن هیجدهم میلادی، نگاهی به سیر تفکر فلسفی در دو قرن اخیر، معانی اصطلاحی علم و فلسفه، فلسفه و علوم، فلسفه چیست، موقعیت فلسفه، روش تحقیق در فلسفه، رابطه میان فلسفه و علوم، ضرورت فلسفه

بخش دوم: مقدمه شناخت شناسی، بداهت اصول شناخت شناسی، اقسام شناخت، علم حصولی، اقسام مفاهیم کلی، حس گرایی، نقش عقل و حس در تصورات و تصدیقات، ارزش شناخت، ارزشیابی قضایای اخلاقی و حقوقی

بخش سوم: مقدمه هستی شناسی، مفهوم وجود، واقعیت عینی، وجود و ماهیت، احکام ماهیت، اصالت وجود، وحدت و کثرت و مراقب وجود.

جلد دوم حاوی چهل درس در موضوعات زیر است:

اصل علیت، رابطه میان علت و معلول، گونه های علت، هدفمندی جهان، مجرد و مادی، ماهیت زمان و مکان، علم، اتحاد علم و عالم و معلوم، ثابت و متغیر، قوه و فعل، گونه های جوهر و عرضه کون و فساد، حرکت، حرکت جوهری، اثبات واجب و صفاتش، قضا و قدر الهی و خیر و شر در هستی.

بعدها این اثر توسط محمد عبدالمنعم خاقانی به عربی نیز ترجمه و در سال 1407 ه.ق و با عنوان المنهج الجدید فی تعلیم الفلسفة از سوی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم منتشر گردید.

8. دروس فلسفه (تقریری فشرده از درس های استاد مصباح یزدی)؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363، 345 ص.

نویسنده بر این باور است که آموزش های فلسفه و پژوهش های فلسفی دچار نارسایی های زیر است:

١. کمبود کتاب های درسی که به منظور تدریس نگارش یافته و منطبق بر اصول، ساختار و مبانی کتاب های آموزشی باشد.

2. پیچیدگی و ابهام بیش از اندازه مفاهیم کتاب های فلسفی که باعث شده دانشجویان مستعد نیز از فهم آنها ناامید شوند.

3. طرح برخی مباحث غیر کاربردی

4. عدم کیفیت مطلوب در طرح مسائل

5. ایستایی و رکود و عدم نوآوری

او با توجه به این کمبودها و نقطه ضعف ها در صدد چاره اندیشی برآمده و به این فکر می افتد یک سلسله مسائل مهم فلسفی را که تاثیر بیشتری در تبیین مبانی عقیدتی دارد برگزیند و با رعایت ترتیب منطقی و در قالب سبکی جدید برای دانشجویان رشته فلسفه حوزه علمیه قم تدریس کند تا بدین ترتیب فلسفه را از حالت ایستایی در آورده و آموزش و فراگیری آن را تسهیل بخشد.

اثر حاضر در واقع تقریرات درسهای ایشان است که توسط برخی از شاگردان شان آماده شده است، مباحثه کتاب عبارت است از: تعریف، فلسفه، شناخت، اقسام علم، کلی، اصالت عقل یا اصالت حس در تصورات و تصدیقات، شناخته، وجودشناسی، (معانی وجود، اصالت وجود، تشخص وجود، وحدت و کثرت وجود، تشکیک در وجود)، علت و معلول، جوهر و عرض، ماده و صورت، مادی و مجرد، قوه و فعل، تغییر و تبدیل، حرکت، حرکت جوهری، متأسفانه کتاب، فاقد هرگونه نمایه و فهرست فنی است.

9.چکیده چند بحث فلسفی نوشته استاد محمد تقی مصباح یزدی: قم: مؤسسه در راه حق و اصول دین، 1357، 85 ص.

گروهی از فارغ التحصیلان ایرانی مقیم اروپا و امریکا به وسیله مؤسسه در راه حق از آقای مصباح دعوت می کنند تا در تابستان سال 1357 ش چندهفته به لندن رفته و به بحث پیرامون برخی از مسائل اسلامی بپردازند. ایشان طی اقامت دو ماهه برنامه مفصلی را ارائه کردند که مقدمة أن توضیح برخی از مبانی فلسفه اسلامی بود. پس از بازگشت چون آن مباحث را برای دانشجویان ایرانی سودمند می دانستند، به نگارش آن دست زدند. این کوتاه نوشت حاوی چند بخش است:

در بخش نخست به برخی از مبادی فلسفه به شرح ذیل می پرداخته اند:

1. مفهوم فلسفه و سیر تاریخی آن: «فلسفه» اقتباس و برگردان واژه یونانی فلاسوفوس به معنای دوستدار حکمت است و برای نخستین بار سقراط آن را در برابر کسانی که خود را سوفیست یا حکیم می دانستند به کار رفت. فلسفه به دو بخش نظری و عملی تقسیم می شود. در عصر حاضر فلسفه اولی در محافل غربی اعتباری ندارد، اما فلاسفه مسلمان آن را مادر تمامی دانشها می دانند.

٢. تعریف فلسفه: در این قسمت ایشان تعریفی متفاوت با تمامی فلاسفه مسلمان ارائه می کنند: فلسفه به اصطلاح خاصش که مساوی با فلسفه اولی است، عبارت است از علمی که درباره مسائل کلی هستی با متد تعقلی بحث می کند و به عبارت دیگر تلاشی است عقلانی برای حل مسائل متافیزیکی.

٣. ضرورت فلسفه حاصل آن که در میان دانش های بشری تنها فلسفه است که عهده دار تبیین اصول کلی معرفت و پایه های اساسی شناخت صحیح درباره همستی و انسان و تامین ضروری ترین نیازهای فکری بشر می باشد گو اینکه اکثر انسان ها از چنین نیازی غافلند.

4. رابطه فلسفه با علم: رابطه فلسفه را با علم از سه جهت می توان بررسی کرد یکی نیاز علم به فلسفه در اثبات موضوعات مسائل و غیره، دیگری کمک علم به فلسفه در اقامه براهین برای اثبات مسائل متافیزیکی، و سوم خدمت علم به فلسفه از راه طرح مسائل جدید برای تحلیل فلسفی.

5. رابطه فلسفه با دین: اثبات اساسی ترین مساله همه ادیان آسمانی نیازمند تلاش عقلانی یعنی فلسفه است، همچنین تصدیق پیغمبران بدون کمک گرفتن از عقل میسر نیست. اما معاد و عقاید فرعی را می توان از راه کتاب و سنت شناخت، ولی عقل تا حد زیادی می تواند به این مسائل پی ببرد و از این رو، فلسفه، کمک شایانی به اثبات سایر عقاید دینی (غیر از توحید) نیز می نماید. اما احکام و نظامات دینی ابدا ارتباطی با فلسفه اولی ندارد و از این رو نمی تواند کمکی به اثبات آنها بنماید ولی نه به این معنی که هیچ یک از مسائل عملی دین، قابل توجیه و تفسیر عقلانی نیست، بلکه به این معنا که از موضوع فلسفه، خارج است.

6. رابطه فلسفه با عرفان: نویسنده نخست عرقان را به نوعی از ادراک که در اثر توجه نفس به باطن و انحراف از جهان خارج حاصل می گردد، تعریف می کند و در پایان فلسفه را به عنوان ملاک تمیز کشف درست از نادرست معرفی می کند.

بخش دوم کتاب مباحث مربوط به شناخت عقلانی، گونه های آن و ارزش و اعتبار آنها هست که در قالب یک بحث تطبیقی با اندیشه فلاسفه غرب عرضه شده است.

در بخش سوم به مسئله بسیار مهم علت و معلول می پردازد. بداهت اصل علیت، وجود مستقل و وجود رابط، ملاک احتیاج معلول به علت در حدوث و بقا، مراتب وجود، استحاله تسلسل علل فاعلی، علت تامه و علت ناقصه، علت غایی، عناوین مباحث این بخش است.

موضوع بخش چهارم، مسئله بغرنج ثابت و سیال، یعنی حرکت و سکون است. در این جا به گونه های حرکت به ویژه حرکت جوهری می پردازد که از شاهکارهای ملاصدرا به شمار می آید

بخش پایانی کتاب نیز به قوه و فعل، رابطه بین این دو و امکان استعدادی اختصاص دارد که از بخش های جذاب این کتاب است

نکنه مهم این که، نویسنده در سراسر کتاب تلاش کرده بر مشرب صدرایی گام بزند و علی رغم اینکه دیدگاه های انتقادی داشته، بدان ها اشاره نکرده است.