نگاهی به ویژگیهای شخصیتی حضرت ابوالفضل العباس(ع)

1. اصالت خانوادگی

در میان تمامی ویژگی های برجسته حضرت ابوالفضل(ع)، اصالت خانوادگی و تربیت ویژه مادر، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. برای تحلیل این ویژگی مهم، ذکر دو نکته ضروری است.

نکته اول: حکمت زوجیت در انسان ها بر خلاف دیگر موجودات، افزون بر تکثیر نسل و جلوگیری از انقراض آن، آرامش روحی میان همسران است: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ منْ أَنفُسِکمْ أَزْواجاً لِتَسْکنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِک لآیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکرُونَ؛[1] و از نشانه های او آن است که از جنس خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و میان شما و همسرانتان علاقه شدید و رحمت قرار داد؛ بی شک در این نعمت الهی برای گروهی که می اندیشند، نشانه های قطعی است». به وجود آمدن نسل صالح، یکی دیگر از حکمت های زوجیت در میان انسان هاست؛ چنان که خداوند از زبان عبادالرحمن می فرماید: «وَ الَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا منْ أَزْواجنا وَ ذُرِّیاتِنا قُرَّةَ أَعْینٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً؛[2] و کسانی هستند که می گویند: پروردگارا! به ما از ناحیه همسران و فرزندانمان، مایه روشنی چشم عطا کن و ما را پیشوای پرهیزگاران قرار ده».

نکته دوم: نسل صالح، حاصل نطفه مرد به منزله بذر و رحم زن به منزله زمین و محل کاشت بذر است. قرار گرفتن نطفه از صلب شامخ مرد در رحم پاک زن، حاصلی جز تولد شخصیتی چون حضرت ابوالفضل العباس(ع) ندارد؛ زیرا از زمین مستعد، باید محصول مفید برداشت نمود؛ چنان که خداوند نیز می فرماید: «الْبَلَدُ الطَّیبُ یخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یخْرُجُ إِلاَّ نکداً؛[3] سرزمین پاک و آماده، گیاهش به اذن پروردگارش بیرون می آید، اما زمینی که خبیث و شوره زار است، جز محصولی اندک و بی فایده بیرون نمی دهد». رسول خدا(ص) نیز در این باره فرموده است: «إِیاکمْ وَ خَضْرَاءَ الدِّمَنِ قِیلَ یا رَسولَ اللَّه وَ منْ خَضْرَاءُ الدِّمَنِ قَالَ الْمَرْأَةُ الْحَسْنَاءُ فِی مَنْبِتِ السَّوْء؛[4] بپرهیزید از سبزه هایی که در مزبله می روید. عرض شد: یا رسول الله! سبزه هایی که در مزبله می روید، چیست؟ فرمود: زن زیبایی که در خانواده پست و ناشایست به وجود آمده است».

حضرت ابوالفضل العباس(ع)، حاصل ازدواج امام علی(ع) به عنوان امام معصوم با بانوی عارفه متدینه ای، چون ام البنین (ع) است که نه تنها مصداق بارز «ارحام مطهره» است؛ بلکه معرفت وجودی اش تا جایی است که اگر چه در واقعه کربلا چهار فرزندش را از دست داده است، اما هنگامی که از بشیر پیگیر احوال امام حسین(ع) می شود و بشیر خبر شهادت چهار فرزندش را به او می دهد، می گوید: «قطَّعْتَ نیاطَ قَلْبِی، اَخْبِرْنِی عَنْ اَبِی عَبْدِاللّه اَوْلادِی و مَنْ تَحْتَ الْخَضْراءِ کُلُّهُمْ فَداءً لاِبِی عَبْدِاللّهِ الْحُسَیْن(ع)..؛[5] ای بشیر! با این خبر ناگوار بندهای دلم را پاره کردی. از حسین برایم خبر بده. فرزندانم و هر آنچه در زیر آسمان کبود است، فدای اباعبداللّه الحسین(ع) باد».

2. ادب

رعایت ادب و احترام خاص حضرت ابوالفضل العباس(ع) نسبت به امام زمانش، امام حسین(ع) از دیگر ویژگی های برجسته آن حضرت است.

یکی از وظایف و تکالیف هر فرد مسلمان در کنار واجباتی چون نماز، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، آراسته شدن به مکارم اخلاق و صفاتی، چون «مروت»، «انصاف»، «حیا»، «گذشت»، «ایثار»، «عفو و گذشت»، «احترام»، «ادب»، «عدل» و... است؛ اهمیت اخلاق به گونه ای است که آیات فراوانی در قرآن به آن اختصاص یافته است. رسول خدا (ص) درباره اهمیت مکارم اخلاق به عنوان فلسفه بعثت خود فرموده است:

عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الأَخْلاَقِ فَإِنَّ رَبِّی بَعَثَنِی بِهَا وَ إِنَّ مِنْ مکَارِمِ الأَخلاَقِ أَنْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظلَمَهُ وَ یعْطِیَ مَنْ حرَمَهُ وَ یصِلَ منْ قَطَعَهُ وَ أَنْ یَعُودَ مَنْ لاَ یَعُودُهُ؛[6] بر شما باد رعایت مکارم اخلاق که خداوند مرا بر آن ها مبعوث کرد و از مکارم اخلاق است که کسی که بر تو ظلم کند به جهت غرضی شخصی او را ببخشی، کسی که تو را نسبت به چیزی محروم گرداند، کمکش کن؛ با شخصی که با تو قطع دوستی کند، رابطه دوستی برقرار کن و شخصی که به دیدار تو نیاید، به دیدارش برو.

هر انسانی با مراجعه به فطرت و باطن خویش، در می یابد که لازمه زندگی انسانی سالم و آرامش روحی داشتن، متصف شدن به اخلاق فردی و اجتماعی و داشتن مکارم اخلاق است؛ چنان که امام علی(ع) فرموده است:

لَوْ کنَّا لاَ نَرْجُو جَنَّةً وَ لاَ نَخْشَی نَاراً وَ لاَ ثَوَاباً وَ لاَ عِقَاباً لَکانَ ینْبَغِی لَنَا أَنْ نَطْلُبَ مَکارِمَ الأَخْلاَقِ فإِنَّهَا ممَّا تَدُلُّ عَلَی سَبِیلِ النَّجَاح؛[7] اگر هم به بهشت امید و باور نمی داشتیم و از دوزخ نمی هراسیدیم و پاداش و کیفری در میان نمی بود، باز شایسته بود که در طلب مکارم اخلاق برآییم؛ زیرا راه موفقیت و پیروزی در به دست آوردن مکارم اخلاق است.

همان گونه که متصف شدن به مکارم اخلاق سبب محبوبیت آدمی در میان افراد جامعه می شود، عاری بودن وجود آدمی از این صفات و متصف شدن به صفاتی، همچون «حسادت»، «تکبّر»، «بدزبانی»، «عُجب»، «حرام خواری»، «آزار و اذیت دیگران»، «ریاکاری»، «رشوه خواری»، «تملّق و چابلوسی»، «نفاق و دروغگویی» و... موجب می شود آدمی از چشم همگان ساقط شود. از همین روست که امام علی(ع) می فرماید: «عَلَیکمْ بِمَکارِمِ الأَخْلاَقِ فَإِنَّهَا رِفْعَةٌ وَ إِیاکمْ وَ الأَخْلاَقَ الدَّنِیةَ فَإِنَّهَا تَضَعُ الشَّرِیفَ وَ تَهْدِمُ الْمَجْد؛[8] به مکارم اخلاق پایبند باشید که مایه سربلندی است و از اخلاق پَست دوری کنید که انسان های شریف را پَست می کند و بزرگواری را از بین می برد».

از نگاه اسلام، اهمیت رعایت ادب و احترام نسبت به دیگران و به ویژه امام معصوم(ع) تا آن جاست که خداوند در آیات قرآن به صراحت آن را بیان کرده و فرموده است:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی وَلاَ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کجَهْرِ بَعْضِکمْ لِبَعْضٍ أَن تحْبَطَ أَعمَالُکمْ وَأَنتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ؛[9] ای کسانی که ایمان آورده اید! صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می کنند، مبادا اعمال شما نابود گردد؛ در حالی که نمی دانید.

همان گونه که رعایت ادب در گفتار و رفتار و تعبّد و تسلیم در برابر امام معصوم(ع)، اجر عظیمی را برای فرد به دنبال دارد؛ بی ادبی در گفتار و رفتار و عدم تسلیم در برابر امام معصوم(ع) موجب حبط عمل و عذاب الهی خواهد شد؛ چنان که خداوند نیز می فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُقَدِّمُوا بَینَ یدَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛[10] ای کسانی که ایمان آورده اید! چیزی را بر خدا و رسولش مقدّم نشمرید و تقوای الهی پیشه کنید که خداوند شنوا و داناست».

حضرت ابوالفضل العباس(ع) به عنوان عضوی از خانواده امیرالمؤمنین(ع) و نیز صفات وجودی خود، از جایگاه رفیع و بلند مرتبه ای برخوردار بود، اما به سبب معرفت وجودی، همواره در مقابل امام حسین(ع) مأموم بود، خود را پشت امام پنهان می کرد تا امام بیشتر دیده شود، ادب و احترام نسبت به امام را در گفتار و رفتار در بالاترین مرتبه رعایت می کرد و هیچ گاه در برابر امام برای خود نظری قائل نبود. از همین رو بود که در میان شهدای کربلا، به جایگاه والاتری دست یافت تا آنجا که به باب الحوائج مشهور شد.

یکی از کرامات آن حضرت چنین نقل شده است:

در سال 1390 از سوی بعثه مقام معظم رهبری به عنوان سخنران حرم سیدالشهدا(ع) به کربلا رفته بودم. صبح تاسوعا زن و مرد جوانی را در بین الحرمین دیدم که فرزند خردسال شان را که فلج بود، وسط بین الحرمین گذاشته بودند و با بی تابی خاصی شفای او را از سیدالشهدا(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) طلب می کردند. بعد از ظهر نزدیک مغرب به حرم قمر بنی هاشم(ع) مشرف شدم و جمعیت زیادی را در حرم دیدم که یک صدا فریاد می زدند: «یا ابوالفضل». از فردی علت ازدحام مقابل حجره کنار در نهم را پرسیدم و فهمیدم بیماری شفا گرفته است. خودم را به آن جا رساندم و از خدّام خواستم تا اجازه دهند داخل حجره شوم. خدّام به احترام روحانی و سادات بودنم اجازه دادند داخل حجره شوم. داخل حجره که شدم، همان کودک فلج را دیدم که سالم بود و والدینش بیهوش بودند. از مردی که کنارش بود، قصه را جویا شدم. مرد گفت: من دایی این کودک هستم. ما برای خداحافظی به حرم حضرت ابوالفضل(ع) آمدیم. همسر خواهرم کودکش را بر دوشش نهاد و از او خواست ضریح را ببوسد. فرزند خواهرم گفت که او را بر زمین بگذارد و هر چه اصرار کرد، پدرش حاضر نشد. ناگاه پدرش عصبانی شد و او را رها کرد. کودک نیز سالم روی دو پایش ایستاد. پدرش نیز با دیدن این صحنه بیهوش شد. خدّام نیز او را برای تبرّک به این جا آوردند.[11]

3. آزادی و آزادگی

برخورداری انسان از نعمت اختیار، اراده و انتخاب، سبب برتری او بر حیوان و ملائک شده است؛ چنان که خداوند می فرماید: «إَنا هدَیناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکراً وَ إِمَّا کفُورا؛[12] به راستی ما راه (حق) را به او نمایاندیم، خواه شاکر و پذیرا باشد، یا ناسپاس». امام علی(ع) درباره تفاوت انسان با ملائک و حیوان می فرماید: «رَکبَ فی الْملاَئِکةِ عقْلاً بِلاَ شَهْوَةٍ وَ رَکبَ فِی الْبَهَائِمِ شَهْوَةً بِلاَ عَقْلٍ وَ رَکبَ فی بَنِی آدَمَ کلَیهِمَا فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَه فَهُوَ خَیرٌ مِنَ الْمَلاَئِکةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ منَ الْبهَائِم؛[13] خداوند متعال فرشته را آفرید و او را از عقل محض ساخت و حیوان را آفرید و او را از شهوت محض ساخت و انسان را آفرید و در انسان این دو را، یعنی سرشت فرشته و سرشت حیوان را با یکدیگر ترکیب کرد و از او انسان آفریده شد».

اگر چه انسان ها موجوداتی مختار و انتخابگر هستند، اما عملکرد آن ها را از نظر آزادی و آزادگی می توان به سه دسته تقسیم کرد:

 دسته اول کسانی که اگر چه از آزادی اجتماعی برخوردارند و هیچ شخصی آنان را به امری مجبور نمی کند، اما آزاده نیستند؛ بلکه اسیر زندان هواهای نفسانی اند؛ چنان که قرآن می فرماید: «أَفَرَأَیتَ مَنِ اتخَذَ إِلههُ هَواهُ؛[14] پس آیا دیدی کسی را که هوای خویش را معبود خود قرار داده است».

 دسته دوم کسانی که اگر چه آزادی اجتماعی ندارند و تحت سلطه زورمندان هستند، اما اسیر نفسانیّات خود نیستند و از آزادی معنوی برخوردارند؛ مانند فُضیل بن عیاض و بُشر حافی که پس از توبه، از بند نفسانیات رها شدند و به آزادی معنوی رسیدند.

 دسته سوم کسانی که هم آزادی اجتماعی دارند و تحت سلطه هیچ سلطه گری نیستند و هم آزاده اند و در مقابل خواسته های نفسانی تسلیم نمی شوند. امام علی(ع) در توصیف این افراد می فرماید: «الدُّنیا دَارُ ممَرٍّ لاَ دَارُ مقَرٍّ وَ النَّاسُ فِیهَا رَجُلاَنِ رَجُلٌ بَاعَ فِیهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا وَ رَجُلٌ ابْتَاع نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا؛[15] دنیا گذرگاه عبور است، نه جای ماندن و مردم در آن دو دسته اند: یکی آن که خود را فروخت و به تباهی کشاند و دیگری آن که خود را خرید و آزاد کرد».

حضرت ابوالفضل العباس(ع) مصداق بارز انسان های آزاده است که وقتی شمر برایش امان نامه آورد، خطاب به او فرمود: «لا حاجَةَ لَنا فی أمانِک فَإنَّ أمان الله خیراً من أمان إبنِ مرجانَة؛[16] ما به امان تو احتیاج نداریم. امان خدا از امانی که عبیدالله فرزند مرجانه می دهد، بهتر است».

4. بینش ژرف

یکی دیگر از ویژگی های شاخص حضرت ابوالفضل العباس(ع)، بصیرت نافذ و بینش ژرف آن حضرت بود که در زیارت نامه ایشان منقول از امام صادق(ع) درباره ایشان آمده است.

«نافذ البصیره» بدین معناست که شعاع درک عقلی سالک و عارف به دلیل طی کردن مراتب سلوک آن چنان انبساط پیدا می کند و او به مرحله ای از روشن بینی و ژرف اندیشی می رسد که عالم مادّه و معنا، غیب و شهادت برایش یکسان می شود و آنچه را که دیگران در آینه نمی بینند، وی در خشت می بیند. این مرتبه از روشن بینی و درک، موجب می شود که به عالم قدس و معنا وصل و جاودانه شود. منشأ چنین امری نیز طی کردن سه مرتبه از منازل تقواست که زمینه قوّه، قدرت و چنین مرتبه ای از شعاع درک را برای او فراهم می سازد.

اولین مرتبه، تقوای عام است؛ بدین معنا که عمل حرام برای سالک جاذبه ای ندارد و نمی تواند دامن او را لکه دار کند. چنان که قرآن عکس العمل حضرت یوسف(ع) را در برابر عمل حرام چنین بیان می کند: «لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ کذلِک لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفحْشاءَ إِنهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِینَ؛[17] و همانا همسر عزیز مصر قصد یوسف را کرد و او نیز اگر برهان پروردگارش را نمی دید، بر اساس غریزه قصد او را می کرد. این گونه ما او را با دلیل و برهان کمک کردیم تا بدی و فحشا را از او دور کنیم؛ چرا که او از بندگانِ برگزیده ماست».

دومین مرتبه، تقوای خاص است؛ بدین معنا که سالک نه تنها از محرّمات الهی، بلکه از مشتبهات و اموری نیز که حلال و حرام بودن آن برایش روشن نیست، پرهیز می کند. مرحوم محقّق، داماد آیت الله گلپایگانی; می گوید: پس از رحلت معظم له جهت تشکر، خدمت آیت الله اراکی; رسیدیم. ایشان فرمود: مادر آیت الله حائری;، مؤسس حوزه علمیه قم، خدمتگزار میرزای بزرگ، شیرازی بود. روزی از جانب همسایه غذایی را برای آنان آوردند. کنیز بعد از تحویل گرفتن غذا به خدمت میرزا رسید و عرض کرد من در غذا فضله موش دیدم. میرزا فرمود: فضله موش و سوسک شبیه هم هستند، شاید فضله سوسک باشد؛ ولی این بانو عرض کرد: اجازه می فرمایید من این غذای شبهه ناک را نخورم؟ میرزا فرمود: تصمیم با شماست. آیت الله اراکی; فرمود: آن زن به دلیل اجتناب از غذای شبهه دار، خداوند فرزندی چون شیخ عبدالکریم به وی عنایت کرد که این شخصیت، مراجعی چون حضرت امام و آیت الله گلپایگانی; را تحویل جامعه بدهد.

سومین مرتبه، تقوای خاص الخاص است؛ بدین معنا که سالک حتی از مباحات هم می گذرد و تنها حداقل از آن را استفاده می کند که در انجام واجبات و مستحبات باز نماند.

سردار شهید قاسم سلیمانی یکی از اولیای الهی بود که از حلال الهی جهت تقرب بیشتر به خدا می گذشت. نقل شده است: یک بار همکارانش متوجه شده بودند که شهید مشکل مالی دارد. با امور مالی سپاه قدس صحبت کردند که سردار حق مأموریت نمی گیرد؛ برایش محاسبه و به حسابش واریز کنند. وقتی سردار متوجه شد، نه تنها تمام وجه را که شرعی و قانونی به وی تعلق می گرفت، برگرداند؛ بلکه فرمود: مسائل داخلی زندگی من نباید با حق مأموریت گره بخورد.[18]

حضرت ابوالفضل العباس(ع) دارای تقوای خاص الخاص بود و حقایق را آن گونه که بود، می دید. وقتی که امام حسین(ع) در 27 رجب سال 60 هجری نهضتش را آغاز و از مدینه به سمت مکه حرکت کرد، حضرت ابوالفضل(ع) بر خلاف هفتصد تن از صحابه رسول الله(ص)، حق را از باطل تشخیص داد و با شهادت در رکاب امام زمانش، نام خود را جاودانه ساخت. از همین رو بود که امام صادق(ع) فرمود: «کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ بنُ عَلِی نافِذَ البَصیرَةِ صُلبَ الإیمانِ جاهَدَ مَعَ أبی عَبدِاللّهِ و أبلی بَلاءً حسَنا و مَضی شَهیدَا؛[19] عموی ما عباس، دارای بینشی ژرف و ایمانی راسخ بود. همراه با امام حسین(ع) جهاد کرد و نیک آزمایش داد و به شهادت رسید».

امام سجاد(ع) نیز درباره آن حضرت فرمود: «وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَنْزِلَةً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛[20] عباس را نزد خداوند منزلتی است که در روز قیامت همه شهیدان برآن رشک می برند».

5. عبد صالح

امام صادق(ع) در زیارت نامه حضرت ابوالفضل العباس(ع)، ایشان را با عنوان «عبد صالح» مورد خطاب قرار داده است که از دیگر خصوصیات و ویژگی های خاص آن حضرت است. در تحلیل این ویژگی آن حضرت باید توجه داشت که میان «عبادت» و «عبودیّت»، نسبت مقدمه و ذی المقدمه وجود دارد. «عبادت» که پرستش حق تعالی است، مقدمه ای است تا بنده به «عبودیت» که به معنای بندگی حضرت حق است، برسد؛ چنان که یکی از اهداف بعثت انبیا نیز آموختن راه رسیدن به مقام عبودیت و عبد خدا شدن به بندگان بوده است: «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فمِنْهُمْ منْ هَدَی اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیهِ الضَّلاَلَةُ؛[21] و در حقیقت در میان هر امتی فرستاده ای برانگیختیم تا بگوید خدا را بپرستید و از طاغوت فریبگربپرهیزید؛ پس از ایشان کسی است که خدا او را هدایت کرده و از ایشان کسی است که گمراهی بر او سزاوار است».

انسان هایی را که در مسیر عبادت قرار می گیرند، به اعتبار انگیزه در عبادت می توان آنان را به سه گروه تقسیم کرد:

 گروه اول کسانی که چون می دانند عبادت، بهترین عمل صالح الهی است و هر عمل صالحی پاداش مضاعف اخروی دارد، تمام همت خود را در انجام بیشتر عبادت صرف می کنند تا اجر بیشتری ببرند.

 گروه دوم کسانی که بر این باورند که عبادت، انجام دادن واجبی از واجبات و فریضه ای از فرایض است که اگر ترک شود، مجازات سخت اخروی را به دنبال خواهد داشت؛ از این رو به سبب ترس از جهنم عبادت می کنند.

 گروه سوم کسانی که به دلیل طمع به بهشت، یا ترس از جهنم عبادت نمی کنند؛ بلکه چون حق تعالی را شایسته عبادت می دانند، او را عبادت می کنند؛ چنان که امام علی(ع) در توصیف این سه گروه از انسان ها فرموده است:

إِنَّ قَوْماً عبَدُوا اللَّه رَغبَةً فَتِلْک عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْک عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِن قوْماً عبَدُوا اللَّهَ شُکراً فَتِلْک عِبَادَةُ الاْحْرَارِ؛[22] گروهی خدا را از روی رغبت و میل به بهشت پرستش کردند، این عبادت تاجران است و عده ای از روی ترس او را پرستیدند و این عبادت بردگان است و جمعی دیگر خدا را برای شکر نعمت ها و این که شایسته عبادت است، پرستیدند. این عبادت آزادگان است.

این گروه سوم را که در مسیر سلوک، عبادت احرار و آزادگان هستند، می توان به دو دسته تقسیم کرد:

 دسته اول کسانی که هنگام عبادت، هیچ گونه معرفت و آگاهی نسبت به مفاهیم و معانی و پیام هایی که در واژگان و جملات و افعال نماز وجود دارد، ندارند؛ اما واقعیت شیرین و دل چسب نهفته در آن ها را می یابند و باور دارند که در برابر ذات اقدس مطلق ایستاده و با او سخن می گویند.

 دسته دوم کسانی که نه تنها می دانند که در برابر ذات اقدس الهی قرار دارند؛ بلکه با مفاهیم بلند واژگان و اسرار افعال نماز آشنایند و وجودشان عبادی می شود. چنین انسان هایی، همان عبد صالح حق تعالی هستند که تا مرز «عبودیت» و بندگی پیش می روند و از هر گونه تعلقات نفسانی رها می شوند.

حضرت ابوالفضل العباس(ع) یکی از بارزترین مصادیق این دسته از عبادت کنندگان است که در سیره و احوالش آمده است: «بَینَ عَینَیهِ أثَرُ السُّجودِ؛[23] در پیشانی و بین چشمان او اثر سجده نمایان بود». از همین روست که امام صادق (ع) به عنوان امام معصوم در برابر تربت مطهّر آن حضرت ایستاد و به ما آموخت که این گونه بر علمدار شهدای کربلا سلام دهیم: «اَلسَّلامُ عَلَیک اَیهَا الْعَبْدُ الصّالِحُ الْمطیعُ لله وَ لِرَسُولِهِ وَ لاِمیرِالْمُؤْمِنینَ وَ الْحَسَنِ و الْحُسَینِ صلَّی الله عَلَیهِمْ وَ سلَّمَ، اَلسلامُ علَیک وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوانُهُ وَعلی رُوحک وَبَدَنِک»[24].

فهرست منابع

کتب

ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد؛ شرح الاخبار فی فضائل ائمةالاطهار:؛ تصحیح محمدحسین حسینی جلالی؛ چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، 1409ق.

ابن قولویه، جعفر بن محمد؛ کامل الزیارات؛ تصحیح عبدالحسین امینی؛ چاپ اول، نجف: دار المرتضویه، 1365ش.

حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ تصحیح مؤسسه آل البیت:؛ چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.

شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ چاپ اول، قم: نشر هجرت، 1414ق.

صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع؛ چاپ اول، قم: کتابفروشی داوری، 1385ش.

-------------------------؛ الامالی؛ چاپ ششم، تهران: کتابچی، 1376ش.

گروهی از نویسندگان؛ موسوعة الامام الحسین(ع)؛ تهران: سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی دفتر انتشارات کمک آموزشی؛ 1378ش.

مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت:، 1408ق.

سایت

خبرگزاری مشرق نیوز؛ «سردار سلیمانی یک ریال یا دلار حق مأموریت نگرفت»؛ 13/10/1398، کد خبر: 1026310.

پی نوشت ها: