مقدمه
با ظهور جنبش فمینیسم در غرب، رویکردی جدید به مسائل زنان و خانواده به میان آمد.
فمینیست ها سه جهت گیری اصلی درباره موضوع مادری، بارداری، زایمان شیردهی مطرح می کنند.
جهت گیری اول: مربوط به فمینیست های رادیکال است که معتقد به استفاده از شیوه ها و فناوری نوین تولیدمثل مانند تولید نوزادان آزمایشگاهی خود را از قید و بند زیست شناسی زنانه آزاد می کنند. (هلر، ج3، ص 100)
جهت گیری دوم: موافقان بیشتری دارد و جنبه های طبیعی آشکار مادری را پذیرفته و تجویز می کنند که بر حسب آن وظایف مادری به مادران از ریشه های اجتماعی فرهنگی سرچشمه می گیرد نه عوامل طبیعی و زیستی، این افراد معتقدند وظایف پدر و مادر به طور نابرابر در دو نقش توزیع شده است. مفهوم پدری صرفاً جنبه حمایتی دارد پدران هیچ مسئولیت ثابت در زمینه مراقبت از فرزندان به عهده نمی گیرند. و بچه داری وظیفه اختصاصی مادران به حساب می آید.
جهت گیری سوم: فمینیستهای خانواده گرا می باشند، این گروه خواهان احیای نقش مادری و پیوندی نزدیکتر و طبیعی با تربیت فرزندان دارند. فمینیست های جدید با اتخاذ مواضع مختلف با مادری مخالفت می کنند اینان معتقد بر انکار مادری هستند زیرا برای زنان این امر را خطرناک می دانند چرا که زنان را پایین تر از مردان قرار می دهند. (چراغی، ص 140)
جایگاه زن در نقش مادری از دیدگاه فمینیسم
نقش مادری از موضوعات بحث برانگیز در حوزه مطالعات زنان است در این باره از دیرباز دو دیدگاه و نگاه متفاوت وجود داشته است. نگاه اول نگاه سنتی است که با نگرش مثبت به نقش مادری است که آن را محدود می کند به خانه داری و بچه داری، و نگاه دوم که نگاه غالب فمینیست هاست مادری را فرایند اجتماعی می دانند که این امر شرایط و زمینه را برای ظلم و ستم به زنان را فراهم کرده است. به همین دلیل در این آشفته بازار رویکرد فمینیستی وحدت نظری برای جایگاه زنان در نقش مادری شان وجود ندارد. عده ای با نگاه مثبت اما مشروط به آن نظر کرده اند و عده ای دیگر به ویژه در نگاه رادیکالی آن نه تنها دیدگاه مثبتی نسبت به مادری ندارند بلکه به اتهام زمینه سازی برای استمرار ستم به زنان در طول تاریخ در دادگاه فمینیستی محکوم اند و در بعضی موارد برخی از آنها خواستار حذف نقش مادری هستند.
فمینیست ها کارکرد مراقبت خانواده را عمدتاً هم از جهت نابرابری جنسی نهفته در آن کانون مورد توجه قرار داده اند، از این رو از بین شاخص های متعدد مراقبت از افراد ناتوان موضوع مادری بیش از همه توجه آنها را به خود جلب کرده است.
از دید فمینیستها هرچند مردان در مقایسه با دوره های پیشین سهم بیشتری در امر مراقبت از کودکان و سالمندان در خانه بر عهده گرفته اند، همچنین جنسیت، عاملی مؤثر در کم وکیف این کار کرد به شمار می آید.
مادری معمولاً به مفهوم توجه به کودکان و مراقبت از آنها، ارضای نیازهای مادی، روانی، احساس مسئولیت در قبال آنها و همچنین برقراری مناسبات است که نیازهای آنها را برآورده می کند. و مادر به نوعی از بودن انسانی با الزامات بیولوژیکی و یا زنانگی اطلاق می شود. در دیدگاه تعیین بیولوژیکی مادر بودن سرنوشت طبیعی و بیولوژیکی زنان می دانند. (چراغی کوتیانی، شماره 4)
پرسش اصلی این است که چرا بچه داری یا مادری وظیفه زن شمرده می شود و چرا پدران در امر مراقبت از فرزندان مسئولیتی بر عهده نمی گیرند؟ آیا واقعاً حس مادری تمایلی فطری است و یا ساختی اجتماعی است؟
به نظر فایرستون، غریزه مادری محصول ساخت اجتماعی است. استدلال او این است که تفاوت جنسی که در شکل تفاوت زیست شناختی وجود دارد، می تواند از طریق پیشرفت هایی که در فناوری و تولید مثل صورت گرفته است دگرگون شود. از نگاه او جامعه ای که در آن تفاوت های جنسی ریشه کن شده است دو نشانه روشن دارد، اول اینکه تفاوت در ظرفیت بچه زاییدن به یاری علم محو می شود و دوم اینکه نقش بزرگ کردن بچه ها یا مادری کردن را در جامعه مردان و زنان به طور مساوی برعهده می گیرند. (فریدمن، 1381)
دوبورا می گوید: انسان وقتی دریابد که موقعیت کنونی زن چقدرشکوفایی کامل را بر او دشوار می کند و چه بسا میل ها، طغیان ها، توقع ها، ادعاها به نحوی مبهم در او خانه کرده اند، آن وقت از اینکه کودکان بی دفاع، کاملاً به او واگذار شده اند احساس ترس می کند. (دوبورا، 1380)
گراگلیا، با محور قرار دادن سود مادی در کارها، ضمن نفی کار زن در خانه که مراقبت از کودکان از آن جمله است، به سبب نداشتن فایده مستقیم برای اجتماع، عقیده دارد چون زن در خانه یا کارش هیچ چیز تولید نمی کند، فرودست درجه دوم و طفیلی است. (گراگلیا، ص 66)
زن در جایگاه مادری
بسیاری از نقش های گذشته مادران، امروزه تخصص هایی است که نیازمند به سال های تحصیل و کار آموزی است، از قبیل پرستاری، مشاوره و راهنمایی ولی در مورد نقش مادری بی بدیل است: بارداری و زایمان عشق نامشروط مادر به فرزند. بر این اساس می توان گفت: مادر کسی است که زندگی می بخشد، مادری نوعی وجود انسانی با نظر به الزامات بیولوژیکی زنانگی است. اسطوره بودن عشق مادری جنبه های خاصی را دارا است که آن را از عشق های دیگر متمایز می سازد، البته ارزشها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی بر آنها تاثیر گذار است. (منجم، ص 171- 165)
نگاه اسلام به مادر در قرآن و روایات
در قرآن کریم آمده است:
«وَ أَوْحَیْنٰا إِلىٰ أُمِّ مُوسىٰ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذٰا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی اَلْیَمِّ وَ لاٰ تَخٰافِی وَ لاٰ تَحْزَنِی إِنّٰا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جٰاعِلُوهُ مِنَ اَلْمُرْسَلِینَ». (سوره قصص، آیه 7)
وحی و الهام خدای متعال به مادر حضرت موسی علیه السلام نشان دهندة این است که مادر می تواند در کسب فضیلت اخلاقی مانند پاکدامنی و تقوا به مرتبه ای برسد که مورد خطاب خدای متعال قرار گیرد.
امام صادق علیه السلام می فرمایند: مردی نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمد و درباره نیکی به پدر و مادر از آن حضرت سوال کرد، حضرت فرمودند: به مادرت نیکی کن، به مادرت نیکی کن، به مادرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن.
بعد امام صادق علیه السلام در ادامه می فرمایند: رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مادر را مقدم داشت در نیکی به پدر. (مجلسی، ج 74، ص 58)
از نظر اسلام، مادر اساس شکل گیری هویت خانواده است و شخصیت همسر و فرزندان و سعادت و شقاوت خانواده منسوب به او است.
تربیت فرزند صالح آنقدر مهم است که رسول گرامی اسلام می فرمایند: «فرزند صالح گلی از گلهای بهشت است». (قائمی، 1363)
آیات قرآن در مورد حق شناسی والدین بر دو قسم است، یک قسم در مورد حق مشترک پدر و مادر و قسم دیگر مخصوص حق شناسی مادر است و این خود گرامیداشت مقام مادر است.
گروه اول مانند این آیه که می فرماید:
«وَ وَصَّیْنَا اَلْإِنْسٰانَ بِوٰالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلىٰ وَهْنٍ وَ فِصٰالُهُ فِی عٰامَیْنِ أَنِ اُشْکُرْ لِی وَ لِوٰالِدَیْکَ إِلَیَّ اَلْمَصِیرُ». (سوره لقمان، آیه 14)
همین تأکید در آیه 15 سوره احقاف بیان شده است.
خلاصة تحلیل تطبیقی
با توجه به مقایسه دو دیدگاه اسلام و فمینیسم درباره جایگاه زن در نقش مادری شباهت ها و تفاوت هایی در این دو دیدگاه به وضوح دیده می شود و در عین حال نظراتی کاملا اختصاصی برای هر کدام وجود دارد.
شباهت های این دو دیدگاه عبارتند از:
موارد جایگاه زن در نقش مادری
1. زنان از نظر بیولوژیکی قدرت و شرایط پرورش انسان را در رحم خود دارند.
2. یکی از نقش های زنان در جامعه و خانواده مادری است.
3. مسئولیت زنان در مقایسه با مردان در خانواده و جامعه، به دلیل ویژگی های اختصاصی خلق وخوی زنانگی؛ در رابطه با فرزندان از ویژگی های خاصی برخوردار است.
4. مادر شدن یکی از مراحل طبیعی جریان زندگی زنان بعد از تشکیل خانواده می باشد.
5. هر دو ظلم بر زنان را تقبیح می کنند و بر این مسئله تأکید دارند. که زنان صاحب اموال خود هستند.
تفاوتهای دو دیدگاه اسلام و فمینیسم در مورد جایگاه زن در نقش مادری
1. در دیدگاه اسلام رحم مادر بهترین محیط برای پرورش انسان است، اما فمینیسم این امر را فقط یک جریان بیولوژیکی می داند که با پیشرفت علم باید به مردان هم منتقل شود.
2. مادری استعدادی ذاتی برای زنان از طرف خداوند متعال برای رشد و تعالی زنان در مسیر زندگی است، اما در دیدگاه فمینیسم مادری در جامعه ساخته می شود و تحت تأثیر الزامات فرهنگی قرار دارد و در واقع نقش مادری بر او عارض می شود.
3. نقش مادر در اسلام، اساس شکل گیری هویت خانواده است، اما در فمینیسم مشغله ای است که تمام وقت زنان را می گیرد.
4. تأکید اسلام بر راهبردهای زنانه به ویژه نقش مادری بوده و آن را مبتنی بر محور کارکرد مثبت تفکیک وظایف زن و مرد می داند. اما در فمینیسم مادری را برای زنان خطرناک می داند و ایشان را در موقعیت های پایین تر از مردان قرار می دهد.
محورهای اختصاصی درباره جایگاه مادری در اسلام و فمینیسم
1. در هر دو دیدگاه به جنس زن توجه ویژه ای می شود، در اسلام مادری غریزه فطری است اما در فمینیسم محصول ساختار اجتماعی است.
2. در هر دو دیدگاه جایگاه ویژه ای برای زنان نسبت به مردان قائلند.
3. هر دو دیدگاه تأیید می کنند که زنان توان و قدرت از لحاظ بیولوژیکی برای پرورش یک انسان را در وجود خود دارند.
4. حمایت از جنس زن با توجه به نگرش مثبت و الهی اسلام که منجر به رشد و بالندگی زن می شود در واقع حقیقت انسان و هویت اوست و صفات مردانه یا زنانه دلیل برتری نمی باشد، اما در فمینیسم منکر تفاوت زنان و مردان آن می شوند و خواستار حرکت به سمت جامعه یک جنسی می باشند.
5. در دیدگاه اسلام زن به عنوان مخلوق برگزیده با کرامات انسانی است که مراتب و مراحل این کرامات در جریان زندگی برای او اتفاق می افتد، مانند فضیلت های اخلاقی که رشد و قرب الهی را به دنبال دارد.
در دیدگاه فمینیسم زن یک وسیله است و از این وسیله نباید در جهت مادری استفاده کرد، چرا که برای او آسیب هایی ایجاد می نماید. مانند اینکه یک نوع مشغله است که جلوی رشد و شکوفایی استعداد او را می گیرد و برای این که رشد کند این نقش باید به مردان سپرده شود.
در جامعه اسلامی تکریم و احترام به مادران، ریشه در آیات و روایات دارد که منطبق بر فطرت پاک انسانی است و با حقیقت و هویت انسان در جنس زن سازگاری دارد. درحالی که در دیدگاه فمینیسم به مادران به دیده مادی نگریسته می شود و کالایی است که هیچ گونه ارزش معنوی والا ندارد.
منابع
1. قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، قم، اسوه، چاپ پنجم، 1384ه.ش.
2. ابوت،پاملا، والاس، کلر، جامعه شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نشر نی، 1380ه.ش.
3. بستان، حسین، تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن (1) خانواده و تغییر نقش های جنسیتی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی حوزه و دانشگاه، ج اول، 1383ه.ش.
4. بهمنی، اصغر، دانستنی هایی برای مادران، تهران، انتشارات سعید نوین، 1379ه.ش.
5. پیام زن، فمینیسم تکرار تجربه های ناموفق، شماره های 38- 35.
6. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران، 1367.
7. جوادی آملی، عبدالله، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، نشر دارالحدیث، چاپ اول 1385ه.ش.
8. چراغی، کوتیانی، اسماعیل، تبیین رویکرد اسلام و فمینیسم به کارکردهای خانواده.
9. دوبورا، سمیون، جنس دوم، ترجمه قاسم صفوی، تهران، انتشارات توس، چاپ دوم 1380ه.ش.
10. دمارنف، رافنه، غریزه مادری، ترجمه و تلخیص آزاده وجدانی، قم، دفتر نشر معارف، 1389ه.ش.
11. رودگر، نرجس، فمینیسم، تاریخچه، نظریات، گرایش ها، تهران، چاپ اول، نشر دفتر مطالعات تحقیقات زنان، 1388.
12. قائمی، علی، خانواده و مسائل عاطفی کودک، تهران، انتشارات امیری، 1373ه.ش.
13. قائمی، علی، نقش مادر در تربیت، تهران انتشارات امیری، 1377ه. ش.
14. قائمی، علی، حیات خانواده در اسلام، انجمن اولیا و مربیان، تهران، واحد انتشارات، 1363ه.ش.
15. گراگلیا،کاردلین، فمینیسم در آمریکا تا سال 2003 (آرامش در خانه).
16. میرزایی، نسترن، 1390، خانواده، رسالت.
17. مکنزی و دیگران، مقدمه ای بر ایدئولوژی سیاسی، ترجمه، م، قائد، تهران، روشنفکران، 1372.
18. منجم، رویا، زن، مادر، (بی حیا) نشر کتاب، چاپ دوم، 1384ه.ش.
19. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، الجامعه لدر الاخبار الاائمه اطهار، بیروت، لبنان، موسسه الوفاء 1403ه. ق.
20. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) 1374ه.ش.
21. نقش زنان در توسعه، دفتر امور زنان ریاست جمهوری و یونیسف تهران، روشنفکران، 1372.
22. نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، 1386.
23. هلر، زنان، جامعه مدنی و دولت، جنس دوم، بی جا، بی تا، ج 3.
24. هام، مگی، فرهنگ نظریه های فمینیستی، ترجمه فیروزه مهاجر، نوشین احمدی خراسانی، فرخ قره داغی، تهران، توسعه 1382ه.ش.
25. یزدانی، عباس، جندقی بهروز، فمینیسم و دانشهای فمینیستی، قم، چاپ دوم، انتشارات دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1382.
