بر اساس این گزارش، در پنج سال‌منتهی به سال1400 قیمت محصولات ایرانی، در مقایسه با کشورهایی همچون ترکیه و پاکستان بسیار پایین‌تر بوده‌است. بر اساس این گزارش سهم صادرات ایران به کشورهای آسیایی در دو دهه‌گذشته افزایش قابل‌توجهی یافته‌است که عمده آن به کشورهای همسایه بوده است. همچنین در حد فاصل سال‌های 1390 تا 1400 سهم سه قاره اقیانوسیه، آفریقا و آمریکا از صادرات محصولات کشاورزی ایران بسیار ناچیز بوده‌است. نکته دیگری که در این گزارش حائزاهمیت است تحلیل صادرات محصولات کشاورزی بر اساس شاخص آب‌مجازی است. با توجه به وضعیت جغرافیایی ایران، این تحلیل می‌تواند تصویر روشنی برای تعیین اولویت‌های صادراتی و وارداتی محصولات کشاورزی را نشان دهد.
افت قیمت کالاهای کشاورزی
بخش کشاورزی نقش مهمی در صادرات غیرنفتی و ارزآوری برای کشور داشته؛ به‌صورتی‌که سهم 14درصدی طی پنج سال‌منتهی به 1400 را به خود اختصاص داده‌است، اما در سال‌های اخیر این ارزآوری با چالش‌ها و مشکلات متعددی همراه بوده که بیم‌‌‌‌‌ها و امیدهایی را به‌همراه داشته‌است. بررسی روند متغیرها و عوامل اثرگذار بر صادرات محصولات کشاورزی به درک موضوع و ارائه راهکار کمک خواهد کرد. بررسی تجارت محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از 7/ 3میلیون تن سال1390 تا 5/ 8میلیون تن در سال1400 افزایش‌یافته، در حالی‌که ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از 8/ 5میلیارد دلار سال1390 به 3/ 5میلیارد دلار در سال1400 کاهش یافته‌است. مقایسه نرخ رشد سالانه مقدار و ارزش صادرات نشان می‌دهد که نرخ رشد سالانه مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی 6/ 8درصد و نرخ رشد سالانه ارزش صادرات منفی 8/ 0درصد است که بیانگر افت قیمت واحد صادراتی است. مقایسه قیمت واحد صادراتی محصولات غیرنفتی و بخش کشاورزی نشان می‌دهد که متوسط قیمت صادراتی محصولات بخش کشاورزی کمتر از متوسط قیمت محصولات غیرنفتی بوده و ارزش صادرات این محصولات روندی کاهشی دارد. در سال1390 هر واحد محصول کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش 54/ 1دلار بر کیلوگرم صادر می‌‌‌‌‌شده که این عدد در سال1400 به 62/ 0دلار بر کیلوگرم تنزل پیدا کرده است، به‌عبارتی منابع ارزشمند داخلی (آب و خاک و انرژی) با قیمت‌های رو به افول به‌فروش رسیده‌‌‌‌‌ا‌‌‌‌‌ند. در ابتدا شاید چنین به‌نظر برسد که کاهش ارزش صادرات محصولات کشاورزی ناشی از عوامل بین‌المللی و افت قیمت‌های جهانی است. برای بررسی این موضوع از شاخص قیمت واحد صادراتی (به قیمت ثابت 2016-2014) ارائه‌شده توسط سازمان خواربار جهانی استفاده شده‌است. بررسی شاخص قیمت واحد صادراتی محصولات کشاورزی چند کشور همسایه و توسعه‌یافته در صادرات محصولات کشاورزی حقایق جالبی را افشا می‌کند. بر اساس این مقایسه ایران، در سال‌های 2018 الی 2020، کمترین مقدار شاخص قیمت واحد صادراتی را بین کشورهای منتخب کسب کرده و وضعیت ترکیه و پاکستان به‌مراتب از کشور ما بهتربوده است. بررسی قیمت واحد صادراتی محصولات منتخب نشان می‌دهد که به غیراز دو محصول آب‌معدنی و نوشابه باقی محصولات با افت قیمت مواجه شده‌اند؛ به‌عبارتی باگذشت یک دهه‌از صادرات محصولات، به‌جای افزایش قیمت و ارزآوری با افت قیمت مواجه بوده‌‌‌‌‌ایم به‌صورتی‌که مقایسه نرخ رشد قیمت سال1390 با سال1400 نشان می‌دهد که زعفران 89درصد، بیسکوئیت و ویفر 86درصد، خاویار 77درصد، شیرینی و شکلات 68درصد، سیب‌درختی 66درصد، خیار تازه 64درصد، ماهی 63درصد و سیب‌زمینی 61درصد کاهش قیمت داشتهاند. همچنین مرکبات 51درصد، پیاز و موسیر 57درصد، بستنی 55درصد، آبمیوه و کمپوت 55درصد، حبوبات 50درصد، میگو 50درصد، انگور خشک‌کرده 46درصد، شیر و فرآورده‌های آن 41درصد، کیوی 39درصد، خرما 38درصد، هندوانه و خربزه 28درصد، پسته 14درصد و گوجه‌فرنگی 13درصد افت قیمت داشتهاند. فقط قیمت آب‌معدنی و نوشابه صادراتی 700درصد و چای صادراتی 157درصد رشد داشته‌است. یکی از عواملی که باعث افت قیمت محصولات صادراتی می‌گردد تغییر مقاصد صادراتی است؛ در واقع صادرات به کشورهای با درآمد بالا با صادرات به کشورهای با درآمد پایین جایگزین شده‌است که طبیعتا استانداردهای کمتری مدنظر دارند.
آسیا جایگزین اروپا
بررسی قاره‌‌‌‌‌ای مقاصد صادراتی نشان می‌دهد که سهم صادرات به کشورهای آسیایی در دو دهه‌اخیر افزایش یافته‌است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در سال1380، کشورهای اروپایی سهم 41درصدی از صادرات محصولات کشاورزی ایران داشتهاند که به مرور زمان از این سهم کاسته شده و به 19درصد در سال1399 رسیده و در مقابل سهم قاره آسیا از 56درصد سال1380 به 80درصد در سال1399 رسیده است؛ به‌عبارت دیگر دروازه‌‌‌‌‌های صادراتی به اروپا برای ایران یکی پس از دیگری بسته شده‌اند. بررسی منطقه‌ای صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که صادرات محصولات کشاورزی به منطقه خاورمیانه در سال1380 سهم بیشتری نسبت به کشورهای CIS و کشورهای همسایه داشته‌است به‌طوری‌که سهم خاورمیانه از کل صادرات کشاورزی در سال1380 حدود 25درصد بوده که این سهم در طول زمان به 13درصد در سال1399 کاهش یافته‌است. سهم ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشورهای CIS از کل صادرات کشاورزی کشور در طول زمان تقریبا یکنواخت بوده و از 7درصد سال1380 به 10درصد در سال1399 رسیده است اما در مقابل سهم کشورهای همسایه از ارزش صادرات محصولات کشاورزی با رشد چشمگیری روبه‌رو بوده و از 18درصد سال1380 به 52درصد در سال1399 رسیده است، به‌عبارتی 52درصد ارزش صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه صورت می‌پذیرد که به‌خوبی محدود‌شدن مقاصد صادرات محصولات کشاورزی کشور را نمایان می‌کند.
نکته قابل‌توجه محدود‌شدن صادرات محصولات کشاورزی به دو کشور عراق و افغانستان است. سهم عراق و افغانستان از صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه از 29درصد سال1380 تا 77درصد سال1399 افزایش یافته‌است. از کل صادرات محصولات کشاورزی نیز ارزش صادرات محصولات کشاورزی به عراق و افغانستان از 5درصد سال1380 به 40درصد سال1399 رسیده است، به‌عبارتی حدود نیمی از ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشور به دو کشور عراق و افغانستان اختصاص پیدا می‌کند. از سال1380 تا 1393، امارات دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی بوده اما از سال1393 به بعد افغانستان به دومین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی تبدیل شده و امارات به رتبه سوم تنزل یافته‌است. روند صادرات به هنگ‌کنگ نیز از سال1380 تا 1393 صعودی بوده اما از سال1394 به بعد با روند نزولی صادرات به این کشور مواجه هستیم. صادرات به آلمان نیز در دو سال‌اخیر با افت مواجه شده و در مقابل صادرات به پاکستان افزایش یافته‌است. صادرات محصولات کشاورزی به هند نیز رونق یافته و از سال1387 روند صادرات به هند افزایشی بوده‌است.
محصولات زراعی پرچمدار صادرات
برای به‌دست آوردن تصویر دقیق‌تری از وضعیت صادرات کالاهای کشاورزی نیاز است تا زیربخش‌های صنعت کشاورزی موردتحلیل قرار گیرد. آمارها نشان می‌دهند که در بین محصولات کشاورزی زیر بخش زراعت بیشترین مقدار صادرات را به خود اختصاص داده‌است. مقدار صادرات محصولات زراعی از 4/ 1میلیون سال1390 به 6/ 3میلیون‌تن در سال1400 رسیده که با نرخ رشد سالانه 8/ 9درصدی مواجه بوده‌است. از بعد ارزش صادرات نیز بخش زراعت با رشد سالانه 7/ 1درصدی از 703میلیون دلار سال1390 به 836میلیون دلار سال1400 رسیده است.بررسی محصولی صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که از نظر مقداری در زیربخش زراعی، در دوره 1390 الی 1400 به‌طور متوسط سهم هندوانه و خربزه 1/ 31درصد بوده و پس از هندوانه و خربزه، سیب‌زمینی تازه با سهم 6/ 21درصد رتبه دوم و گوجه‌فرنگی تازه با 19درصد رتبه سوم را در اختیار دارد. با توجه به اینکه محصولات مذکور محصولاتی فسادپذیر بوده و در حجم بالا صادر شده‌اند، می‌توان نتیجه گرفت که مقاصد صادراتی کشورهای همسایه هستند. از نظر ارزشی نیز گوجه‌فرنگی در دوره موردبررسی با سهم 7/ 23درصد، رتبه اول، هندوانه و خربزه با سهم 1/ 23درصد رتبه دوم و سیب‌زمینی تازه با سهم 2/ 17درصد رتبه سوم را دارد. در زیربخش باغبانی، از نظر مقداری به‌طور متوسط طی دوره 1390 الی 1400، سیب‌درختی با کسب سهم 2/ 40درصدی از صادرات محصولات باغی رتبه نخست را کسب کرده‌است. خرما با کسب رتبه 8/ 18درصد و پسته نیز با سهم 2/ 12درصدی رتبه دوم و سوم را کسب کرده‌‌‌‌‌اند. از نظر ارزشی، طی دوره مذکور متوسط سهم پسته از کل ارزش صادرات محصولات باغی6/ 49درصد بوده که رتبه نخست را کسب کرده‌است.
زعفران با سهم 12درصدی و خرما با سهم 11درصدی رتبه‌‌‌‌‌های دوم و سوم را دارند. با توجه به نرخ فسادپذیری کمتر محصولات باغی از جمله خشکبار نسبت به محصولات زراعی قابلیت صادرات به مقاصد دورتر وجود دارد. در زیربخش محصولات دام، طیور و آبزیان، از نظر مقداری طی دوره 1390 الی 1400 متوسط سهم شیر و فرآورده‌های آن 9/ 79درصد بوده و ماهی سهم 1/ 16درصدی و میگو 4درصدی از کل صادرات دام، طیور و آبزیان را کسب کرده‌‌‌‌‌اند. از منظر ارزش نیز شیر و فرآورده‌های آن در دوره مذکور، به‌طور متوسط سهم 2/ 66درصدی، ماهی 25درصد و میگو 6/ 8درصدی از ارزش صادرات دام، طیور و آبزیان را به خود اختصاص داده‌اند. در زیربخش محصولات صنایع غذایی، طی دوره 1390 الی 1400 به‌طور متوسط سهم آب‌معدنی و نوشابه از کل مقدار صادرات محصولات صنایع غذایی 8/ 38درصد بوده و شیرینی و شکلات سهم 4/ 13درصدی و رب‌گوجه‌فرنگی سهم 8/ 12درصدی را به‌دست آورده‌اند. از منظر ارزش صادرات نیز رب‌گوجه‌فرنگی، با سهم 5/ 13درصدی، انواع آبمیوه و کمپوت با سهم 2/ 11درصدی و بیسکوئیت و ویفر با سهم 4/ 8درصدی رتبه اول تا سوم را به‌دست آورده‌اند.
نکته دیگری که در صادرات محصولات کشاورزی اهمیت بسیار بالایی دارد موضوع آب‌مجازی است؛ در واقع در کشوری مانند ایران که با ناترازی آب مواجه است و بسیاری از مناطق آن با مشکل تامین آب شرب مواجه است، برای صادرات محصولات کشاورزی باید تراز آب‌مجازی را مورد‌توجه قرار داد. این مساله به‌معنی آن است که برای تولید و صادرات محصولات کشاورزی باید بررسی کرد که به ازای هر مترمکعب آب چه مقدار ارز وارد کشور می‌شود. عدم‌توجه به این نکته می‌تواند باعث شود که کشور با صادرات محصولات کشاورزی آب‌‌‌‌‌بر؛ در واقع کالای استراتژیک و ارزشمند آب را به قیمتی نازل به دیگر کشورها صادر کند. برای پیشگیری از این موضوع لازم است مسوولان وزارت جهادکشاورزی لیست محصولات کشاورزی که متناسب با وضعیت آبی کشور است را تهیه کرده و کشاورزان را به تولید این محصولات ترغیب کنند.
صادرات و واردات آب‌مجازی
بررسی آب‌مجازی محصولات عمده صادراتی نشان می‌دهد که طی سال‌های 1390 الی 1398، صادرات پسته بالاترین آب‌مجازی در بین محصولات عمده صادراتی را به خود اختصاص داده‌است به‌طوری‌که مقدار آب‌مجازی صادرات پسته از 1521میلیون مترمکعب سال1390 به 1207میلیون مترمکعب در سال1398 رسیده است و به‌طور متوسط طی 9 سال‌اخیر، سالانه پسته 1382میلیون مترمکعب آب‌مجازی از کشور خارج کرده‌است. بعد از محصول پسته، خرما با متوسط سالانه 811میلیون مترمکعب رتبه دوم صادرات آب‌مجازی طی دوره 1390 تا 1398 را دارد. در دوره مذکور به‌طور متوسط سالانه، سبزی‌ها 340، سیب330، گوجه‌فرنگی308 و هندوانه و خربزه 230میلیون مترمکعب در سال‌صادرات آب‌مجازی داشتهاند. در مقابل، طی بررسی‌‌‌‌‌های صورت‌گرفته و محاسبات انجام‌شده، در بازه زمانی سال‌های 1390 الی 1398، ذرت بیشترین واردات آب‌مجازی را به خود اختصاص داده‌است به‌طوری‌که در سال1390، 5453میلیون مترمکعب آب‌مجازی از طریق ذرت واردشده که این مقدار در سال1398 به 14.627میلیون مترمکعب افزایش یافته‌است که به‌طور متوسط سالانه شاهد واردات 10.325میلیون مترمکعب از طریق ذرت بوده‌‌‌‌‌ایم. بعد از ذرت، محصول برنج با متوسط سالانه 3252میلیون مترمکعب دومین محصول از منظر واردات آب‌مجازی است. به‌طور متوسط طی دوره مذکور، سالانه گندم با 3023 ، شکر 2698، جو 2447 و حبوبات با هزار‌میلیون مترمکعب از جمله محصولات اساسی هستند که واردات آب‌مجازی داشتهاند.
با توجه به آمارها، بدیهی است که صادرات در بخش کشاورزی روزهای خوبی را سپری نمی‌کند، با این‌وجود کارشناسان اتاق بازرگانی ایران معتقدند با اتخاذ سیاست‌های ارائه برنامه مشخص میان‌مدت و اجرایی برای حمایت از نهادهای مرتبط با صادرات محصولات کشاورزی می‌توان این وضعیت را بهبود بخشید. بر اساس گزارش اتاق ایران، برای این منظور نیاز است تا رایزنی بین‌المللی برای تنوع در مقاصد بازرگانی انجام پذیرد و پروتکل‌‌‌‌‌های تجاری در جهت کاهش نرخ تعرفه با سایر کشورها به‌خصوص چین و هند توسعه پیدا کند. همچنین حمایت از سرمایه‌گذاری در صنعت بسته‌‌‌‌‌بندی، استفاده از سیاست‌های جایگزین ممنوعیت صادرات برای کنترل بازارهای داخلی و تاسیس کارگروه مشترک بین بخش‌خصوصی و دولت در حوزه عوارض آب‌مجازی، تامین تجهیزات اختصاصی برای انواع کالاهای صادراتی، ایجاد پنجره واحد، حل مسائل ارزی حاصل از صادرات، ایجاد پایانه‌‌‌‌‌ها و ایجاد دفاتر بازرگانی در کشورهای مهم مقصد از دیگر توصیه‌های اتاق به سیاستگذاران است.
