مقدمه و طرح مساله
وجود ائمه معصومین (علیهم السلام) و نوادگان و بزرگان دین در هر عصر و زمانی موجب تجمع دوستداران آل الله، شیعیان و ترویج معارف حقیقی و ناب اسلامی خواهد شد.
وجود پربرکت و نازنین، فرزندان حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) در ایران و به ویژه وجود پربرکت و عالی مرتبه ی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) در شهر شیراز، چراغی روشن از چلچراغ معارف ناب و حقه ی شیعی است که سالیان سال محور ولایت مداری، شریعت محوری، اخلاق و ادبِ مردمان این دیار است.
بی شک روشن ساختن زوایای مخفی و کم نظیر زندگانیِ شخصی و سیاسی آن امامزاده ی والامقام موجب ترویج سنت و سیره اسلامی و به تعبیری «سبک زندگی اسلامی» خواهد شد.
«سبک زندگی» مجموعه رفتارها و الگوهای رفتار زندگی اجتماعی هر فردی است که نشان دهنده کم و کیفِ نظام باورها و کنش های فردی است.
حال هنگامی که ملاک الگوها و رفتارهای یک جامعه ی انسانی، شخصیتی مثل احمد بن موسی (علیه السلام) که نهاد اخلاق و ولایت مداری و خداجویی است، قرار گیرد، سبک زندگی به معنای صحیح و کامل کلمه، میان پیروان آن امامزاده جلیل القدر، نهادینه خواهد شد و زمینه ایجاد مدینه فاضله و اتوپیای اسلامی محقق خواهد شد.
اهداف
نظر به اهمیت این موضوع و تأثیری که بقعه متبرکه و سیره احمدی می تواند بر ایجاد و احیای سبک زندگی اسلامی داشته باشد، این مقاله بر آن است تا در ابتدا مفهوم و شاخصه های سبک زندگی اسلامی را معرفی کرده و سپس تأثیر شخصیتی، سیاسی و اخلاقی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) را بر ایجاد و احیای شاخصه های سبک زندگی اسلامی را مطرح کند که در این راستا، از ویژگی های خاص احمد بن موسی و صفات و ویژگی های آن حضرت بهره خواهد برد.
پیشینه
مردم ایران بیش از آنکه شیفته ی فتوحات و کشورگشایی های مسلمانانِ صدر اسلام باشند، شیفته و مجذوب روش تربیتی و فضایل اخلاقی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) شدند و آنچه اسلام را در قلب و روح ایرانیان پاینده ساخت، فرهنگ ناب اسلامی بود که آمیخته از معنویت و عرفان می بود.
یکی از وجوه بارز و تاثیرگذار دلدادگی ایرانیان به مکتب اهل بیت وجود با برکت امام رضا (علیه السلام) در ایران است. بعد از اینکه امام رضا (علیه السلام) در سال 183 ه. ق و در سن 35 سالگی عهده دار امامت شیعیان شد. دوره امامت ایشان که بیست سال بود، مصادف با خلافت هارون الرشید، محمدامین و مأمون بود. بعد از مرگ محمّد امین پس از کشمکش ها و شورش های مختلف خلافت بدست مأمون افتاد. اما او از ناحیه علویان هراس داشت و دلیل اصلی آن نیز موقعیت معنوی امام رضا (علیه السلام) بود. مأمون تصمیم گرفت، حکومت خود را از ناحیه علویان در امان نگه دارد. مطمئن ترین راه نزدیکی به امام رضا (علیه السلام) و آرام نگه داشتن علویان، را انتخاب کرد. او در سال 200 هجری قمری حضرت رضا (علیه السلام) را برخلاف میل قلبی اش مجبور کرد تا از مدینه به مرو هجرت کند.
عموم شیعیان نیت باطنی مأمون را نمی دانستند و همین جهل عمومی، سبب گردید سیل هجرت سادات و علویان به سوی ایران سرازیر شود. در این میان دو کاروان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. یکی کاروانی که سرپرستی آن به عهده حضرت معصومه (سلام الله علیها) بود و دیگری، کاروانی که به کاروانسالاری احمد بن موسی (علیه السلام) روانه ایران شد. تعداد جمعیت کاروان احمد بن موسی (علیه السلام) ظاهرا قابل توجه بوده است. در برخی منابع جمعیتشان را تا پانزده هزار نفر هم نوشته اند. تعداد زیادی از سادات و نزدیکان امام هشتم علاوه بر احمد و محمد وحسین از فرزندان امام کاظم (علیه السلام) در این کاروان حضور داشتند.
بعد از شنیدن خبر شهادت امام رضا (علیه السلام) درجریان نبردی که بین حاکم شیراز و حضرت احمد بن موسی؛ شاهچراغ (علیه السلام) صورت گرفت. آن حضرت به شهادت رسیدند و تا مدت ها قبر ایشان مخفی بود تا در جریان حکومت عضد الدوله دیلمی طی جریاناتی مانند درخشش مدفن ایشان و یا پیدا شدن انگشتری مبارکشان قبر مطهر ایشان مکشوف گردید. دانشمندان و راویان بسیاری از جمله شیخ مفید و صاحب کتاب بحر الانساب از مقام و منزلت ایشان سخن گفتند و در سده های مختلف کتا ب های مستقلی در این باب نوشته شده که از جمله مهم ترین آن ها می توان حالات فیض آثار حضرت احمد بن موسی الکاظم شاهچراغ (علیهم السلام) نوشته ی جلال الدین محمد مجدالاشراف اشاره کرد و یا مجموعه کتاب هایی که آقای جلیل عرفان منش با عناوین گوناگونی مانند: زندگی و قیام احمد بن موسی و چلچراغ شیراز و..... در مورد زندگی آن بزرگوار به رشته تحریر درآورده اند.
از سویی دیگر دلیل وجود امامزادگان متعدد در ایران علاوه بر جذبه های عرفانی دین اسلام و محبت های اهل بیت (علیهم السلام) و برخی علل سیاسی، بیش از همه نشانگر روح دلدادگی مردم ایران به آن بزرگواران است.
حضور امامزاده عظیم الشأن حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) نیز در شهر شیراز به دلیل مقام والای خود حضرت و علقه ی ارتباطی مردم با آن بزرگوار، تأثیر بسزایی در فرهنگ و سبک زندگی مردمان این خطه دارد.
سبک زندگی که حضرات اهل بیت و نوادگانش دنبال می کردند همواره بر روح انسانیت، ظلم ستیزی و ولایت پذیر بودن استوار بوده و احمد بن موسی (علیه السلام) نمونه ی بارز چنین سبک زندگی است که چه در روابط فردی و چه در روابط اجتماعی و عبادی الگویی کامل برای نشر چنین سبک زندگی عزتمندانه ای هستند. مقام شامخ علمی، کرامات عدیده، اوج ولایت پذیری و مقام امانت و اخلاص ایشان، گواهی بر صدق این مدعاست.
ازسویی دیگر و از آنجا که امروزه و در پی منویات مقام معظم رهبری، توجه به نوع و سبک زندگی اسلامی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. این مقاله برآن است که تأثیر شخصیتی وجود با برکت احمد بن موسی (علیه السلام) و بقعه متبرکه ایشان را در ترویج سبک زندگی اسلامی مورد بررسی قرار دهد.
سوالات
سیره و شخصیت احمدبن موسی (علیه السلام) بر سبک زندگی اسلامی چه تاثیری دارد؟
سبک زندگی اسلامی چیست و شاخصه های آن کدامند؟
شخصیت و سیره و بقعه متبرکه احمدبن موسی (علیه السلام) چگونه باعث ترویج سبک زندگی اسلامی می شود؟
روش تحقیق
این اثر با روشی توصیفی، تحلیلی و با راهکاری کتابخانه ای به بررسی تاثیر سیره و شخصیت احمد بن موسی (علیه السلام) بر سبک زندگی اسلامی می پردازد.
تعریف مفاهیم
سبک زندگی اسلامی: ناظر به مسائلی است که متن زندگی انسان را در دنیا شکل می دهدو به گونه ای از چگونگی زیستن مؤمنانه سخن می گویند.
شاهچراغ: حضرت سید امیر احمد(ع) ملقب به شاه چراغ و سیدالسادات، فرزند بزرگوار امام موسی کاظم علیه السلام است. مادر وی، مشهور به «ام احمد»، مادر بعضی از فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع) بوده است. ایشان داناترین، پرهیزگارترین و گرامی ترین زنان در نزد آن حضرت بودند و حضرت اسرار خود را به وی می گفتند و امانتشان را نزد وی به ودیعه می گذاشتند.
1- تعریف سبک زندگی اسلامی
سبک زندگی یک اصطلاح جدید است که در انگلیسی از آن به life style تعبیر می شود. در علوم اجتماعی، سبک زندگی غیر از شیوه زندگی دانسته شده که در انگلیسی از آن به way of life یاد شده است، چرا که شیوه زندگی، مفهومی عام و کلی است که هرگونه شیوه و اسلوب زندگی را در همه تمدن ها و ادوار تاریخ بشر اعم از دوران های ماقبل دوران و دوران جدید و حتی پسامدرن را نیز در برمی گیرد. اما سبک زندگی، سبک زندگی نظام واره و سیستم خاصی از زندگی است که به یک فرد، خانواده یا جامعه، هویتی خاص می بخشد، این نظام واره هندسه کلی رفتار بیرونی است که افراد، خانواده ها و جوامع را از یکدیگر متمایز می کند.
به عبارت دیگر سبک زندگی ناظر به مسائلی است که متن زندگی انسان را در دنیا شکل می دهد. به عبارتی، وقتی از چگونگی زیستن مؤمنانه سخن می گویند، تمام مسائلی را که آدمی در متن زندگی با آن مواجه است، باید در نظر قرار داد و از این رو گسترۀ سبک زندگی عرصۀ وسیعی از رفتار آدمی با خدا، خود، خانواده، جامعه و حتی طبیعت را در برمی گیرد. سبک زندگی با مفهوم عقل معاش که همان «شیوه زیستن» است، یکسان است؛ یعنی عقلی که به انسان می گوید چطور باید زندگی کرد (پورامینی، 1392، ص 17).
تمرکز اندیشمندان بر شاخص هایی مانند الگوی مصرف، شیوه گذران اوقات فراغت، الگوهای تمرکز بر علاقه مندی ها، آداب معاشرت، الگوهای زندگی خانوادگی، بهداشت و سلامت، نشان می دهد که مطالعات سبک زندگی حول یک محور عمومی با عنوان کلی «سلیقه» دور می زند. (مهدوی کنی، 1380، صص 230-199) بدین ترتیب می توان فرهنگ یا خرده فرهنگ را خاستگاه سبک زندگی دانست. (فاضل قانع، 1393، ص50) اما روشن است که خود فرهنگ نیز متأثر از عوامل متعددی است که یکی از مهم ترین این عوامل، دین و آموزه های وحیانی است.
آنچه امروزه به عنوان سبک زندگی اسلامی در جامعه ایرانی مورد توجه قرار گرفته است، برگرفته از سخنان مقام معظم رهبری است که ایشان در تعریف سبک زندگی در جمع دانشجویان فرمودند:
«مفهوم سبک زندگی اسلامی، سبک زندگی کردن است که بخش حقیقی و اصلی تمدن است و مسائلی مانند خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوع خوراک و... را شامل می شود.» (مقام معظم رهبری، 1391)
پس با توجه به آنچه گفته شد می توان، مؤلفه های سبک زندگی اسلامی را در 3 محور ارتباطی انسان با خود، خلق و خداوند ترسیم نمود و با تکیه کردن بر متن سخنان و سیره معصومین (علیهم السلام) و آیات قرآنی، شیوه زیستن اسلامی را تمرین نمود.
1-1- مؤلفه های سبک زندگی اسلامی
1-1-1- مؤلفه های فردی سبک زندگی اسلامی
اولین ویژگی فرد مسلمان که بخواهد گام در مسیر سبک صحیح اسلامی بگذارد، درک هویت اصیل خویش و معرفت به نفسش می باشد. منظور از معرفت به خود این است که اولاً انسان درک کند که موجودی مستقل و بی نیاز نبوده و وجودش وابسته به حقیقت مطلق است و ثانیاً بداند با وجود این موجود وابسته، اما او برتر از طبیعت و فوق طبیعت است و وجودش نشانه و آیه ای از حق است. (اسحاقی، 1389، ص 53)
او باید بداند در مقابل سرگردانی ها و بحران های روحی خویش، گوشه گیری و انزوا جایگاهی ندارد و باید از عقل این بزرگ ترین نعمت خداوند بر بنده ها استفاده کرده و به تفکر در جهان آفرینش و خلقت خویش پردازد، زیرا این عقل است که معیار جدا کردن و تمیز و غربال گری حق از باطل است. چنانچه امام رضا (علیه السلام) می فرمایند:
«العقلُ، یعرَفُ بِهِ الصّادِقُ عَلَی اللّهِ فیصَدِّقُهُ، و الکاذِبُ علَی اللّهِ فیکذِّبُهُ» (ابن شعبه، 1382، ص 450) خرد است که به وسیله آن، هرکه را از سوی خدا راست گوست، باور و تصدیق می کند و هرکه را که دروغگو بر خداست دروغ زن می شمارد و تکذیب می کند.
چنین فکر و تأملی، انسان را به تلاش سازنده، توکل بر خداوند و به کارگیری دانش وادار کرده و موجب تحریک او به فهم صحیح دین و تحمل ناملایمات رهنمون می سازد. (پورامینی، 1392، صص 65-55) انسانی که گام در مسیر صحیح تربیت و سبک زندگی اسلامی می نهد، فردی دوراندیش است که همواره آموزش را با مشورت و ارزیابی پیش می برد و با دوری از نااهلان، کمر همت بسته و به کسب رزق و روزی حلال روی می آورد، زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پیشوای دین مبین اسلام بدون هیچ تفکیک جنسیتی فرمودند:
«طَلَبُ الحَلالِ فَریضَةٌ عَلی کلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَةٍ» (مجلسی، 1403ق، ص 9) به دست آوردن روزی حلال، بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.
او علاوه بر موارد گفته شده در حیطه رفتار شخصی خود، به خودآراستگی، رعایت بهداشت فردی، برنامه ریزی در زندگی شخصی، عبادت، تفریح، سفر، خواب، عنایات ویژه ای دارد و همگی در حد اعتدال و به دور از افراط و تفریط در حد متناسب در زندگی شخصی او نقش آفرینی می کند. (دهقان، 1389، صص20-60)
2-1-1- مؤلفه های ارتباط با خداوند در سبک زندگی اسلامی
1-2-1-1- ایمان و معرفت قلبی
اولین گام در مسیر صحیح زندگی اسلامی، ایمان قلبی به خداوند است که برای داشتن چنین ایمانی، معرفت به او گام نخست است و بهترین راه شناخت خداوند، همان است که انبیاء الهی تعلیم فرمودند، یعنی قرآن مجید و احادیث و دعاهای رسیده از آنان که منابع شناخت توحید و معرفت حق و سایر اعتقادات حقه است. (اسحاقی، 1389، ص 54)
برای داشتن ایمان قلبی باید تسلیم حق بود و هر چقدر معرفت و اعتقاد قلبی بالاتر باشد، ایمان افراد قوی تر خواهد بود.
چنانچه رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:
«أفضَلُکم إیماناً أفضَلُکم مَعرِفَةً» (مجلسی، 1403 ق، ص 14) با فضیلت ترین شما از حیث ایمان، برترین شما در معرفت است.
2-2-1-1- اخلاص و انس با خداوند
دومین ویژگی انسان رهیافته به سبک صحیح زندگی اسلامی، فردی است که کارهایش برای خداوند از روی اخلاص و به دور از هرگونه شرک و طمع ورزی و ریا باشد زیرا خداوند تنها اعمالی را می پذیرد که به درجه اخلاص رسیده باشد.
«وَ مَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیعْبُدُوا اللَّه مخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ» (سوره بینه (98)، آیه 5) فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند و در حالی که به توحید گراییده اند، دین خود را برای او خالص گردانند...
علاوه بر این، انسان مؤمن باید تنها انیس قدرتمند و دلسوز خود را خداوندی ببیند که کمال مطلق است و از هرگونه عجز و بخلی به دور است و همواره چه در شادی و چه در غم، او را غمخوار خویش ببیند. چنانچه امام رضا (علیه السلام) می فرمایند:
«إِنَّ مَعْرِفَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ آنِسٌ مِنْ کلِّ وَحشَةٍ» (کلینی، 1364، ص 248) همانا شناخت خداوند ایمنی از هر وحشتی است.
3-2-1-1- ادای حقوق الهی و اهتمام به شریعت اسلام
مسلماً اولین هدف خلقت انسان، علاوه بر آنکه موجب کمال و به سعادت رسیدنش می شود، رسیدن به مقام عبادت است. چنانچه خداوند متعال می فرمایند:
«وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ» (سوره ذاریات (51)، ص 56) و خلقت نکردم انسان ها و جنیان را، مگر آنکه مرا بندگی کنند.
با توجه به آیه کریمه، مهم ترین وظیفه انسان مسلمان، به جا آوردن حق اطاعت از خداوند و اهتمام به حلال و حرام های اعتقادی و فقهی است که رعایت این امر، کلید سعادت دنیا و آخرت است.
چنین فردی همواره راضی به قضاء و قدر الهی و سپاسگزار نعمت های بی شماری است که خداوند در حق او و نوع بشریت، ارزانی کرده و تنها در مقابل این همه نعمت، عذر تقصیر می جوید. چنانچه سعدی (علیه الرحمه) می فرماید:
بنده همان به که ز تقصیر خویش
عذر به درگاه خدای آورد
ورنه، سزاوار خداوندیش
کس نتواند که به جای آورد
دفاع از حدود و تکالیف الهی، انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر، صبور بودن، بزرگداشت شعائر الهی از جمله نماز، ولایت و دفاع از حریم اهل بیت (علیهم السلام)، تهذیب نفس و خوف و رجا، صداقت و ایثار، از مهم ترین ویژگی هایی است که فرد هدایت یافته در مسیر و سبک زندگی، به آنها عمل می کند.
3-1-1- مؤلفه های اجتماعی سبک زندگی اسلامی
یکی از محورهای اساسی و مهمی که به عنوان ویترین و نمایشگاه تجلی سبک زندگی اسلامی در جوامع، خودنمایی می کند نحوه ی رفتار مسلمان در حیطه روابط خانوادگی و اجتماعی است.
1-3-1-1- ایثار و چهره شاد و داشتن
فرد مسلمان در حیطه روابط خانوادگی، همواره صبور و پرگذشت است. در قبال دیگر افراد خانواده احساس مسئولیت کرده و با مهربانی و ایثار، پذیرای اشتباهات دیگر اعضاست. چنین فردی همواره لبخند به لب داشته و اندوهش در چهره نمایان نیست. چنانچه امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«الْمؤْمِنُ بشرهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قلْبِه» (نهج البلاغه، حکمت 330) مؤمن کسی است که شادیش در چهره نمایان است و غم و اندهش در دل است.
متأسفانه امروزه و در عصر معاصر، برعکس این قضیه صادق است. انسان هایی که شادی ها و نعمت های الهی را کتمان کرده و غم و اندوهشان را بزرگ جلوه می دهند. چنین افرادی موجب از بین بردن عِرض خداوند خواهند شد و برکات و توفیقات مادی و معنوی را از خودشان دور می کنند.
2-3-1-1- رعایت حقوق و تکالیف متقابل
این مسأله هم در روابط خانوادگی و هم در روابط اجتماعی بسیار اهمیت دارد و شامل حقوق و تکالیف مادی و غیر مادی می شود.
ادای حق النّاس و حقوق مردم، نفقه، مهریه، عدم دزدی، احتکار، سرقت، رشوه، ربا، پرداخت خمس و زکات و صدقات و انفاق از جمله مهم ترین حقوق عادی است. رعایت حریم و احترام به سالمندان، پدر و مادر، کودکان، همسایه ها، اعضای خانواده و... و همچنین رعایت حقوق زناشویی مثل تمکین، آراستگی، محبت کلامی و رفتاری از جمله مهم ترین حقوق معنوی است که به همراه انتخاب نام نیکو برای فرزندان، کسب رزق و روزی حلال و دوری از محرمات و خیانت و... همگی در صورت رعایت و اهتمام به آنها، موجب ایجاد زندگی سالم و قرار گرفتن در مسیر سبک زندگی اسلامی خواهد شد. (محدثی، 1393)
3-3-1-1- روحیه سخاوت و تواضع و خیرخواهی
باید دانست که ملاک انفاق و سخاوت دارایی نیست بلکه توانایی است و با انفاق، اموال انسان از بین نمی رود بلکه به دست می آید و انسان جز از طریق دل کندن از وابستگی های دنیوی به رضایت و خشنودی خداوند به دست نمی یابد. «لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ...». (سوره آل عمران (3)، آیه 92)
علاوه بر این روحیه، انسان باید به فضیلت اخلاقی تواضع مزین باشد و از هرگونه منت گذاری و غرور و تبختر بی جا به دور باشد. «لاَ تبْطِلُوا صدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَی» (سوره بقره (2)، آیه 264) و همواره دلسوز و خیرخواه دیگر خلق خداوند باشد.
2- تأثیر شخصیت و سجایای اخلاقی احمد بن موسی (ع) بر سبک زندگی اسلامی
یکی از ویژگی های انسان که به دلیل روحیه اجتماعی و ویژگی های خاص فطریش، بسیار در زندگی و سرنوشتش اثر دارد، روحیه الگوپذیری اوست. حال اگر این الگو شخصیتی نیکو خصال و برگزیده مانند حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) باشد، مسلماً تأثیر شگرفی در شخصیت افراد به تبع آن در ترویج سبک زندگی اسلامی افراد خواهد گذاشت. چنانچه قبلاً بیان شد، سبک زندگی در سه محور ارتباط با خداوند، ارتباط با خود و ارتباط با خلق مطرح می شود که در این محورها تأثیر شخصیتی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) بیان خواهد شد.
1-2- تأثیر شخصیتی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) در ترویج سبک زندگی اسلامی در حیطه فردی
1-1-2- دانش محوری و خردورزی
حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) معروف به شاهچراغ، فرزند هفتمین پیشوای شیعیان، حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) و اُم احمد هستند. آنچه از ایشان در کتب رجالی و حدیثی معتبر آمده است آن است که ایشان از مادری فرزانه و دانا، متولد شدند و خودشان نیز از این سجیه اخلاقی بهره ای فراوان داشتند. (کلینی، 1375، ص 97)
مقام والای علمی و خردورزی آن حضرت به گونه ای است که محمد کشی در کتاب معروف الرجال در مورد ایشان می نویسند:
«احمد بن موسی (علیه السلام) از زمره محدثان عصر خویش است که احادیث بسیاری را از پدر و جدشان نقل کرده اند و ایشان با دست مبارک خویش، قرآن کریم را نوشته اند.» (کشی، 1404ق، ص 294) و (امین، بی تا، صص 286-285)
علاوه بر اهتمام آن امامزاده جلیل القدر به احادیث و کتابت قرآن مجید، تعبیراتی مانند «کان علماً؟؟» که در برخی متون رجالی مانند اعیان شیعه آمده است نشان دهنده آن است که ایشان شخصیتی با فضیلت و از محبوبترین پسران امام کاظم (علیه السلام) و از مورد وثوق ترین آنان بوده و در جایی دیگر آمده که ایشان هزار جلد قرآن کریم را کتابت کردند. (امین، بی تا، ص 286)
از جمله دیگر ویژگی های شخصیتی ایشان که در شناخت وجه علمی ایشان مؤثر است، روحیه سخنوری و بلاغت آن حضرت است و سند این ادعا هم آن است که علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار با اشاره به سخنرانی ایشان در میان گروهی که گرد او آمده بودند، می نویسد:
«به بالای منبر رفت و خطبه ای در اوج بلاغت و فصاحت ایراد نمود.» (مجلسی، 1403ق، ص 308)
مسلماً داشتن چنین ویژگی های بارز شخصیتی به ویژه در بحث الگوگیری، موجب ترویج این خصوصیات در سبک زندگی اسلامی خواهد شد.
2-1-2- روحیه شجاعت
یکی از ویژگی های خاص و متمایز حضرت احمد بن موسی (علیه السلام)، روحیه دلاوری و شجاعت ایشان است. سند این مدعا آن است که آن جناب، در مبارزه با سربازانی که به فرمان مأمون، جهت مواجهه با ایشان و جمعیت همراه آمده بودند، رشادت و دلاوری بزرگی نشان داده، به گونه ای که سربازان مزبور به منظور به زانو درآوردن وی و همراهان، متوسل به برخی حیله ها شدند.
صاحب اعیان شیعه، به نقل از ابوجعفر محمد بن هارون نیشابوری که از نسب شناسان برجسته زمان خود است نقل می کند «کان احمد بن موسی کریماً شجاعاً» (امین، بی تا، ص 280)
3-1-2- اهتمام به کار و کوشش
یکی دیگر از ویژگی های فردی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) که باعث شده بود ایشان به صفت کریم بودن شناخته شوند، اهتمام آن حضرت به کار و تلاش و به دست آوردن مال حلال بوده است به گونه ای که ایشان همواره به فردی جلیل القدر و کریم شناخته می شدند. صاحب ثروت و منزلتی والا بودند و به شغل شریف کشاورزی همت داشتند، به گونه ای که حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) مزرعه خویش را به وی بخشیده بودند و ایشان با درآمد حاصل از آن کرامات بسیاری را به اطرافیان داشتند. (عرفان منش، 1386، ص 23)
2-1-4- اعتدال و اهتمام به امور شخصی و علمی و سیاسی
یکی دیگر از ویژگی های شخصیتی حضرت شاهچراغ (علیه السلام)، توجه ایشان به امور علمی، اخلاقی و سیاسی بوده است، چنانچه به شهادت کتب رجالی، ایشان هم محدث و هم کاتب قرآن و هم شخصیت تأثیرگذار سیاسی و هم محل رجوع مردم بوده اند. این امر چه در زمان حیات پدر بزرگوارشان و چه بعد از ایشان آنچنان مشهور است که باعث می شود عده ای جهت بیعت به ایشان مراجعه کنند. (عرفان منش، 1377، ص 27)
مسلماً جلوه های اخلاقی و رفتاری در حوزه فردی آن حضرت، بیشتر از آن چیزی است که بیان شده است اما به فراخور محتوای این مقاله سعی می شود به مهم ترین این امور پرداخته شود.
2-2 -تأثیر شخصیت حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) در ترویج زندگی اسلامی در حیطه عبادی (ارتباط با خداوند)
1-2-2- اخلاق و عبادات
یکی از مهم ترین ویژگی هایی که برای حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) در بیشتر کتاب های حدیثی و تاریخی ذکر کرده اند، سیمای نورانی و ملکوتی آن حضرت است که نشان از اوج عبادت و اخلاص ایشان است. (کلانتری، 1390، ص 26)
این چهره نورانی و ملکوتی و مقام والای حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) چنان بود که:
چون خبر وفات حضرت کاظم (علیه السلام) در مدینه نشر شد، مردم این شهر به در خانه ی «اُم احمد» گرد آمده و همراه احمد (علیه السلام) راهی مسجد شدند و چون بر ایشان، آثار بندگی و عبادات فراوان، هویدا بود و از او نشر احکام و بروز کرامات سراغ داشتند، گمان بردند که او جانشین پدر و امام پس از ایشان است. (مجلسی، 1403ق، ص 308)
از دیگر اسنادی که نشان از مقام زهد و بندگی آن حضرت است آن است که ایشان شب ها را تا صبح به عبادت مشغول بود و چنان پرهیزکار بود که حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) همواره او را بر دیگران مقدم می داشت و احترام می کرد. (رستگار، 1387، ص 21)
2-2-2- اهتمام به شریعت و ولایت مداری
بارزترین جلوه ی زندگی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام)، دفاع جانانه ایشان از ولایت و امامت حضرت امام رضا (علیه السلام) است. آن بزرگوار با وجود آنکه از لحاظ سنی بزرگتر از امام رضا (علیه السلام) بودند و مردم برای تبعیت به ایشان مراجعه کردند با نیروی ایمان قویی که داشتند، نه تنها از این بیعت گذشتند بلکه مردم را به بیعت با امام هشتم (علیه السلام) ترغیب و تشویق کردند و چنان در این امر مصر و با اراده بودند که حتی برای دفاع از حریم مولای خویش با 700 نفر از برادران و محبان وارد ایران شدند و این فداکاری چنان عظیم است که برخی آن را به فداکاری و قیام امام حسین (علیه السلام) تعبیر کرده اند. (شاملی و سلاحی، 1341، ص 41) (قمی، 1351، ص 343)
به همین دلیل بوده است که ایشان در نزد پدر همواره مورد احترام و مقدم بودند و همین احترام و تقدم امام کاظم (علیه السلام) موجب شده که برخی به امامت شاهچراغ (علیه السلام) معتقد شده و از وصیت نامه مکتوب حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) که اتفاقاً نزد خود اُم احمد قرار داشت و حضرت علی بن موسی (علیه السلام) را به عنوان امام و جانشین حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) معرفی می کرد چشم بپوشند. (عرفان منش، 1391، ص 60)
اما موضع حضرت شاهچراغ (علیه السلام) همواره بر مقابله با چنین اندیشه هایی بود و همواره مراتب فضیلت و برتری امام رضا (علیه السلام) را بیان و مردم را به بیعت با ایشان فرامی خواندند و حتی انگیزه اصلی مهاجرت ایشان از مدینه به ایران را می توان کمک به امام رضا (علیه السلام) و دفاع از آن حضرت در برابر توطئه های مأمون دانست. (کلانتری، 1390، ص 33)
3-2-2 - تأثیر شخصیت حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) در ترویج سبک زندگی اسلامی در حیطه روابط اجتماعی
1-3-2-2- سخاوت و بخشش
بسیاری از رجال شناسان و تذکره نویسان، جناب احمد بن موسی (علیه السلام) را به عنوان ذی کریم و اهل جود و سخاوت معرفی کردند به گونه ای که صاحبان کتاب های نقد الرجال و جامع الراوه درباره ی وی نوشته اند:
«احمد بن موسی، مردی کریم و بخشنده بود، او هزار بنده را در راه خدا آزاد کرد.» (شیخ مفید، 1372، ص 244)
و یا در کتاب دیگری در مورد کرامت آن بزرگوار چنین آمده که:
«احمد بن موسی سه هزار بنده داشت و هزار بنده را آزاد کرد.» (امین، بی تا، ص 192)
این سخاوت و بخشش اکنون بعد از سالها، با برکات و معجزاتی که در حرم آن بزرگوار هر روزه ثبت می شود قابل اثبات و مشاهده است. شفای بسیاری از کودکان، برآورده شدن حاجات مادی و معنوی مردم از جمله این معجزات و برکات است. (زارعی، 1377، ص 90)
2-3-2-2- ایثار و از خودگذشتگی و رعایت حقوق دیگران
چنانچه قبلاً بیان شد بارزترین ویژگی حضرت احمد بن موسی (علیه السلام)، دفاع از مقام ولایت و پذیرفتن حق امامتِ امام رضا (علیه السلام) است. با وجود آنکه مردم مدینه بعد از شهادت امام کاظم (علیه السلام) به ایشان رجوع کردند و ایشان را جانشین پدر بزرگوارشان می دانستند، اما آن حضرت با ایثار و از خودگذشتگی و همچنین عدم تضییع حق برادر، مقابل توطئه های مأمون ایستاد و جانانه از مولا و برادر خویش که ستون دین اسلام بودند، حمایت کرد.
3-3-2-2- توجه به حقوق اقشار خاص (بردگان و فقرا)
یکی از ویژگی های خاص حضرت شاهچراغ (علیه السلام)، توجه به حقوق بردگان در راستای مقابله با تبعیض نژادی و از بین بردن سنت بردگی بوده است به گونه ای که آن بزرگوار در زمان حیاتشان 1000 برده را خریده و آزاد کردند. (شیخ مفید، 1372، ص 244)
3 - تأثیر بقعه متبرک احمد بن موسی (علیه السلام) در سبک زندگی اسلامی
1-3- رفع شبهه توسل
وجود بقعه متبرکه احمد بن موسی (علیه السلام) و کرامات ویژه آن، تأثیر بسیار زیادی در تغییر تفکر و در نتیجه احیای اعتقادات اسلامی افراد خواهد داشت به گونه ای که در مقابل معدود افرادی که توسل به ائمه و اهل بیت (علیهم السلام) را امری خرافی و شرک آلود می دانند، کرامات و معجزات فراوانی که از حرم شاهچراغ ثبت می شود، سدی محکم در مقابل چنین طرز فکری است. (زارعی، 1377، ص 98)
2-3- اجتماع شیعیان و ترویج معارف اسلامی
علاوه بر آن اگر در تاریخ بنای حرم شاهچراغ، نظری اجمالی انداخته شود، این نکته کاملاً روشن و مبرهن است که این حرم، همواره محل تجمع افراد برای خواندن قرآن، گردهمایی شیعیان و مجلس وعظ عالمان بوده است به گونه ای که تاشی خاتون، مادر شاه ابواسحاق، همواره شب های دوشنبه به زیارت این بقعه می آمد و بساط جمع آوری فقها و سادات را فراهم می کرد. (شاملی و سلاحی، 1341، ص 22)
3-3- پناهگاه عاطفی
وجود با برکت و بقعه متبرک حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) و کرامات بسیار آن، موجب شده است که مزارشان پناهگاه روحی و تجلی گاه عواطف درک انسانی شود. مسلمین جهان و به ویژه شیعیان، این زیارتگاه را پنجره ای به سوی آسمان معنویت و معرفت بدانند و هرگاه از زندگی روزمره خسته شدند، آرامش روحی خود را با تقدیم سلام به آن حضرت دریابند. (عرفان منش، 1392، صص 15-12)
4-3- گسترش فرهنگ شیعی و ایجاد وحدت
نفوذ اسلام در سرزمین های فتح شده، بیشتر مدیون جاذبه های درونی آن بود و چیزی که مردم را مجذوب اسلام می کرد، فرهنگ نابی بود که توسط ائمه معصومین (علیهم السلام) و فرزندانشان ترویج داده می شد و علاقه مردم شیراز به اهل بیت (علیهم السلام) با وجود امامزاده جلیل القدری مثل حضرت شاهچراغ (علیه السلام) موجب گسترش اسلام و فرهنگ ناب شیعی و سبک زندگی اسلامی خواهد شد. (عرفان منش، 1392، ص 15) آنچه در این مکان مقدس از ایمان و اخلاق و سخاوت از طبقات مختلف مردم دیده می شود و موجب ترویج سبک فرهنگ اسلامی و ایجاد همبستگی و وحدت میان اقوام مختلف ایرانی خواهد شد. (زارعی، 1377، ص 100)
5-3- مبارزات سیاسی و اجتماعی
خود وجود با برکت احمد بن موسی (علیه السلام) و به تبع آن بقعه شریف آن حضرت، الگو و نمادی برای مقابله با جریانات ظالم و استعماری هستند و بارگاه مقدس احمد بن موسی (علیه السلام) در زمان ستمشاهی، مرکز تجمع انقلابیون و رزمندگان بوده است. (زارعی، 1377، ص 96) به طور کلی تأثیری که بعقه متبرک حضرت شاهچراغ در ایران و به ویژه شهر شیراز دارد، علاوه بر ابعاد روحانی و معنوی که دارد، برکات مادی و اقتصادی فراوانی را نیز دارد.
جمع نذورات مردمی، و موقوفات آن حضرت اگر به گونه ای صحیح مدیریت شود، نه تنها در ساختن خود حرم و امکانات رفاهی زوار تأثیر بسزایی دارد بلکه با ایجاد کارخانه های مختلف، موجب رفع بیکاری و فقر و رفع بدبینی مردم به دیانت و امکان مذهبی خواهد شد.
4- نتیجه گیری
سبک زندگی اسلامی، همان الگوهای رفتاری است که هر فرد می تواند در حیطه روابط شخصی خودش و یا دیگر انسانها و خدای خودش به کار گیرد که شامل خصوصیات ها و الگوهای رفتاری فردی و اجتماعی و عبادی است. وجود احمد بن موسی (علیه السلام)، در شهر شیراز می تواند هم در حیطه اخلاق فردی و هم در حیطه اخلاق عبادی و اجتماعی بسیار اثرگذار باشد. ترویج خصوصیات ناب اخلاقی مثل ایثار، سخاوت، ولایت محوری، عبادت، عدم تضییع حقوق دیگران، توجه به محرومین و ستم دیدگان از مهم ترین الگوهای رفتاری است که می توان در سیره احمدی پیدا کرد و از آنها در ترویج سبک زندگی اسلامی بهره برد. همچنین خود بقعه متبرکه نیز با ایجاد وحدت و همدلی، موجب قوت اعتقادات مردمی و پناهگاه مادی و عاطفی آنها گردد.
برای نهادینه شدن چنین سبک زندگی که از منش حضرت شاهچراغ و بقعه متبرکه ایشان سرچشمه می گیرد، راهکارهای پیشنهادی ذیل بیان می گردد:
1. شناساندن هر چه بیشتر حضرت شاهچراغ به جوانان از طریق برگزاری مراسم میلاد و شهادت آن حضرت در مدارس.
2. اطلاع رسانی به مردم و جوانان از طریق برگزاری نمایشگاه های مختلف و مسابقات مختلف عمومی و دانشگاهی.
3. فضا سازی حرم و شهر شیراز با محور شناساندن شخصیت آن بزرگوار.
4. ایجاد شرکت ها، کارگاه ها و کارخانه ها، بنگاه های خیریه، تهیه جهیزیه، مسکن، ازدواج و... با اسم آن بزرگوار و از محل موقوفات ایشان.
5. برگزاری همایش های سالانه و منظم با محوریت شخصیت و راهکارهای نهادینه ساختن سبک زندگی احمدی و محمدی.
6. ایجاد دانشگاه و یا رشته موسوی شناسی (با محوریت شناخت و معرفی امام زادگان موسوی در ایران و رفع شبهات).
7. ایجاد تورهای زیارتی و تربیت لیدر های آشنا به حرم و شخصیت شاهچراغ برای دانش آموزان استان فارس و دیگر استان ها و دیگر کشورها و....
منابع
* قرآن کریم
* نهج البلاغه
1. ابن شعبه، حسن بن علی، 1382، تحف العقول، صادق حسن زاده، قم؛ نشر آل علی.
2. اسحاقی، محمد حسین، 1394، سبک زندگی فاطمی، چاپ اول، قم؛ نشر هاجر.
3. امین، محسن، اعیان الشیعه، بی تا، ج 10، دمشق، بی نا.
4. پورامینی، محمد باقر، 1392، سبک زندگی: منشور زندگی در منظر امام رضا (علیه السلام)، مشهد؛ نشرانتشارات قدس رضوی.
5. دهقان، اکبر، 1389، یکصد و چهارده نکته پیرامون اعتدال در زندگی، قم؛ نشر رنگ آسمان.
6. رستگار، محمد حسین، 1387، بارگاه نور، چاپ سوم، شیراز؛ نشر آستان قدس احمدی.
7. زارعی، آفتاب شیراز، زندگانی شاهچراغ (علیه السلام)، چاپ اول، قم؛ نشر ابرار.
8. شاملی، محمد جعفر، 1341، محمدهادی سلاح، هدیه احمدی در شرح احوال و شخصیت شاهچراغ، شیراز؛ نشر جواد صیرفی زاده.
9. شیخ مفید، 1372، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم،؛ نشر آل بیت.
10. عرفان منش، جلیل، 1386، چلچراغ شیراز، چاپ اول، مشهد؛ نشر بنیاد پژوهش های اسلامی.
11. --------، 1377، زندگانی و قیام احمد بن موسی (علیه السلام)، چاپ اول، شیراز؛ نشر دانشنامه فارس.
12. --------، 1392، شاهچراغ؛ از ایران چه می دانید، چاپ اول، تهران؛ نشر دفتر پژوهش های فرهنگی.
13. فاضل قانع، حمید، 1392، سبک زندگی بر اساس آموزه های اسلامی، قم؛ نشر پژوهش های صدا و سیما.
14. قمی، عباس، 1351، مشاهیر دانشمندان اسلامی، تهران؛ نشر اسلامیه.
15. کشی، محمد بن عمر، 1404ق، اختیار معرفه الرجال؛ رجال کشی، محقق مهدی رجائی، قم؛ نشر آل بیت.
16. کلانتری، علی اکبر، 1390، آفتاب شیراز، چاپ اول، شیراز؛ نشر دانشگاه شیراز.
17. کلینی، محمد بن یعقوب، 1375، اصول کافی، محمد باقر کهمره ای، قم؛ نشر اسوه.
18. --------، 1364، روضه الکافی، تهران؛ نشر علمیه اسلامیه.
19. مجلسی، محمدباقر، 1403ق، بحارالانوار، چاپ دوم بیروت؛ نشر داراحیاء التراث العربیه.
20. محدثی، جواد، 1393، اخلاق معاشرت، چاپ چهل و یکم، قم؛ نشر بوستان کتاب.
21. مهدوی کنی، محمد سعید، 1380، سبک زندگی و گستره ی آن در علوم اجتماعی، فصلنامه علمی، 99: 1-230.
22. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان استان خراسان شمالی، 23/7/1391.
