نخستین‌بار در اواخر سال 1384 اینترنت پرسرعت وارد ایران شد اما موضوع توسعه اینترنت‌ثابت (FIX) از آن زمان تاکنون به‌عنوان یکی از چالش‌های توسعه ارتباطات ایران مطرح بوده است. به‌رغم آنکه سیاست‌گذاران ارتباطی در آن زمان با هدف تشویق بخش‌خصوصی اقدام به ارائه مجوزهایی به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی کردند اما نوع طراحی شبکه تلفن ایران و سپس نحوه واگذاری مخابرات عملا بزرگ‌ترین مانع برای توسعه بخش‌خصوصی در این عرصه شد و با توجه به تغییرات مداوم تکنولوژی عملا پاسخ لازم به نیاز روزافزون کاربران در این زمینه صورت نگرفت. در اواسط دهه 90 با ارائه تکنولوژی‌های پرسرعت روی موبایل عملا یک رقیب پرسرعت بی‌سیم مقابل تکنولوژی پرسرعت روی‌سیم قرار گرفت و با عدم رشد تکنولوژی ADSL عملا دسترسی بخش عمده اینترنت ایران از طریق خطوط موبایل انجام می‌گیرد. بازیگران بخش‌خصوصی فعال در اینترنت ثابت معتقدند که شرکت مخابرات با در اختیار داشتن ارتباط سیم مسی و اجازه‌ندادن به بخش‌خصوصی جلوی توسعه در این بخش را گرفته و خود نیز این سرویس‌ها را به‌خوبی ارائه نمی‌کند، اما در مقابل مخابرات معتقد است که نبود تعرفه مناسب برای ارائه این خدمات به بازیگران رقیب مانع اصلی همکاری در این بخش است.
چالش‌های گره‌خورده به واگذاری مخابرات
موضوع کیفیت اینترنت ایران امروزه به واگذاری مخابرات ایران گره خورده است. به گفته رئیس سازمان تنظیم مقررات در رویداد «کیفیت اینترنت» عامل اصلی کاهش کیفیت اینترنت ثابت (ADSL) محدودیت استفاده از زیرساخت‌ها و تکنولوژی و در حوزه اینترنت همراه اجازه استفاده از زیرساخت‌ها است. حسین فلاح‌جوشقانی گفت: محدود‌کننده سرعت و کیفیت اینترنت همراه وابسته به تکنولوژی و باند و در اینترنت ثابت محدودیت استفاده از زیرساخت‌ها است. در زمان خصوصی‌سازی مخابرات یکسری امکانات مانند فیبرتاریک و لست‌مایل، به این شرکت واگذار شد. همین موضوع باعث ایجاد یک انحصار شد. همین امر موجب شد نه مخابرات بتواند به درستی فعالیت کند و نه سایر شرکت‌های وابسته.» به گفته جوشقانی ایران در حوزه اینترنت ثابت کیفیت مناسبی در مقایسه با دنیا ندارد اما در حوزه اینترنت همراه، وضعیت از متوسط دنیا بهتر است. او توضیح داد: «در حوزه اینترنت ثابت باید به سمت توسعه مبتنی بر فیبررفت که بالغ بر 90 درصد این موضوع به شرکت مخابرات ایران وابسته است. در این رابطه هم یک مصوبه در حوزه بیت‌استریمینگ تصویب شده که اجازه می‌داد شرکت‌های دیگر به کمک این تکنولوژی با ایجاد ظرفیت سرعت اینترنت را به 50 مگابیت بر ثانیه برسانیم. اما انحصار باعث شد که پیشرفت خوبی در این حوزه نداشته باشیم.» جوشقانی در پاسخ به سوال که رگولاتوری وظیفه تنظیم بازار را در اختیار دارد؛ پس چرا تاکنون موفق به شکست انحصار مخابرات نشده است؛ توضیح داد: «در حوزه انحصار و رقابت یک مقررات بالادستی وجود دارد که عملا دست رگولاتوری را کوتاه می‌کند و آن شورای رقابت است.»
موضوعات مربوط به انحصار و انحصارزدایی در اختیار این شورا است ولی بازهم ما این موضوع را در رگولاتوری دنبال کردیم. اما صفر تا صد موضوع در اختیار ما نبوده و من می‌گویم در رفع انحصار در حوزه اینترنت ثابت چندان موفق نبوده‌ایم. در دو سه سال اخیر سرمایه‌گذاری خوبی نداشته‌ایم و شرکت‌های FCP از تحریم‌ها و وضعیت ارز آسیب دیدند ولی عملا اگر این بحث انحصار نبود، هم مخابرات شرایط بهتری داشت و هم شرکت‌های FCP و هم مردم راضی‌تر بودند. حرف آنچنانی در حوزه اینترنت ثابت نتوانستیم در این چند سال بزنیم و موضوعی است که داریم دنبال می‌کنیم تا قبل از پایان دولت بتوانیم کارنامه بهتری داشته باشیم.»
مشکلات تعرفه‌گذاری
اما داود زارعیان، معاون امور مشتریان مخابرات نیز در پاسخ به اظهارات جوشقانی موضوع رگولاتور مستقل را یک چالش اصلی در این حوزه می‌داند و می‌گوید: «ما از رگولاتوری می‌خواهیم تعرفه‌ها را به قیمت سال 82 برگرداند. زارعیان با تاکید بر این موضوع که در چند سال اخیر هیچ قانون برد-بردی تصویب نشده است، گفت که سهم مخابرات در بخش ADSL نزدیک به 10درصد است. او توضیح داد: «خط تلفن ثابت با هزینه 21 هزار تومان نگهداری می‌شود. چگونه می‌شود یک همکاری برد برد با شرکت‌های خصوصی در این فضا داشت. ما در مخابرات در ماه برای 10میلیون مشترک صورت‌حساب صادر نمی‌کنیم. مشترکانی که برای شرکت‌های میانگین صورت‌حساب آن 1500 تومان است، درحالی‌که بانک‌مرکزی هزینه صدور قبض را 2400 تومان کرده است. اینکه تعرفه تغییری نکرده است باعث افتخار نیست و مانع رشد است.»
انحصار در هر صورتی اشتباه است
رئیس سازمان تنظیم مقررات اما در پاسخ به انتقاد از دخالت رگولاتوری در تعیین قیمت‌ها معتقد است که در همه‌دنیا رگولاتور برای این حوزه قیمت تعیین می‌کند. به گفته وی شرایط ایران به‌گونه‌ای بوده که شرکت مخابرات در بخش تلفن ثابت 98 درصد و در اینترنت ثابت بالای 60درصد سهم دارد و رقابت و فرصتی برای رشد سایر بازیگران نیست، به همین دلیل باید قوانین و اصول قیمت‌گذاری در اینجا اتفاق بیفتد. رگولاتوری در دنیا به بحث مهم رقابت و توسعه می‌پردازد. توسعه به رقابت وابسته است. اگر رقابت باشد توسعه وکیفیت بهبود پیدا می‌کند.»
در عین حال موضوع انحصار در حوزه ارتباطات به شرکت زیرساخت و انحصاری که در لایه اتصال بین‌الملل دارد هم مربوط می‌شود. رئیس سازمان تنظیم مقررات معتقد است:انحصار در هر صورتی اشتباه است. جوشقانی می‌گوید «دو سال پیش مکالمه بین‌الملل را آزاد کردیم. در لایه‌هایی از ارتباطات، انحصار زیرساخت به‌صورت قانون تعیین شده است. اما نکته این است که زیرساخت- به‌دلیل دولتی بودن- ذی‌نفع این بازار نیست.»
در ادامه این نشست محمدعلی یوسفی‌زاده مدیرعامل «آسیاتک» کاهش مکرر تعرفه‌ها را به‌عنوان یک مشکل در بخش اینترنت ثابت برشمرد و گفت: که از سال دوم و سوم خصوصی‌سازی مخابرات، روند نزولی تعرفه‌ها تا به امروز ادامه داشته و از سال 92 بالغ بر هفتاد درصد تعرفه‌ها کاهش داشته‌اند.
به گفته وی در مقابل این کاهش قیمت جنس مصرف و وابستگی جامعه به شدت بالا رفته و توسعه ارتباطات و لزوم استفاده از ارتباطات به نحوی رشد کرده که الان بحث هزینه اینترنت مشابه هزینه آب و برق و گاز خانه‌ها برای منازل است. شبکه موبایل ما توسعه پیدا کرده و یکی از دلایل آن وابسته نبودن زنجیره تامین آن به یک شبکه پرهزینه با تکنولوژی قدیمی است ولی در حوزه ثابت باید به عدد تعرفه‌ای برسیم که هم سرویس‌دهنده بتواند توسعه لازم را انجام دهد و هم محصول با کیفیت به‌دست کاربر برسد. ما مثل کارخانه نیستیم که یک هزینه اولیه وجود داشته باشد و دیگر تمام؛ بلکه هزینه‌هایی برای توسعه لازم داریم و باید این هزینه‌ها جبران شود.» به گفته او تغییر فرهنگ مردم از اینترنت ثابت به موبایل باعث تضعیف سرویس ثابت شد. او توضیح داد: «این تغییر فرهنگ در جایی اتفاق افتاد که ایجاد و توسعه شبکه با نرخ سرویس ارائه شده به مردم همخوان نبود. استریمینگ یا استفاده‌های پرمصرف در مکان‌های فیکس است و فرهنگ ما به سمتی رفته است که کمبود فرکانس وجود دارد و رگولاتوری هم دچار این چالش شده است.» یوسفی‌زاده با اشاره به اینکه تلاش‌ها برای ایجاد یک کنسرسیوم بزرگ توسط بخش‌خصوصی در عرصه اینترنت موفق نبوده توضیح داد: «تعرفه نهایی با زنجیره تامین به یک عددی باید برسد که هم سرویس از کیفیت خوبی برخوردار باشد و هم سرویس‌دهنده بتواند برای توسعه سرویس اقدام کند. ما در صنعت تلکام حجم از درآمدی را برای توسعه قرار می‌دهیم.»
او در پاسخ به این سوال که رگولاتوری هر سال 25 درصد از هزینه‌های پهنای باند کم کرده‌اند، این کاهش چه تاثیری در قیمت نهایی کاربر داشته است؟ توضیح داد: «هزینه اینترنت و ارتباطات بین استانی با شرکت زیرساخت معمولا بین 20 تا 25 درصد است. در سنوات گذشته از رشد پهنای باند، وزیر ارتباطات با توسعه شرکت زیرساخت را نسبت به مقدار سرویس تنظیم می‌کردند. این رشد باید هر 6 ماه یکبار بازبینی می‌شد که به یک‌سال رسیده است. امسال نسبت به سال گذشته بیش از 100 درصد در شبکه‌های ثابت رشد اتفاق افتاده است.» مدیر عامل آسیاتک در ادامه گفت: «دیدگاه کمیسیون تنظیم مقررات این است که تعرفه تکنولوژی را برای شرکت‌ها باز گذاشته است که همه ذی‌نفع‌ها مشتری، مخابرات و شرکت ارائه‌دهنده مرتفع شوند. ما درحال‌حاضر 17 پروانه FCP داریم که 2 پروانه آن 85 درصد سهم را دارند این یعنی 15 شرکت دیگری که پروانه دارند رشد نکردند.»
تغییر تکنولوژی، نیاز کاربران
در همین حال که بازیگران اینترنت ثابت اعتقاد دارند کیفیت اینترنت ADSL جوابگوی نیازهای امروز کاربران نیست کارشناسان معتقدند برای به‌روزسازی تکنولوژی با تکنولوژی VDSL که چندین برابر ADSL سرعت و کیفیت دارد هم با موانعی مواجهند.
حسن شانهساززاده مدیرعامل شاتل نیز تاکید دارد یکی از موانع رشد اینترنت ثابت در کشور عدم تبعیت مخابرات از مصوبات رگولاتوری است، او توضیح داد: «ما به مدت سه‌سال است که با تصویب مقررات بیت استریمینگ که به ما اجازه نصب و ارائه کابینت‌های سیم مسی را می‌داد، 2 میلیون پورت و تجهیزات را با دلار 3 هزار تومان خریدیم، سه‌سال است که منتظر اجازه هستیم و مشکل این است که مخابرات تمکین نمی‌کند از مصوبات و سازمان هم اقدامی که انجام می‌دهد منجر به حل مشکل نمی‌شود.
به گفته شانهساززاده مخابرات در قرارداد شرط گذاشته که اگر بخواهید سرویس VDSL ارائه دهید باید انتقال فیبر را از خود ما تحویل بگیرید که مغایر با مصوبات کمیسیون است. ما قصد داشتیم یک شبکه فیبری مستقل از مخابرات راه‌اندازی کنیم. چون یک عارضه کیفیت در این قسمت است، مخابرات به تعهدات خود عمل نمی‌کند و مشتری هم ما را مقصر می‌داند. شانه‌ساز زاده با تاکید بر این موضوع که با راه‌اندازی سرویس VDSL درآمد مخابرات 5 برابر می‌شود، گفت: اگر این اجازه صادر شود درآمد مخابرات 5 برابر می‌شود اما این شرکت دغدغه انحصار دارد و می‌خواهد مشترک را در دستان خودش نگه دارد وگرنه هیچ توجیه اقتصادی دیگری وجود ندارد. با این حال حتی به گفته این مدیر شرکت اینترنتی تکنولوژی VDSL هم دیگر در دنیا درحال منسوخ شدن است و عملا فرصت بهره‌برداری از آن در ایران با وجود این اختلافات از دست می‌رود.
وی می‌گوید: «درحال‌حاضر انحصار را در دست ضعیف‌ترین ارائه‌کننده سرویس اینترنت در بازار قرار دادند. قانون‌گذار در حوزه تکنولوژی جدید دست ما را باز گذاشته است. اما باز هم مخابرات مانع برای سرمایه‌گذاری ایجاد می‌کند.» با این‌حال پرسش آنجاست که چرا خود شرکت‌های خصوصی حاضر به سرمایه‌گذاری در ایجاد ارتباط تا منزل و محل مشترک نمی‌شوند. شانه‌ساز زاده می‌گوید: اما شهرداری هزینه‌های زیادی بابت حفاری طلب می‌کند که برای لست مایل (از کیوسک محل مشترک تا خود منزل)، مقرون به صرفه برای سرمایه‌گذاری نیست.
به گفته وی شرکت‌های اینترنت ثابت درحال باختن بازی به اپراتورهای موبایل هستند، درحالی‌که اگر مخابرات مشارکت خود را با بخش‌خصوصی زیاد کند، ما توان جذب سرمایه داخلی و خارجی را هم داریم.
