چکیده
سابقه و هدف: روزه داری یکی از مهم ترین فرایض اسلامی است و مسلمانان به مدت یک ماه آن را انجام می دهند که دارای اثرات و فواید متنوعی است. روزه ابعاد مختلف روحی، تربیتی، اجتماعی و جسمی فراوانی دارد که در این نوشتار امکان بررسی آنها نیست و بیشتر بعد جسمی آن مورد توجه قرار گرفته است. در احادیث اسلامی به نقش روزه در سلامتی و درمان آلام جسمی اشارات زیادی شده است. پیامبر اعظم (ص) در این باره فرمود: «صوموا تصحوا»؛ یعنی روزه را عامل سلامتی می دانستند. علم پزشکی و تغذیه نیز با تأیید این مسئله، تأثیر روزه در تأمین سلامتی انسان را از زوایای مختلف مورد بحث و بررسی و کنکاش قرار داده است.
مواد و روش ها: این مطالعه از نوع مروری بوده که با جستجو در سایت هایGoogle scholar, SID, Iranmedex, Pub Med با کلید واژه های روزه، محدودیت غذایی، رمضان، روزه و سرطان، تغییرات مولکولی و محدودیت غذایی،intermittent fasting، energy restriction و Fasting and cancer انجام گرفت که در نهایت 20 مقاله مرتبط با هدف مورد نظر مورد بررسی قرار گرفت.
یافته ها: این فریضه به مدت هزاران سال انجام شده، اما اخیراً مطالعاتی در مورد نقش و تاثیر آن بر سلول های سیستم ایمنی انجام شده که باعث کاهش آسیب اکسیداتیو و التهاب، تنظیم متابولیسم انرژی و تقویت حفاظت از سلول های بدن می شود. در برخی سلول های یوکاریوتی محدویت غذایی باعث افزایش طول عمر به واسطه تغییر در متابولیسم می شود و در برخی دیگر باعث جلوگیری از دیابت، سرطان و بیماری های قلبی و عصبی می شود. در انسان روزه به کاهش فشار خون، چاقی، آسم و روماتیسم مفصلی کمک می کند.
نتیجه گیری: روزه پتانسیل بالقوه در به تعویق انداختن پیری و کمک به جلوگیری و درمان بیماری ها با به حداقل رساندن عوارض جانبی آن از طریق رژیم های غذایی مناسب را دارد.
مقدمه
روزه از جمله اعمال عبادی است که خداوند به آن امر فرموده است که در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و. .. و در برخی موارد حتی از صحبت کردن باید امساک و خودداری نماید. در ماه مبارک رمضان، مسلمانان دو نوبت غذای اصلی را تناول می کنند: یکی هنگام افطار پس از غروب آفتاب و دیگری هنگام سحر قبل از فجر. از دیدگاه اسلام، روزه داری باعث ارتقای سلامت جسمی فرد می گردد و خداوند در قرآن می فرماید: «اگر علم داشتید می دانستید که روزه گرفتن برای شما خیر است؛ و ان تصوموا خیر لکم ان کنتم تعلمون». همچنین از نظر علوم پزشکی و تغذیه، با توجه به اینکه الگو و رژیم غذایی در طول این ماه نسبت به سایر ماه های سال بسیار متفاوت است، به طوری که میزان دریافتی پروتئین، چربی و کربوهیدرات تغییر می کند، بنابراین این ماه می تواند به عنوان یک مدل منحصر به فرد در تاثیر تغییر الگوی غذایی در سلامتی انسان مورد مطالعه قرار گیرد. تاکنون تحقیقات زیادی در کشورهای اسلامی مختلف در رابطه با تاثیرات روزه داری بر سلامت انسان صورت گرفته است و نتایج این مطالعات تاثیرات سودمند روزه داری بر کنترل وزن، سوخت و ساز چربی های بدن و کاهش فشارخون در افراد سالم را نشان می دهد. علاوه بر این، مطالعات دیگری هم انجام گردیده که تاثیرات مثبت روزه داری در طول ماه مبارک رمضان در افراد دیابتی و افراد با برخی از انواع اختلالات گوارشی را ثابت کرده است. هدف از مطالعه حاضر، بررسی تاثیر محدودیت غذایی یا همان روزه بر روی ارگان های بدن و میزان تاثیر رژیم غذایی بر سلامت می باشد.
مواد و روش ها
این مطالعه از نوع مروری بوده که با جستجو در سایت های Google scholar, SID, Iranmedex, Pub Med با کلید واژه های روزه، محدودیت غذایی، رمضان، روزه و سرطان، تغییرات مولکولی و محدودیت غذایی، intermittent fasting، energy restriction و Fasting and cancer به منظور دستیابی به کلیه مطالعاتی که به تشریح جنبه های مختلف روزه داری و سلامت در ایران و سایر کشورها پرداخته شد، انجام گرفت که در نهایت 30 مقاله مرتبط با هدف مطالعه، استخراج و مورد بررسی قرار گرفت. از بین تعداد مقالات دستیابی شده، 7 مقاله، به خاطر اینکه مطالعات بر روی حیوانات انجام شده بود و 3 مقاله هم به دلیل اینکه دارای نتایج مبهم بودند در ادامه بررسی، از مطالعه حذف شدند و متعاقب آن 20 مقاله پژوهشی و مروری که با توجه به هدف مطالعه حاضر به جنبه های مختلف نقش روزه و محدودیت غذایی در کاهش عوارض بیماری های مختلف پرداختند، انتخاب و مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج مطالعات منتخب ابتدا مرور و در مرحله بعدی چکیده آن استخراج و مطالب آنها دسته بندی و در بخش یافته ها ذکر گردیده اند.
یافته ها
- تاثیر روزه بر عملکرد مغز: در پستانداران محدودیت غذا منجر به کاهش اندازه اکثر ارگان های بدن به جز مغز و بیضه ها می شود. از جنبه تکاملی، این روند دلالت بر این دارد که محافظت از عملکرد شناختی بالای مغز، تحت شرایط کمبود غذا از اهمیت به سزایی برخوردار است. در حقیقت، یک ویژگی رفتاری محافظت شده در تمام پستانداران در عملکردی بالای مغز در هنگام گرسنگی و عدم تحرک و فعالیت در هنگام سیری وجود دارد. در جوندگان عملکرد مغز در یادگیری و حافظه، در هنگام اعمال محدودیت غذایی افزایش می یابد که به وسیله تست های حسی و رفتاری نشان داده شده است.[1]
پاسخ های رفتاری به روزه با افزایش شکل گیری سیناپس و همچنین افزایش تولید نورون های جدید از سلول های بنیادی نورونی همراه است. ویژگی جالب توجه مغز به هنگام محدودیت غذایی، افزایش بیان فاکتور نروتروفیک مشتق از مغز (BDNF) می باشد. نقش برجسته BDNF تنظیم مصرف انرژی است[2] و همچنین در نوروژنزیس و مقاومت نورون ها به آسیب و بیماری، تنظیم متابولیسم گلوکز و کنترل سیستم های قلبی-عروقی و گوارش نقش دارد.[3] گرسنگی پاسخی است انطباقی به فقدان غذا که باعث تغییرات حسی، شناختی و تغییرات نوروآندوکرینی می شود و در نهایت منجر به بروز رفتارهای جستجوی غذا می شود. در مطالعات، پیشنهاد شده است که شبکه های نورونی مرتبط با گرسنگی، نوروپپتیدها و هورمون ها نقش های اساسی در اثرات سودمندی محدودیت غذایی بر روی پیری و استعداد ابتلا به بیماری ها دارند. مطالعات نشان می دهد که سطح آدیپونکتین در پاسخ به روزه داری افزایش می یابد. آدیپونکتین ترشح شده اثرات سودمند بر روی سیستم قلبی عروقی دارد.[4]
پاسخ به گرسنگی ممکن است باعث بهبود سیستم ایمنی شود. در موش های آزمایشگاهی محدودیت غذایی باعث افزایش تعداد و تنوع عملکرد در سلول های T محیطی می شود.[5] روزه علاوه بر تاثیر بر هیپوتالاموس و سلول های اندوکرین محیطی باعث افزایش فعالیت شبکه عصبی در مناطقی از مغز که در عملکرد شناخت نقش دارند می شود و بدین ترتیب منجر به تولید BDNF، افزایش synaptic plasticity و افزایش تحمل شرایط استرسی می شود.[6] بنابراین گرسنگی ممکن است فاکتور مهمی در پاسخ های مرکزی و محیطی در برابر چالش فقدان غذا برای دوره زمانی گسترده باشد.
- تاثیر روزه بر فاکتورهای درگیر در فرآیند پیری: اطلاعات کلینیکی و اپیدمیولوژیکی نشان می دهد که روزه توانایی به تعویق انداختن فرآیند پیری و بیماری های مرتبط را دارد. فاکتورهای متعددی در فرآیند پیری نقش دارند که تولید آنها با سبک زندگی پرخوری تشدید می شود و با محدود کردن کالری کم می شوند که شامل: 1- آسیب اکسیداتیو به پروتئین ها، DNA و لیپیدها 2- التهاب 3- تجمع پروتئین های غیر عملکردی و ارگانل ها 4- گلوکز، انسولین و IGF-1 بالا می باشند. IGF-1 با افزایش سن کاهش می یابد و کاهش شدید آن می تواند با برخی از آسیب ها همراه باشد.[7] مارکرهای سرمی آسیب اکسیداتیو و التهاب و همچنین علائم بالینی در طی 4-2 هفته در بیماران مبتلا به آسم که تحت رژیم غذایی (روزه) قرار گرفته اند کاهش می یابد.[8] همچنین روزه در طی دو هفته باعث کاهش استرس های اکسیداتیو و التهاب در زنان با اضافه وزن و در معرض خطر ابتلا به سرطان پستان شده و در مردان سالخورده باعث کاهش وزن و چربی بدن و بهبود روحیه آنان می شود.[9]
تاثیرات دیگر روزه در سلول های انسانی ممانعت از مسیر mTOR، تحریک اتوفاژی و کتوژنزیس می باشد.[10] در میان تاثیرات شگفت روزه بر روی پیری و بیماری ها تغییرات IGF-1، IGFBP1، گلوکز و انسولین قابل ملاحظه اند. روزه به مدت سه روز و یا بیشتر باعث کاهش 30% و یا بیشتر انسولین و گلوکز خون و همچنین کاهش سریع در IGF-1 می شود. IGF-1 فاکتور رشد عمده در سلول های پستانداران می باشد و همراه با انسولین در تشدید پیری و سرطان نقش دارد.[11] در هنگام روزه و با محدود کردن پروتئین های ورودی به بدن IGFBP1 که به عنوان مهار کننده IGF-1 می باشد افزایش می یابد.[12]
- تاثیر روزه بر سرطان: روزه پتانسیل بالقوه برای کاربرد در پیشگیری و درمان سرطان دارد. اگرچه اطلاعاتی که نشان دهنده آزمایش بر روی انسان جهت پیشگیری روزه از ابتلا به سرطان وجود ندارد، اما تاثیر روزه بر سطوح IGF-1، انسولین، گلوکز و اجسام کتونی می تواند یک محیط حفاظتی برای کاهش آسیب به DNA و کاهش سرطان زایی به وجود آورد. مطالعات نشان داده که افزایش سطح IGF -1 با خطر افزایش بدخیمی های خاصی مرتبط است و افراد دارایIGF-1 کم (به علت کمبود گیرنده هورمون رشد ) به ندرت مبتلا به سرطان می شوند.[13] به علاوه هنگام آسیب به DNA سلول آنها به سمت مرگ برنامه ریزی شده پیش می روند. در یک مطالعه که بر روی افراد سرطانی انجام گرفته نشان داده شده که شیمی درمانی به همراه روزه می تواند باعث کاهش عوارض جانبی ناشی از سمیت شیمی درمانی شود.[14] تاثیرات روزه بر سمیت شیمی درمانی و پیشروی سرطان هم اکنون در مرحله کارآزمایی بالینی در اروپا و آمریکا در دست بررسی است.
- تاثیر روزه بر بیماری های سیستم عصبی: دانسته های ما در مورد تاثیر روزه بر سیستم عصبی و عملکرد شناختی بیشتر از روی مطالعه بر حیوانات استنباط شده است و مطالعات مداخله ای کمی بر روی تاثیر روزه بر عملکرد مغز و فرآیندهای عصبی انجام شده است. در مطالعه ای نشان داده شده که بعد از 4-3 ماه محدودیت غذایی، عملکرد شناختی (حافظه بیانی و حافظه تصویری) در زنان با وزن بالا و همچنین در افراد سالخورده بهبود یافته است.[15] مطالعاتی که در آن عملکرد شناختی، حجم مغز، فعالیت شبکه عصبی و آنالیز بیوشیمیایی مایع مغزی اندازه گیری شود، می تواند تاثیر روزه بر ساختار و عملکرد مغز را به طور شفاف بیان کند.
- تاثیر روزه بر التهاب و فشار خون بالا: در انسان یکی از بهترین مثال ها برای سودمندی روزه درمان آرتریت روماتوئید است. در طول روزه داری هم التهاب و هم درد در بیماران آرتریت روماتوئید کاهش می یابد و در صورتی که رژیم غذایی به حالت نرمال برگردد التهاب، دوباره نمایان می شود، مگر اینکه فرد رژیم غذایی گیاه خواری را در پیش بگیرد. همچنین نشان داده شده که روزه باعث کاهش در میزان TNFα در بیماران مبتلا به آسم می شود.[16] جدیدترین یافته نشان داده که مارکرهای استرس اکسیداتیو مرتبط با التهاب در دوره روزه داری کاهش می یابد و بنابرین برای بیمارانی که اراده و توانایی روزه داری طولانی مدت را دارند با تغییر در رژیم غذایی علاوه بر دریافت مکمل های غذایی لازم می توان روزه را جایگزین درمان پزشکی کرد. نشان داده شده که روزه به مدت 11-10 روز باعث کاهش 60-37 میلی متر در فشار خون سیستولی در افراد مبتلا به فشار خون بالا (140 میلی متر) می شود.[17] این مطالعات اولیه هنوز نیاز به بررسی های بیشتری دارند.
- تاثیر روزه بر سندرم متابولیک: سندروم متابولیک با تجمع آدیپوسیت های شکمی همراه با مقاومت به انسولین، افزایش تری گلیسرید و افزایش فشار خون مشخص می شود که باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری های قلبی-عروقی، دیابت و سکته می شود. روزه می تواند ویژگی های سندروم متابولیک را معکوس کند. روزه باعث افزایش حساسیت به انسولین، تحریک لیپولیز و کاهش فشار خون می شود. نشان داده شده که روزه باعث کاهش چربی بدن و فشار خون شده و همچنین باعث بهبود متابولیسم گلوکز در افراد چاق می شود.[18] نشان داده شده که سه هفته روزه منجر به کاهش چربی بدن و سطح انسولین در مردان و زنان با وزن نرمال می شود و روزه ماه رمضان در افراد با سندرم متابولیک منجر به کاهش ورود انرژی روزانه، کاهش سطح گلوکز پلاسما و افزایش حساسیت به انسولین می شود.[19] اثرات ضد سندروم متابولیک روزه داری در افراد نرمال (BMI=25) نشان می دهد که با افزایش مصرف گلوکز، بدون کاهش وزن، سطح اجسام کتونی و آدیپو نکتین بالا می رود.[20]
- تاثیر روزه بر خون سازی: گرسنگی طولانی مدت از 48 تا 120 ساعت موجب کاهش پیام رسانی القای رشد و فعال سازی مسیر هایی می شود که مقاومت سلولی به سموم را در موش و انسان افزایش می دهد. مطالعات در موش نشان می دهد که روزه داری طولانی مدت می تواند منجر به محافظت آنها از سمیت شیمیایی از طریق کاهش دادن فاکتور رشد 1 شبه انسولین (IGF-1) در گردش خون می شود.[21] همچنین یک مطالعه اولیه دیگر نشان داد که روزه داری طولانی دارای پتانسیل تعدیل اثرات جانبی ناشی از درمان با دارو های شیمیایی را در انسان فراهم می کند. بافت خون ساز شامل سلول های بنیادی و پیش ساز خون سازی می باشد که در مغز استخوان بالغین جای گرفته اند و شامل انواع مختلفی از سلول ها هستند که در ایجاد رده های مختلف سلول های خونی و خون سازی برای تمام طول دوره زندگی ارگانیسم ایفای نقش می کنند. در موش، محدود سازی مزمن کالری موجب تحریک خودنوسازی سلول های بنیادی روده، پیوند سلول های بنیادی عضله و بازسازی عصبی شده و همچنین ظرفیت بازسازی بلند مدت سلول های بنیادی خون ساز (Hematopoietic stem cells, HSCs) را حفظ کرده و از کاهش تعداد سلول های HSCs در طی روند پیری گونه مشخصی از موش ها جلوگیری می کند.[22] از آنجائی که در طی گرسنگی طولانی مدت، پستانداران تا بخشی از مصرف انرژی را از طریق کاهش سریع اندازه بافت های مختلف، ارگان ها و جمعیت های سلولی از قبیل سلول های خونی به حداقل می رسانند بازگشت این اثر در طی تغذیه مجدد نشانگر یکی از استراتژی های بالقوه در بازسازی خون سازی و احتمالاً سایر سیستم ها و ارگان با یک روند هماهنگ می باشد. نشان داده شد که گرسنگی طولانی مدت موجب کاهش چشمگیر در شمارش سلول های خونی سفید (White Blood Cell, WBC) می شود و متعاقب تغذیه مجدد از طریق یک فرآیند هماهنگ شده، بازسازی این کمبود سیستم ایمنی رخ می دهد که این عمل از طریق افزایش قابل توجه سلول های خون ساز جهت ایجاد تعادل در جمعیت سلولی رخ می دهد. حتی بعد از سرکوب شدید WBCها و آسیب دیدگی در نتیجه شیمی درمانی یا پیری، چرخه های طولانی مدت گرسنگی قادر به بازگرداندن شمارش نرمال WBC و ایجاد تعادل رده ای می باشد که نشانگر آن است که فارغ از علت کمبود، ارگانیسم می تواند توانایی خود در بازسازی سیستم خون ساز را از طریق یک دوره گرسنگی، باز یابد.[23]
بحث و نتیجه گیری
در مجموع نتایج فوق نشان می دهد که چرخه هایی از مداخلات تغذیه ای یک وسیله قدرتمند جهت تعدیل تنظیم کننده های کلیدی محافظت سلولی و بازسازی بافت می باشد، همچنین یک درمان بالقوه جهت بازگرداندن یا کاهش سرکوب ایمنی یا مسن شدن سیستم ایمنی ناشی از شیمی درمانی و پیری و احتمالاً در انواع مختلفی از بیماری هایی که به سیستم ایمنی و خون سازی و سایر سیستم ها و ارگان ها تأثیرگذارند، می باشد. مطالعات متعددی در زمینه تاثیر روزه داری بر سلامت در ایران هم انجام گرفته که نشان دهنده تاثیر سودمند آن بر بدن انسان می باشد. در مطالعه ای که توسط Akrami Mohajeri و همکاران انجام گرفته کاهش سطح کموکاین هایCXC ، 6-IL و سطح CRP در طول ماه مبارک رمضان نشان داده شده که نشانگر تاثیر آن بر کاهش التهاب بدن می باشد.[24] مطالعه ی دیگری که توسط Asgary و همکاران انجام شد افزایش معنادار در مقدار سرمی MDA بعد از روزه داری را نشان داد.[25] MDA مقدار سرمی مالون دی آلدهید می باشد که به عنوان شاخص برای اندازه گیری استرس اکسیداتیو می باشد. استرس اکسیداتیو یک نقش اساسی را در پاتوژنزیس بسیاری از بیماری ها ایفا می کند، بنابراین اندازه گیری تغییرات آن در طول ماه مبارک رمضان اهمیت دارد. بر پایه شواهد به دست آمده از انسان ها و حیوانات این نتیجه به دست می آید که همراه کردن روزه با سبک زندگی روزانه باعث افزایش سلامت و کاهش خطر بسیاری از بیماری های مزمن به خصوص برای افراد با وزن بالا و افراد سالخورده می شود. مطالعه بر روی حیوانات تاثیر قوی روزه بر روی اندکس های سلامت شامل حساسیت بالا به انسولین و کاهش سطح فشار خون، چربی بدن، IGF-1، انسولین، گلوکز، لیپیدهای آتروژنیک و التهاب را نشان می دهد. با وجود این، مطالعات روزه داری بر روی بچه ها، افراد خیلی پیر و افراد با وزن کم هنوز انجام نگرفته است.
پی نوشت ها:
[1] Weindruch R, Sohal RS. Caloric intake and aging. New England Journal of Medicine. 1997; 337(14): 986-94.
[2] Rothman SM, Griffioen KJ , Wan R, Mattson MP. Brain‐derived neurotrophic factor as a regulator of systemic and brain energy metabolism and cardiovascular health. Annals of the New York Academy of Sciences. 2012; 1264(1): 49 -63.
[3] Marosi K, Mattson MP. BDNF mediates adaptive brain and body responses to energetic challenges. Trends in Endocrinology & Metabolism. 2014; 25(2): 89-98.
[4] Wan R, Ahmet I, Brown M, Cheng A, Kamimura N, Talan M, Mattson MP. Cardioprotective effect of intermittent fasting is associated with an elevation of adiponectin levels in rats. The Journal of nutritional biochemistry. 2010; 21(5): 413-7.
[5] Peng W, Robertson L, Gallinetti J, Mejia P, Vose S, Charlip A, Chu T, Mitchell JR. Surgical stress resistance induced by single amino acid deprivation requires Gcn2 in mice. Science translational medicine. 2012; 4(118).
[7] Bishop NA, Lu T, Yankner BA. Neural mechanisms of ageing and cognitive decline. Nature. 2010; 464 (7288 ): 529 -35.
[8] Johnson JB, Summer W, Cutler RG, Martin B, Hyun DH, Dixit VD and et al. Alternate day calorie restriction improves clinical findings and reduces markers of oxidative stress and inflammation in overweight adults with moderate asthma. Free Radical Biology and Medicine. 2007; 42(5): 665-74.
[9] Harvie MN, Pegington M, Mattson MP, Frystyk J, Dillon B, Evans G and et al. The effects of intermittent or continuous energy restriction on weight loss and metabolic disease risk markers: a randomized trial in young overweight women. International journal of obesity. 2011; 35(5): 714-27.
[11] Fontana L, Partridge L, Longo VD. Extending healthy life span-from yeast to humans. Science. 2010; 328(5976): 321-6.
[12] Thissen JP, Ketelslegers JM, Underwood LE. Nutritional Regulation of the Insulin-Like Growth Factors. Endocrine reviews. 1994 ; 15 (1): 80-101.
[13] Chan JM, Stampfer MJ, Ma J, Gann P, Gaziano JM, Pollak M, Giovannucci E. Insulin-like growth factor-I (IGF-I) and IGF binding protein-3 as predictors of advanced-stage prostate cancer. Journal of the National Cancer Institute. 2002; 94(14): 1099-106.
[14] Safdie FM, Dorff T, Quinn D, Fontana L, Wei M, Lee C, Cohen P, Longo VD. Fasting and cancer treatment in humans: A case series report. Aging (Albany NY). 2009; 1(12): 988-1007.
[15] Kretsch MJ, Green MW, Fong AK, Elliman NA, Johnson HL. Cognitive effects of a long-term weight reducing diet. International Journal of Obesity. 1997 ; 21(1): 14-21.
[16] Kjeldsen-Kragh J, Borchgrevink CF, Laerum E, Haugen M, Eek M, Forre O, Mowinkel P, Hovi K. Controlled trial of fasting and one-year vegetarian diet in rheumatoid arthritis. The Lancet. 1991; 338 (8772 ): 899-902.
[17] Goldhamer A, Lisle D, Parpia B, Anderson SV, Campbell TC. Medically supervised water-only fasting in the treatment of hypertension. Journal of manipulative and physiological therapeutics. 2001; 24(5): 335-9.
[18] Klempel MC , Kroeger CM, Varady KA. Alternate day fasting (ADF) with a high-fat diet produces similar weight loss and cardio -protection as ADF with a low-fat diet. Metabolism. 2013; 62(1): 137-43.
[19] 132. Halberg N, Henriksen M, Söderhamn N, Stallknecht B, Ploug T, Schjerling P, Dela F. Effect of intermittent fasting and refeeding on insulin action in healthy men. Journal of Applied Physiology. 2005; 99(6): 2128-36.
[21] Lee C, Longo VD. Fasting vs dietary restriction in cellular protection and cancer treatment: from model organisms to patients. Oncogene. 2011; 30(30): 3305-16.
[22] Bondolfi L, Ermini F, Long JM, Ingram DK, Jucker M. Impact of age and caloric restriction on neurogenesis in the dentate gyrus of C57BL/6 mice. Neurobiology of aging. 2004; 25(3): 333-40.
[23] Cheng CW, Adams GB, Perin L, Wei M, Zhou X, Lam BS, Da Sacco S, Mirisola M, Quinn DI , Dorff TB, Kopchick JJ. Prolonged fasting reduces IGF-1/PKA to promote hematopoietic-stem-cell-based regeneration and reverse immunosuppression. Cell stem cell. 2014; 14(6): 810-23.
[24] . Akrami Mohajeri F, Ahmadi Z, Hassanshahi G, Akrami Mohajeri E, Ravari A and Ghalebi S R. Dose Ramadan Fasting Affects Inflammatory Responses: Evidences for Modulatory Roles of This Unique Nutritional Status via Chemokine Network. Iran J Basic Med Sci. 2013; 16: 1217 -1222.
[25] Asgary S, Aghaei F, Naderi G, Kelishadi R, Gharipour M and Azali S. Effects of Ramadan fasting on lipid peroxidation, serum lipoproteins and fasting blood sugar. Medical Journal of Islamic Academy of Sciences. 2000 ; 13: 35 -38.
Effect of Ramadan fasting on Health Based on Molecular Findings
Received: 29 Jun 2016 Accepted: 28 Feb 2017
