دکترعمار صالحی - دکتری تخصصی تغذیه بالینی و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : خانم‌های باردار در سه ماهه دوم بارداری، به ویژه از ماه پنجم به بعد، گاهی با حالات و مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند که شاید تا حدی برای‌شان ناآشنا یا غیرمعمول باشد. در کنار این حالات که به صورت طبیعی وجود دارند، گاهی توصیه‌های اشتباه اطرافیان نیز سبب به وجود آمدن ناراحتی‌های دیگر می‌شود. شاید اولین گله خانم‌ها در سه ماهه دوم بارداری مشکل یبوست آنها باشد. یبوست از جمله ناراحتی‌هایی است که هر چه به انتهای بارداری نزدیک‌تر می‌شویم، شایع‌تر می‌شود و حتی می‌تواند به همورویید (بواسیر) هم بینجامد. از این رو، به خانم‌های باردار توصیه می‌شود سبزیجات بیشتری مصرف کنند، اما شاید کمتر فردی باشد که به این موضوع دقت کند. وقتی می‌گوییم مصرف سبزیجات را بالا ببرید، باید در کنار آن مصرف آب را هم افزایش داد؛ یعنی مصرف سبزیجات بدون مایعات کافی، یبوست را تشدید خواهد کرد. یکی از عوامل اصلی بروز یبوست در بارداری، بزرگ شدن رحم و فشار آوردن روی روده و کند کردن حرکات آن و ترشح هورمون پروژسترون است که حرکات روده را کم کرده و سبب بروز یبوست می‌شود. مصرف سبزیجات و مایعات در کنار هم و خیساندن آلو و انجیر در آب و مصرف روزانه آن می‌تواند از این مشکل پیشگیری کند. بسیاری از خانم‌های باردار احساس می‌کنند قلب درد دارند، اما واقعیت این است که با نزدیک شدن به انتهای بارداری چون حجم رحم بزرگ‌تر می‌شود، رحم به معده و محتویات شکم فشار آورده و مشکل ریفلاکس یا برگشت غذا از معده به مری را خواهیم داشت؛ یعنی اسید معده ترشح شده و بعد به مری برگشته و انتهای مری احساس سوزش پیدا می‌کند که گاهی با درد و سوزش قلب اشتباه گرفته می‌شود. برای پیشگیری از این موضوع توصیه می‌کنم تا حد امکان از مصرف غذاهای پرادویه، کافئین‌دار مانند نسکافه و قهوه و غذاهای پرچرب و سرخ شده پرهیز کنند. باور اشتباهی بین مردم وجود دارد که خانم باردار باید به اندازه دو نفر غذا بخورد که این خود مشکل ریفلاکس را تشدید می‌کند. توصیه می‌شود خانم باردار بر حسب نیاز غذا خورده و توجه داشته باشد که اضافه وزن دوران بارداری می‌تواند چه در زایمان و چه بعد از آن مشکل‌ساز باشد. خانم‌هایی که اضافه وزن زیاد پیدا می‌کنند، به دیابت دوران بارداری مبتلا می‌شوند و به ویژه از ماه 5 به بعد قند خون‌شان بالا می‌رود. علت آن هم افزایش نیاز به هورمون انسولین برای ساخت بافت‌های جنین است. از آنجا که 7 درصد از خانم‌ها نمی‌توانند این مازاد نیاز انسولین را بسازند و در نتیجه انسولین کافی نبوده و قند مادر بالا رفته و معمولا نوزادان این مادران بیش از 4 کیلو وزن خواهند داشت. کم‌خونی هم از دیگر مشکلات شایع در دوران بارداری است. حتما دیده‌اید که خیلی از خانم‌های باردار می‌گویند مصرف جگر در بارداری به دلیل آهن بالایی که دارد خوب است. اگرچه جگر میزان آهن بالایی دارد، اما نباید فراموش کرد که جگر همان کبد است که کار آن سمیت‌زدایی در بدن است و مواد آلوده را در خون ذخیره می‌کند. به همین دلیل مصرف جگر به ویژه در خانم‌های باردار، به هیچ‌عنوان توصیه نمی‌شود، چون محل آلودگی، تجمع هورمون و داروی تزریق شده به دام است و می‌تواند برای جنین بسیار مشکل‌ساز باشد. به جای جگر می‌توان از دیگر منابع آهن مانند گوشت قرمز و انواع آجیل استفاده کرد. مصرف اسید فولیک از سه ماه قبل از بارداری تا پایان ماه چهارم و مصرف مکمل آهن از ماه چهارم تا سه ماه بعد از زایمان توصیه می‌شود.
بیشتربخوانید:
دلــیل گـرفتگی‌های مکرر ساق پا در حاملگی چیست؟
گرفتگی ساق پا معمولا در شب ایجاد می‌شود و دلیل آن کمبود منیزیم است. توصیه می‌کنم برای پیشگیری از کمبود این ماده مغذی در بدن، مصرف سبزیجات برگ سبز تیره مانند کاهو، اسفناج و جعفری را افزایش دهید. ورم دوران بارداری از ماه پنجم به بعد ایجاد می‌شود، اما اگر ناگهانی باشد و گوده‌گذار باشد (یعنی وقتی قسمتی را فشار می‌دهید، جای ورم چند ثانیه‌ای گود می‌ماند)، مشکل‌ساز خواهد بود و حتما اگر همراه با فشار خون و دفع پروتئین از ادرار است، می‌تواند نشانه مسمومیت دوران بارداری باشد و باید به پزشک مراجعه کرد. در حالت عادی محدود کردن مصرف نمک می‌تواند از ورم پیشگیری کند، اما باید توجه کرد که مصرف نمک به زیر 3 گرم در روز نرسد، زیرا مصرف یک قاشق چای‌خوری نمک به دلیل داشتن سدیم برای رشد جنین لازم بوده و اگر نباشد مشکل‌ساز خواهد بود.
رژیم غذایی در سه ماهه دوم بارداری
رشد جنین از اولین مراحل تکامل بستگی به مواد غذایی دارد که از مادر کسب می‌شود. غذای مصرفی توسط مادر ابتدا به اشکال ذخیره‌ای درآمده و سپس به طور مدام و منظم نیازهای انرژی، ترمیم بافتی و رشد را برطرف می‌کند. رژیم غذایی تنظیم شده یکی از مهم‌ترین عواملی است که سلامت آینده مادر و بچه را تضمین می‌کند و با وزن کردن متوالی باید مطمئن شد که مادر اضافه وزن مطلوب را دارد یا نه. هر خانم باردار احتیاجات غذایی خود را باید از همه گروه‌های مواد غذایی (نان و غلات، گوشت، لبنیات،میوه و سبزی) فراهم کند.
بیشتربخوانید:
گروه نان و غلات
خانم‌های باردار تقریبا بیشترین نیاز خود را از این گروه فراهم می‌کنند، البته این نکته قابل توجه است که بین نیاز و رفع احتیاج تفاوت قایل شویم. هر خانم در طول حاملگی، روزانه به 300 کیلوکالری انرژی بیشتر نیاز دارد. اگر انرژی به میزان کافی نباشد، پروتئین به جای آن که جهت نقش حیاتی خود در رشد و تکامل ذخیره شود، به عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد. غذاهای این گروه دارای مقادیر بالای کربوهیدرات هستند که منبع اولیه انرژی می‌باشند. حبوبات یک منبع خوب برای پروتئین هستند که به عنوان سازنده بافت‌های بدن برای مادر و بچه می‌باشد. در طی 6 ماهه آخر حدود یک کیلوگرم پروتئین توسط مادر ذخیره می‌شود، البته قسمت عمده پروتئین از منابع حیوانی مثل گوشت و مرغ می‌باشد. بسیاری ازحبوبات غنی از آهن و ویتامین B هستند. نیاز به آهن در جریان حاملگی زیاد می‌شود و از آنجایی که نیاز به آهن درطی 4 ماهه اول بارداری کم است، در این مدت تجویز آهن اضافی ضرورتی ندارد، ولی بعد از این باید علاوه بر رعایت رژیم غذایی، قرص آهن نیز مصرف شود.
سبزیجات
سبزیجات می‌توانند مقدار زیادی از ویتامین‌ها از جمله A و C و مواد معدنی و فیبر را فراهم کنند. یکی از مشکلات خانم‌های باردار در دوران بارداری یبوست است که با مصرف سبزی‌ها این مشکل برطرف می‌شود. نیاز به ویتامین C در حاملگی 70 درصد بیشتر از زمان غیرحاملگی است که یک رژیم معمولی خوب به راحتی این مقدار را در اختیار مادر قرار می‌دهد. کلم، حبوبات، سیب‌زمینی، اسفناج، دانه‌های سبز و گوجه‌فرنگی غنی از ویتامین C هستند و به جذب آهن موجود در غذاها کمک می‌کنند. بدن ما ذخیره ویتامین C ندارد و با مصرف درست مواد غذایی احتیاج به این ویتامین به راحتی فراهم می‌شود. سبزیجات سبز تیره و زرد تیره مانند هویج یا زردک، سیب‌زمینی، فلفل سبز و کلم بروکلی سرشار از ویتامین A هستند که برای رشد و سلامت بدن مادر و جنین لازم است.
بیشتر بخوانید:
میوه‌ها
میوه‌هایی مثل پرتقال، گریپ‌فروت، نارنگی، لیمو و انگور منشا بسیار خوبی برای ویتامین C هستند. هر خانم بارداری می‌تواند در روز چندین بار از این گروه استفاده کرده و نیاز خود را به ویتامین‌هایی مثل A و C برآورده کند. به طورمثال آب‌میوه یا میوه تازه را با صبحانه یا بین غذا، میوه تازه یا خشک یا سالاد میوه را به همراه ناهار و کمپوت میوه را برای دسر و شام مصرف کند.
گوشت
پروتئین که یک ماده اصلی برای مادر و نوزادش می‌باشد، به طور مشخص در این گروه وجود دارد. ویتامینی که تنها در این گروه وجود دارد، ویتامین B12 است. در مادرانی که گیاهخوار هستند، ذخایر ویتامین B12 نوزادان آنها پایین است. این گروه جزو گروه‌های اصلی غذایی برای مادران باردار به حساب می‌آید که باید در وعده‌های غذایی آنها گنجانده شود.
بیشتربخوانید:
شیر و لبنیات
محصولات لبنی میزان زیادی از احتیاجات غذایی را برآورده می‌کنند، به خصوص کلسیم و پروتئین که در این مواد می‌باشد. در طول حاملگی حدود 30 گرم کلسیم در مادر تجمع می‌یابد که اکثر آن در اواخر حاملگی در جنین ذخیره می‌شود. کلسیم ماده اصلی در تشکیل استخوان و دندان است. اگر جذب کلسیم مادر کافی نباشد، جنین از کلسیم استخوان‌های مادر استفاده می‌کند که این باعث می‌شود مادر در آینده دچار استئوپروز یا پوکی‌استخوان شود. هر خانم باردار باید سعی کند در روز حداقل یک لیوان شیر مصرف کند. اگر مادری از مزه شیر راضی نیست، باید آن را با اضافه کردن موادی مانند کاکائو و امثال آن برای خود قابل قبول سازد یا با اضافه کردن آن در سوپ یا پنیر رنده شده یا سالاد و یا هر طریقی دیگر آن را مصرف کند، البته این شامل آن دسته از افراد که مشکل گوارش داشته قادر به تحمل شیر نیستند، نمی‌باشد که در این صورت به جای آن می‌توانند معادل آن یک فنجان ماست یا پنیر استفاده کنند و یا از روش درمان این مشکل بهره ببرند. اگر چه بستنی به علت شیر موجود در آن کلسیم دارد، ولی برای تامین کلسیم لازم یک خانم باردار باید یک فنجان و نیم از این مواد مصرف شود، زیرا در بستنی علاوه بر شیر مقدار زیادی شکر و هوا هست که این باعث کاهش میزان شیر و کلسیم لازم می‌شود، البته منابع غیرلبنی کلسیم مانند ماهی ساردین و ماهی آزاد نیز می‌باشند. باید توجه داشت که چربی‌ها، روغن و شکر با احتیاط مصرف شوند.