دکتر صدیقه نوبان : دکتر متخصص بیو شیمیفیزیک
تحریریه زندگی آنلاین : ویتامین D یکی از ویتامینهای محلول در چربی است که به آن ویتامین آفتاب هم گفته میشود، زیرا بر اثر تابش نور مستقیم خورشید ویتامین D در پوست ساخته میشود.ویتامین D ازجمله ویتامینهای ضروری برای سلامت بدن شناخته شده است. برخلاف سایر ویتامینها، مقدار ناچیزی از ویتامین D توسط مصرف غذاها در بدن جذب میشود ولی بیشترین مقدار آن توسط نور مستقیم خورشید در بدن ساخته میشود. ویتامین D موجب استحکام استخوانها، دندانها، سلامت سیستم ایمنی بدن و افزایش قدرت عضلانی میباشد.اشعه ماوراءبنفش خورشید، کلسترول را در پوست به ویتامین D تبدیل میکند. در افرادی با پوست روشن، تابش نور آفتاب بر پوست صورت و بدن، 2 تا 3 بار در هفته به مدت 20 تا 30 دقیقه، ویتامین D مورد نیازشان را تأمین میکند. تابش نورخورشید باید مستقیم باشد و تابش آفتاب از پشت شیشه پنجره جوابگو نیست.البته باید به ویتامین D نگاهی فراتر از سایر ویتامینها داشته باشیم زیرا ویتامین D صرفاً یک ویتامین نیست بلکه یک هورمون نیز هست. هورمونی که در بسیاری از فرآیندهای فیزیولوژیک بدن نقش اساسی بر عهده دارد.
بیشتر بخوانید:
تاکنون در 40 بافت مختلف بدن ویتامین D یافت شده است ازجمله در قلب، لوزالمعده، عضلات، سلولهای سیستم ایمنی و مغز، درواقع کشف گیرندههای ویتامین D در سلولهای روده به سالهای قبل بازمیگردد. چنانچه مقدار کافی از ویتامین D در بدن موجود باشد، میتواند معادل ورزش در کاهش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی مؤثر باشد. در مورد فشارخون ویتامین D میتواند باعث کاهش آن بیماری شود. از طرفی ویتامین D در مقابله با دیابت نیز مؤثر است و در کاهش خطر زوال عقل، مقابله با برخی انواع سرطان (مثل سرطان پروستات) و پیشگیری از سرماخوردگی مؤثر است.میزان نیاز روزانه بدن به ویتامین D 600 تا 800 واحد بینالمللی تعیین شده است، که بخشی از این مقدار ویتامین را میتوان با مصرف منابع غذایی غنی از ویتامین D، مانند 90 گرم ماهی سالمون با 360 واحد بینالمللی ویتامین D یا یک لیوان شیر غنیشده با 98 واحد بینالمللی ویتامین D یا 4/3 لیوان غلات صبحانه با 40 واحد بینالمللی ویتامین D و یا 1 عدد تخممرغ کامل با 20 واحد بینالمللی ویتامین D و یا توسط مکملهای غذایی تأمین نمود.
خواص اعجابانگیز ویتامین D
1-کمتر میخورید، سیرتر میمانید
وقتی سطح ویتامین D در بدن کافی باشد، بدن مقدار لپتین بیشتری آزاد خواهد کرد. لپتین هورمونی است که حامل این پیام به مغز است که تو سیر شدهای، دیگر نخور. از سوی دیگر کمبود ویتامین D به معنی لپتین کمتر و افزایش هرچه بیشتر دور کمر است. تحقیقات نشان داده است، اشتهای افرادی که موقع صبحانه ویتامین D و کلسیم میخورند به مدت 24 ساعت کاهش چشمگیری خواهد داشت. همچنین کمبود ویتامین D باعث مقاومت نسبت به انسولین شده که نتیجه آن پرخوری و اضافه وزن است.
2- چربی کمتری ذخیره خواهید کرد
وقتی مقدار ویتامین D درخون شما کافی باشد، عملکرد سلولهای چربی برای ذخیره چربی کندتر خواهد شد. اما وقتی مقدار ویتامین D کم باشد سطح هورمون پاراتیروئید و کلسترول افزایش یافته که عواقب خوشایندی در برندارد. سطح بالای این هورمونها، بدن شما را تشویق میکند تا بهجای سوزاندن چربی آن را ذخیره کند. تحقیقات نشان داده که سطح بالای هورمون پاراتیروئید یک خطر بالقوه برای اضافه وزن بهخصوص در مردان بالای 40 سال است.
3- چربی شکمی بیشتری خواهید سوزاند
ویتامین D به شما کمک میکند تا در سراسر بدن چربی بسوزانید ولی این ماده در کاهش مقدار چربیهای شکم از بقیه مناطق مؤثرتر است. تحقیقات نشان داده، ویتامین D اساساً باعث چربی سوزی در ناحیه شکم میشود. توضیح این عملکرد این است که ویتامین D درکنار کلسیم تولید کورتیزول را کاهش میدهد، کورتیزول هورمون استرس است که باعث تجمع چربی در شکم میشود.
4 - هم وزن کم میکنید، هم قلبتان سلامت میماند
تحقیقات نشان میدهد، رژیم غذایی غنی از مواد لبنی (یعنی مقدار زیادی کلسیم و ویتامین D) به افراد کمک میکند تا 70 درصد بیشتر از افرادی که همین مقدار کالری را از مواد دیگری دریافت کردهاند وزن کم کنند. علاوه بر این مطالعات نشان میدهد. سطح بالای ویتامین D درواقع با تشدید مزایای کاهش وزن، خطرات بیماریهای قلبی عروقی را نیز با کاهش مقدار تریگلسیرید کاهش میدهد.
کمبود ویتامین D
کمبود ویتامین D یکی از شایعترین کمبودهایی است که در بدن انسان ناشناخته باقی میماند. این کمبود روی تمام سلولهای بدن تأثیر منفی دارد ازجمله روی سلولهای چربی، بنابراین اگر بگوییم ویتامین D میتواند پادزهری برای بسیاری از سموم بدن باشد واز جمله برای چاقی اغراق نگفتهایم. کمبود ویتامین D در گروههای سنی مختلف نشان میدهد، افرادی که کمتر از دو بار در هفته به مدت کمتر از 10 تا 30 دقیقه در معرض تابش نور مستقیم آفتاب قرار دارند، بیشتر از سایر افراد در معرض کمبود این ویتامین خواهند بود. همچنین افرادی که در روزهای معمولی از کرمهای ضد آفتاب استفاده میکنند و یا کسانی که پوست تیره دارند و یا افراد بالای 65 سال و یا افرادی که بیشتر ساعات روز را در محیطهای سرپوشیده و یا مناطق سردسیر ویا در شهرهای صنعتی و دارای آلودگی هوا زندگی میکنند، بیشتر در معرض کمبود این ویتامین قرار دارند. البته افراد چاق و یا دارای اضافه وزن در معرض ابتلا به کمبود این ویتامین قرار دارند. زیرا چاق بودن نیاز شما به ویتامین D را 2 تا 5 برابر افزایش میدهد. اگر BMI بدن بالای 30 باشد، بهاحتمال زیاد به مقدار بیشتری ویتامین D روزانه نیاز دارید، زیرا چربی بدن ویتامین D را به دام انداخته و مانع استفاده آن در بدن میشود.از طرفی هرچه سن بالاتر باشد. ساخت ویتامین D برای پوست سختتر است. رنگدانه ملانین در پوست شما بهمنزله یک ضدآفتاب طبیعی عمل کرده و جلوی اثرات مخرب اشعه ماوراءبنفش را میگیرد. هرچه پوست شما تیرهتر باشد مقدار این SPF طبیعی بیشتر بوده و پوست برای ساختن ویتامین D کار دشوارتری را پیش رو خواهد داشت.توصیه میشود در مورد افرادی که احتمال کمبود ویتامین D در بدنشان زیاد است، بهطور منظم میزان ویتامین D خونشان اندازهگیری شود تا در صورت نیاز و با توصیه پزشک، از مکمل ویتامین D برای رفع کمبودها استفاده نمایند.
نشانههای کمبود ویتامین D
نشانههای کمبود این ویتامین، نامحسوس یا جزئی است و اغلب در بسیاری از افرادی که کمبود ویتامین D دارند، نشانهای دیده نمیشود یا نشانههای مبهمیاز خستگی یا درد عمومی وجود دارد. اما در مواقعی که کمبود شدید است بهآسانی در تغییر شکل استخوانها قابل مشاهده است.
نشانههای کمبود ویتامین D در بزرگسالان
- خستگی عمومی بدن و احساس دردهای مبهم در بدن
- دردهای استخوانی بر اثر لمس کردن و فشارهای کم بهخصوص در ناحیه ساق پا
- ضعف ماهیچهای
نشانههای کمبود در اطفال و کودکان
- اسپاسم عضلانی، مشکلات تنفسی و یا آسم. البته این نشانهها مربوط به کمبود کلسیم است که در نتیجه کمبود ویتامین D بیشتر مشاهده میشود.
- نرمیاستخوان، پرانتزی شدن پاها، درد استخوان بهخصوص در پاها، دردهای ماهیچهای و ضعف عضلانی که راشیتیسم خوانده میشود.
- رشد بدنی کم (قد بیشتر از وزن تحت تأثیر کمبود ویتامین D است)
- در موارد نادر سبب ضعف ماهیچههای قلب میشود.
- تأخیر در دندان درآوردن اطفال میشود.
- آمادگی ابتلا به عفونت زیاد میشود.
- کودکان دچار کجخلقی و بیتابی میشوند.
چگونگی تشخیص کمبود ویتامین D
با یک آزمایش ساده خون، کمبود ویتامین D معلوم میشود. آزمایش خون مربوط به سطح کلسیم و فسفات خون است که کمبود ویتامین D را نشان میدهد و یا عکسبرداری بهوسیله اشعه ایکس از استخوان دست است که بیشتر برای اطفال استفاده میشود. در این روش با توجه به شکل استخوان به میزان کمبود ویتامین D پی میبرند.
منابع غذایی ویتامین D
نور خورشید، شیر و لبنیات، تخممرغ، ماهیهای چرب مثل سالمون، روغن کبد ماهی، جگر، مکملهای ویتامین D
1- نور خورشید و ویتامین D
وقتی نور خورشید به پوست برخورد میکند، تولید ویتامین D در بدن فعال میشود و فرمی از این ماده میسازد که تا 2 برابر بیشتر در جریان خون دوام میآورد (در مقایسه با ویتامین D مکملها یا مواد غذایی) تنها مشکل، یک بیماری مهلک به نام سرطان پوست است. برای اینکه در بدن ویتامین D به حد کافی ساخته شود لازم است فرد در اوج شدت نور مستقیم آفتاب یعنی ساعات 10 صبح تا 3 بعدازظهر بدون ضد آفتاب در معرض نور مستقیم خورشید قرار گیرد اما اگر سرطان را هم کنار بگذاریم مقدار ویتامین D تولیدشده در بدن بهواسطه تابش نور خورشید بستگی به موقعیت شما دارد. حتی زندگی در شهرهای پرنور نیز تضمینی برساخت مقدار کافی ویتامین D در بدن نیست چون آلودگی هوا جلوی رسیدن نور کافی به پوست را میگیرد.
2- لبنیات
اغلب فرآوردههای لبنی مثل شیر غنی از کلسیم و ویتامین D هستند زیرا کلسیم به کاهش ذخیره شدن چربی در بدن کمک میکند. همچنین لبنیات غنی از اسیدآمینه لوسین است که در تحریک عضلهسازی و چربیسازی نقشی اساسی بر عهده دارد. دلیل همین ترکیب ویتامین D و لوسین است که منابع لبنی کلسیم، 2 برابر بیشتر از مکملهای کلسیم باعث کاهش وزن میشود.
3- تخممرغ
تخممرغ مثل ماهی چرب حاوی ویتامین D، امگا 3 و پروتئین است. تحقیقات نشان داده، خوردن تخممرغ موقع صبحانه تا 65 درصد باعث کاهش کالری دریافتی و کاهش کلی اشتها در طول روز میشود.
4- ماهی
ماهیهای چرب منبع غنی از ویتامین D هستند که بهترین آنها ماهی سالمون است. علاوه بر این ماهیهای چرب، سطح بالایی از اسید چرب امگا 3 دارند. ترکیب امگا 3 و ویتامین D باعث کاهش وزن و پیشگیری از ابتلا به سرطان میشود. سعی کنید ماهیهای غیر پرورشی و وحشی را انتخاب کنید چون تا 25 درصد بیشتر ویتامین D دارند.
5- روغن جگر ماهی و جگر
روغن جگر ماهی و جگر نیز غنی از ویتامین D است.
6 - مکملهای ویتامین D
توصیه میشود، مصرف روزانه مقدار 1000 واحد ویتامین D بهصورت مکمل در کنار یک رژیم غذایی غنی از ویتامین D مصرف شود و این موضوع بیشتر از دید هورمونی مورد حمایت متخصصان است.